1-mavzu. Kirish. Matnshunoslik fanining predmeti va vazifalari Reja

Iymoni aningki kufrig‘a sotir erur,

Chin nukta demakka ul kishi qodir erur,

Har kimsaki iymon ishida mohir erur,

Iymonini bilki, otidin zohir erur.

Ruboiyning to‘rtinchi misrasidagi “otidin” so‘zi “ontidin” bo‘lishi kerak edi. Shunda ma’no hadisga muvofiq bo‘lardi. Aslida bunga asos ruboiyning sarlavha qismida berilgan arabiy hikmatda aks etgan. Oddiy e’tiborsizlik yoki jumlani noto‘g‘ri o‘qish oqibatida hikmat ma’nosi buzilgan.

Adabiy meros tadqiqi va targ‘ibi yo‘lida bilib-bilmasdan sodir etilayotgan bunday nuqsonlarning sababi ko‘p. Asosiy sabab, ajdodlarimiz qoldirgan ilm xazinasiga haqiqiy vorislik salohiyatidagi mutaxassislarning kamligidir. Shuning uchun ham bugun mumtoz adabiyotimiz tadqiqi ilmiy-fundamental va metodologik sistemada sezilarli siljimayapti. To‘g‘ri, filologiya fanining yetakchi tarmoqlaridan bo‘lgan adabiyotshunoslik va tilshunoslik nazariy-amaliy jihatdan boy tajribaga ega. Ammo bu ikki tarmoqni o‘zaro bog‘lashga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan matnshunoslik esa ayni jihatdan oqsayapti. Albatta, bu holga ma’lum vaqt davom etgan ijtimoiy-siyosiy sharoit, eski o‘zbek tilini, yozuvini biladigan, arab-fors tilidan xabardor mutaxassislarning kamligi bosh sabab. Bu sohada maxsus magistratura mutaxassisligi faoliyat ko‘rsatayotgani mazkur muammoni hal etishga xizmat qilsa, ajab emas.( R. Zohid)

Adabiyot tarixini matnlarsiz, manbalarsiz o‘rganib bo‘lmaydi. Binobarin, mumtoz adabiyot asarlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini tuzish, adabiyotimiz tarixi uchun muhim bo‘lgan manbalarni tadqiq qilish, nashrga tayyorlash va ilmiy iste’molga kiritish o‘ta dolzarb vazifa deb e’tirof etilishi lozim. Buni faqat ilmiy jamoatchilik emas, balki fanni boshqaruvchi tashkilotlar, ular huzuridagi ekspert hay’atlari ham e’tirof etishlari va ilmiy loyihalarni baholashda hisobga olishlari zarur. Xususan, uzoq muddatga mo‘ljallanmagan amaliy tadqiqotlar uchun e’lon qilingan grantlarni olish uchun taqdim etilgan loyihalarda yuqoridagi maqsadlar ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ularni qo‘llab-quvvatlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi.

O‘zbek matnshunosligining asosiy yo‘nalishlaridan biri ulug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy asarlari matnini tayyorlashdir. Bu sohada muayyan ishlar qilingan. Shoirning bir qancha asarlarining ilmiy-tanqidiy matnlari yaratilgan. Lekin hali qilinadigan ishlar ko‘p. Jumladan, Navoiyning nasriy merosi orasida hali ilmiy-tanqidiy matnlari tuzilmagan asarlar bor. Mana shu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borish mazkur asarlarning barcha ilmiy talablarga javob beradigan yuqori saviyadagi ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash navoiyshunos olimlar oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Mazkur ishlarni amalga oshirishda bizga ibrat, namuna, ayni paytda, tajriba maktabi bo‘lib xizmat qiladigan tadqiqotlar bor. Bu o‘rinda biz “Mahbub ul-qulub”ning atoqli olim Kononov tomonidan tayyorlangan ilmiy-tanqidiy matni yoki “Majolis un-nafois”ning taniqli adabiyotshunos olima Suyima G‘anieva tomonidan tayyorlangan ilmiy-tanqidiy matni singari ishlarni nazarda tutmoqdamiz. Matnshunoslikning klassik namunalari bo‘lib qolgan bunday ishlar hech qachon o‘z qimmatini yo‘qotmaydi.( Q. Ergash)

Aslida matnshunoslik juda qadimiy soha. Uzoq tarixiy asoslarga ega bo‘lsa-da, matnshunoslikning butun dunyoda sistemali suratda shakllanganiga hali bir asr ham bo‘lmadi. Lekin shu qisqa vaqt ichida filologik fanlari rivojlangan mamlakatlarda matnshunoslikning nazariy printsiplari ishlab chiqildi.

O‘tgan asrga nazar tashlasak, matnshunoslarning bizdan oldingi avlodi o‘z zimmalaridagi vazifani sharaf bilan bajardilar. Ularning muhim vazifasi ajdodlarimizning eng sara asarlarini joriy yozuvda kitobxonlarga taqdim qilishdan iborat edi. Shuning uchun ham, bu sohada fidoyilik ko‘rsatgan olimlarga har qancha ehtirom ko‘rsatilsa arziydi.

Mustaqillik davrida imkoniyatlar yanada kengaydi. Muhtaram Yurtboshimiz ko‘hna yozma bitiklarni ma’naviy tarbiyada muhim asos sifatida o‘rganishni siyosat darajasida belgilab berdi. Matnshunoslar buni ham sharaf, ham mas’uliyat deb qabul qildilar. «Feodal-klerikal» tamg‘asini olgan, «xalq dushmani» sifatida qoralangan Milliy Uyg‘onish davri adabiyoti vakillari asarlari ilmiy o‘rganila boshlandi, juda katta hajmda nashr qilindi. Bunda ham matnshunosligimizning xizmatini e’tirof etmaslik mumkin emas.

Lekin bugunning ko‘zi bilan qarab, tan oladigan bo‘lsak, o‘zbek matnshunosligi qanchalik katta hajmdagi va ahamiyatli faoliyatni amalga oshirgan bo‘lmasin, faqat amaliy jarayondan iborat bo‘lib qoldi. Uning o‘ziga xos ilmiy-nazariy printsiplari ishlab chiqilmagani bois tom ma’noda professionallasha olmadi. Buning bosh sababi hammaga yaxshi ma’lum: milliy ma’naviy qadriyatlar bilan fan taraqqiyoti o‘rtasiga katta to‘siq qo‘yilgan edi. Haqiqiy matnshunoslar juda kam edi. Ular ham, hozir aytilganidek, kechiktirib bo‘lmas amaliy faoliyat bilan band bo‘ldilar. O‘zbek filologiyasi mutaxassislari orasida matnshunoslar yetishtirish ko‘zda tutilmagandi. Sharqshunoslarga esa, milliy til va adabiyot sirlari o‘rgatilmagandi. Oqibatda chala matnshunoslar ko‘proq ish bajargan.( N.Shodmonov)

Bu yerda adabiyot tarixini matnlarsiz, manbalarsiz o‘rganib bo‘lmaydi, degan fikr aytildi. Darhaqiqat, shu o‘rinda muhim adabiy manba - XX asr boshlari matbuoti materiallarini o‘rganish muammolarini ham eslab o‘tish zarur. “Oyina”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Hurriyat” singari mashhur matbuot nashrlarida chop etilgan adabiyot materiallari anchagina o‘rganildi. Biroq “Al-Izoh”, “Al-Isloh”, “Izhor ul-Haq” jurnallari haqida bunday deb bo‘lmaydi. