1-mavzu: kirish. Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish. Reja

3-MAVZU: METALLARNING TUZILISHI, XOSSALARI VA SINASH USULLARI.
R E J A :

1. 
   Metall va qotishmalarning tuzilishi, xossalari.
   
2. 
   Metallarning kristal tuzilishi, kristallarning elementlari.
   
3. 
   Metall xossalari, tuzilishhlarini o’rganishning asosiy usullari.
   

Tayanch iboralar:
Kristall, amorf, molekulyar bog’lanish, atom bog’lanish, ion bog’lanish, metall bog’lanish, kristall panjara, anizotropiya, allotrofiya, dendirid, diskolokotsiya, kristallarning markazlar soni, kristall panjaralar.

Bizga ma’lumki, mashina detallari va mexanizmlarining 9O% dan ortiqrog’i qora metall qotishmalaridan tayyorlanadi. Buning boisi Shundaki, ular puxta, plastik va yaxshi texnologik xossalarga ega. Ayniqsa ularning tarkibiga kiruvchi komponentlarning xiliga, miqdoriga va strukturasiga qarab xossalarini zarur tomonga o’zgarishi va arzonligi bilan boshqa qotishmalardan farq qiladi.

Ma’lumki, aksariyat jismlar qattiq holatda kristall tuzilishga ega bo’ladi. Agar biror bo’lak metall yoki uning qotishmasini sindirib, siniq yuzasiga qarashak, mayda kristallarni ko’ramiz.
Agar rentgen trubkada olingan nur kristall qirrasiga aniq burchak ostida yo’naltirilsa, qaytayotgan nur esa fotoplyyonkaga yo’naltirilsa kristallning rentgenogrammasi olinadi. Bu rentgenogrammadan moddaning atomlar (ionlar) aro oraliqlari aniqlanadi.
Moddalarning kristall panjara tugunlarida joylashgan zarrachalarning xiliga hamda ularni o’zaro bog’lovchi kuchlarga ko’ra molekulyar, atom, ion va metall bog’lanishlarga ajratiladi.

1. 
   Molekulyar bog’lanish. Bunda kristall panjara tugunlaridagi molekulyar kuchlar hisobiga bog’lanadi.
   
2. 
   Atom bog’lanish: Bunda kristall panjara tugunlarida joylashgan atomlar o’zaro tortishish kuchlari hisobiga bog’lanadi.
   
3. 
   Ion bog’lanish. Bunda kristall panjara tugunlarida musbat va manfiy zaryadli ionlar ketma-ket tartibda joylashib, o’zaro elektrostatik tortishi kuchlari hisobiga bog’lanadi.
   
4. 
   Metall bog’lanish: Bunda kristall panjara tugunlarida metall atomlarining musbat ionlari joylashib, ular orasida esa elektronlar erkin harakat qilib o’zaro bog’lanadi.
   

Shunday moddalar borki, ularning zarrachalari bir yo’nalishda atom (kovalent) bog’lanishli ikkinchi yo’nalishda esa metall bog’lanishli bo’ladi.
Masalan grafitda uglerod atomlari shunday bog’lanishga ega. Bunday moddalarga oraliq bog’lanishli moddalar deyiladi.
Qattiq materiallarning hammasi ham kristall holatda bo’lavyormaydi masalan shisha, chinni va boshqalar). Ularning siniq yuzalari silliq bo’ladi. Ularning ichki tuzilishini o’rganish shuni ko’rsatadiki, zarrachalari fazoviy panjarada kristall jismlar kabi ma’lumi tartibda emas, balki tartibsiz joylashgan bo’ladi.
Atomlari fazoviy panjarada tartibsiz joylashgan jismlar amorf jismlar deyiladi. Amorf jismlarning suyuqlanish temperaturasi aniq emas, qizdirilganda avvaliga yumshab keyin suyuqlanadi.
Fazoviy panjaraning tuzilishi va atomlarning unda joylanishi metallning turiga bog’liq.
Metallarda asosan quyidagi fazoviy kristall panjaralar ko’proq uchraydi.

1. 
   Hajmi markazlashgan elementar kub panjara. Bunday fazoviy kristall panjaralarga Fe_a, Sch, W, V, Ta, Ne (neon).
   
2. 
   Yoqklari markazlashgan elementar kub panjara.
   

Bu xil fazoviy kristall panjaraga Fe_γ, Ae, Si, Rv, Ai, Ad, Ai - oltin, Ad-kumushh.

3. 
   Olti qirrali (geksog’onal) elementlar. Bu xil kristall panjaraga Zp, (Sd - kadimiy), Md, Ni , SO, Ti kiradi.
   

Elementar fazoviy panjaradagi atomga eng yaqin masofada joylashgan qo’shni, atomlar soniga koordinatsion son (K) deyiladi.
M-n: hajmi markazlashgan elementar kub panjarada K-8 yoqlari markazlashgan elementar kub panjarada K-12 ga teng bo’ladi (K) ning qiymati qancha katta bo’lsa atomlarning joylanish zichligi ham shuncha katta bo’ladi.
Kristall panjaralarning turli kristallografik tekisliklarda atomlar zichligi turlicha bo’lganligi uchun, xossalari ham har xil bo’ladi.
Metallarning bunday xususiyatiga anizatoropiya deyiladi.
Anizatropiya - grekcha so’zdan olingan bo’lib, teng emas har xil xossali degan ma’noni bildiradi.
Real metallarning kristallanishi jarayonida metallarda turli qo’shimchaa jismlar borligi tufayli metall atomlarining ba’zi uchastkalarida ularning batartib joylashishi buziladi.
Buning asosi sabablaridan biri shuki, ayrim atomlar energiyasi panjaraning o’rtacha energiya qiymatidan katta bo’lib, intensivroq harakatlanib, bir joydan ikkinchi joyga, masalan, panjara uchlaridan oraliqqa yoki qo’shni atomlar o’rniga o’tadi. Bu esa fazoviy panjaradagi atomlarning batartib joylashunivining buzilishiga olib keladi. Natijada uning xossalari o’zgaradi.
Fazoviy kristall panjaradagi buzilishhlar quyidagi xillarga ajratiladi.

1. 
   Nuqta li buzilish: Kristall panjaradagi bo’sh joylarga qo’shni element atomlari joylashishi tufayli hosil bo’ladi.
   
2. 
   Chiziqli buzilish: Bunday buzilish metallarga - termomexanik ishlov berishda yuzaga keladi. Bunga dislokatsiya deyiladi.
   

Diskolatsiya - ingliz so’zidan olingan bo’lib - don zarrachalari bloklarining o’zaro siljishi oqibatida paydo bo’ladi.

3. 
   Sirtqi buzilish. Bu buzilish metall sirtida sodir bo’ladi. 2-rasm fazaviy kristall panjara buzilishi darajasi (ρ) ga ko’ra mustahkamlikning o’zgarishi.
   

Gv – cho’zilishhdagi mustahkamligi

1. 
   - nazariy mustahkamligi
   
2. 
   - juda ingichka tolaning mustahkamligi
   
3. 
   - yumshatilganda mustahkamlik
   
4. 
   - termik, termomexanik ishlovidan keyingi mustahkamlik ρ - kristal panjaraning dislokatsiya zichligi gqsm³.
   

2 .1- rasm

2. 
   Metallarning kristall tuzilishi.
   

Metall atomlarining bertartib harakatda bo’lgan suyuq holatdan, atomlari batartib joylashgan qattiq holatga o’tish jarayoni birlamchi kristallanish deyiladi.

2.2 - rasm

Ushbu rasmda suyuq va qattiq holatdagi metallarning erkin energiyasi qiymatining temperaturaga qarab o’zgarishi ko’rsatilgan.

F - erkin energiya qiymati
Tn - nazariy kristallanish temperaturasidan yuqori temperatura bo’lganda suyuq holatdagi metallning erkin energiya qiymati (Fs) qattiq holatdagi metallning erkin energiya qiymatidan (Fk) kichik (Fs < Fk) bo’lgani uchun u suyuq holatda aksincha Tn.K dan past temperaturada qattiq metallning erkin energiyasi suyuq metallning erkin energiyasi qiymatidan kichik (FeSistemaning erkin energiyasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Fqν-TS ν -sistemaning ichki energiyasi,
T- absolyut temperatura,
S- entropiya
Entropiya, sistemada fazoviy zarrachalarning joylashishini xarakterlaydi. Temperatura ortgan sari entropiya ham ortadi.
Bizga ma’lumki, metall qolipga quyilganda uning o’ta sovish natijasida, ya’ni kristallanishning boshlang’ich davrida tug’ma va sun’iy kristallanish markazlari atrofida hosil bo’layotgan birlamchi kristallarga tik yo’nalgan ikkilamchi, ularga tik bo’lgan uchlamchi kristallar hosil bo’ladi. Ular o’zaro to’qnashguncha o’sib borib, biri ikkinchisidan o’sishi yo’nalishi va o’lchamlari bilan farq qiladi. Bunday kristallarning tuzilishi daraxtni eslatadi. Bu kristall dentrit deb ataladi.
Dentrit so’zi yunoncha so’zdan olingan bo’lib, shoxli daraxt shaklidagi kristalni bildiradi.
Metallarning kristallanish jarayoni to’lik tugaganda turli muntazam shaklli, o’lchamli va turli tomonga yo’nalgan donlar hosil bo’ladi.
D.K.Chernov metallarning kristallanish jarayonini o’rganib, bu jarayon ikki bosqkichda borishini kuzatadi. Birinchi bosqichda kristallanish markazlari hosil bo’ladi, ikkinchi bosqichda esa bu markazlardan kristallarning chizqli o’sishi sodir bo’ladi.
Ma’lumki metall suyuqligida uning atomlari bertartib harakatda bo’ladi. Metall temperaturasi pasaygan sari atomlarning tartibsiz harakati susayib, ma’lum temperaturadan boshlab suyuq metallarning ayrim qismlarida kelgusida kristallanish markazlari hosil qiluvchi atomlar gruppasi vujudga keladi.
Bu markazlarning ba’zilari tartibsiz harakatdagi boshqa atomlar bilan bombardimon qilinsa, ba’zilari bombardimon qilinmay qoladi. Bu "tug’ma" turgun markazlar kristallanish markazlari bo’lib, ular atrofida metall kristallana boradi.
Turg’un kristallanish markazlari soni metallning o’ta sovitilish darajasi (t) ga bog’liq (tqTnk-Th). O’ta sovitilish darajasi ortgan sari turg’un markazlar soni ham ortadi.
Kristallarning markazlari soni va kristallarning chiziqli o’sish tezligi metallning o’ta sovish darajasi (t) ga to’g’ri keluvchi maksimum MS va KT qiymatlarga ega bo’ladi.
Agar hosil bo’layotgan kristallarning hajmi birlikdagi sonini A harfi bilan belgilashak, unda uning qiymatini quyidagicha ifodalash mumkin.
MS
A q ----- KT
bu yerda MS - kristallanishdagi turg’un markazlarning birlik hajmida vaqt birligida hosil bo’lish soni, mmqs, KT- kristalarning vaqt birligida chiziqli o’sish tezligi, mm³qs A ning qiymati qancha ortsa, donalar shuncha mayda bo’ladi.
Metallning xossalarini yaxshilash maqsadida suyuq metallga kristallana boshhlashida ozgina magniy yoki tseriy kukunlari (modifiratorlar) qo’shib, mayda donli, yuqori sifatli qotishmalar olish mumkin.
3. Ishlab chiqarishda va sanoatda ko’p foydalanadigan metallar Fe, So, Sp, Ti va boshqalar qattiqligida bosim o’zgarmasdan temperatura o’zgarganda kichik erkin energiyali barqaror holatga intilish sababli ular bir kristall panjarali holatdan boshqa tuzilishdagi kristall panjarali holatga o’tadi.
Metallarning muayyan temperaturada bir kristall panjarali holatdan ikkinchi barqaror kristall panjarali holatga o’tish xususiyati allotropiya deyiladi.
Kristall panjaraning bir turdan ikkinchi bir turga o’tish jarayoni metallardagi polimorf o’zgarish deb ataladi.
Metallardagi polimorf o’zgarish izotermik (temperatura o’zgarmas sodir bo’ladigan) jarayon bo’lib, u issiqlik chiqarish yoki o’tish xususiyatiga ega. Polimorf o’zgarishda qayta kristallanish sodir bo’ladi.
Birgina elementning bir necha turdagi kristall panjara ko’rinishhlari polimorf qatorni tashkil qiladi.
Bu qator α, β, γ, δ va h.k. bilan belgilanadi. Ko’pgina metallar (Fe, Sp, So, Mp, Ti va h.k.) polimorfizm xossasiga egadir. Metall polimorfizmiga misol qilib, temir polimorfizmini ko’rib chiqamiz.
Temirning polimorfizmi 3-rasmga ko’rsatilgan

2.3 - rasm

Temirning suyuq holatidan uy temperaturasigacha sovib borishda allotropik shakl o’zgarishdagi kritik temperaturalar grafigi.

Temir 1539^oS kristallana boshhlaydi natijada hosil bo’lgan kristall panjara turi markazlashgan kub katakcha (K 8) shaklida bo’ladi. Demak 1392^o S dan 1539^oS gacha (K 8) shaklida bo’ladi. (bmodifikatsiya). Sovish temperaturasi 1392^oS ga yetganda kristall katakchaning shakli o’zgaradi (K8 - K12), ya’ni polimorf o’zgarish ro’y beradi.
Temperatura 911^oS gacha pasayganda yana polimorf o’zgarish ro’y beradi (k12-K8) yoqlari markazlashgan (K12) kub kattakcha yana markazlashgan kub kattakchaga (K8) oi’tadi.
O’qlari markazlashgan kub katakcha temirning γ modifikatsiyasi deyiladi, 911^oSdan kichik temperaturada hosil bo’lgan markazlashgan kub katakcha esa - α modifikatsiya deb ataladi. Demak qizdirilganda ham xuddi shu jarayon qaytariladi ( α γ δ) α - hamda δ- modifikatsiyalarining kub katakchalari shakl bir xil bo’lganligi uchun modifikatsiyani yuqori temperaturali - modifikatsiya deb ataladi.
Ammo 768^oS da yuz beradigan izotermik jarayon temirdagi polimorf o’zgarishhlarga aloqador emas. Temperatura 768^oS bo’lganda, temir atomining atrofdagi d - qobiqda elektronlar jufti hosil bo’ladi, lekin kristal panjara turi o’zgarmaydi (k8).
Elektron qobig’idagi bunday o’zgarish temirning magnit xossalari o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun ham temir 768^oS dan pastda ferromagnit va 768^oS dan yuqori temperaturada esa paramagnit xossasiga ega, faqat temir emas balki boshqa elementlar ham yuqori temperaturada o’zining magnit xossalarini o’zgartiradi (masalan, nikel, kobalt va h.k.). Elementlarning magnit xossalarini yo’qotish xususiyatlari izotermik jarayon bo’lib, bu izotermik temperaturalar P.Kyuri nuqta si deb ham ataladi.
Magnit xossalarining o’zgarishi ferromagnit xossalariga ega bo’lgan element atomlarining tashqi qobig’idagi elektronlar tuzilishining o’zgarishini bildiradi. Demak, yuqori temperaturada yo’qotilgan magnit xossalari metall sovitilganda yana asta-sekin tiklanadi, magnit o’zgarish izotermik temperaturadan pastda metall yana ferromagnit xossasiga ega bo’lib qoladi.
Polimorf o’zgarish magnit o’zgarishi bilan bir xil emas va ular bir - birlariga bog’liq ham emas.
Masalan, temir uchun - modifikatsiyaga o’tish 911^oS da magnit o’zgarishhlari esa 768^oS da sodir bo’ladi, kobalt elementining α-dan β- modifikatsiyaga o’tishi esa 450^oS da, magnit o’zgarishi esa 1000^oS dan yuqorida sodir bo’ladi.
Metaldagi polimorfizm xossalarining kashf qilinishi metall va qotishmalar xossalarini boshqarishga keng imkoniyat yaratib beradi.
Metallarning kristall panjara to’rini aniqlash uchun rentgen nuridan foydalanalaniladi.
Metallarning ko’pgina fizik xususiyatlarining monokristallarda o’rganish mumkin. Kristallarning fizik xususiyatlariga ko’ra ikki gruppaga bo’lish mumkin. Birinchi gruppaga monokristallarda atomlarning joylashish tartibiga bog’liq bo’lmagan xususiyatlar (masalan jism zichlig)ini kiritish mumkin. Haqiqatdan ham jismning zichligi kristal panjaraning hamma yo’nalishida bir xil bo’ladi. Ikkinchi gruppaga tashqi kuch ta’siridagi xossalar (mexanik xossalar) ya’ni kristal panjaraga ta’sir qaysi yo’nalishga bog’liq ekanligini fizik xususiyatlari kiradi.
Turli yo’nalishdagi xossalar, masalan, elashtiklik moduli yoki magnit xususiyati va boshqa xossalar bir-biridan farq qiladi.
Kristall panjara xossalarining yo’nalishiga bog’liqligiga anizotropik xususiyat deb ataladi.


Kristall jism atomlari diffuziyasi.

Biz kristall jismning tuzilishida vakansiya, dishlakatsion atomlar temperaturaning ko’tarilishi bilan o’z o’rinlarini almashhtiradi. Kristall jismdagi bu harakat diffuziyaning asosini tashkil etadi. Texnikada qo’llanilayotgan muhim jarayonlar ko’pgina tabiiy, sun’iy kimyoviy reaksiyalarning asosini diffuziya tashkil qiladi.

Jismning gaz, hamda qattiq hollarda qo’llaniladigan diffuziya qonunlari Fik qonunlari deb ataladi. Birinchi qonun gazlardagi zarrachalarning tartibsiz harakatiga asoslanadi, ya’ni bu qonun asosida diffuziyasi yonalishini aniqlash qiyin.
Agar aralashmaning tarkibi, ya’ni konsentrasiya bir xil bo’lmasa, diffuziya ma’lum bir yo’nalishga ega bo’ladi. Masalan, zarrachalar katta konsentrasiyali aralashmadan kichik konsentrasiyali massaga diffuziyalanadi. Fik ning birinchi qonuniga binoan bunday oqim quyidagicha ifodalanadi.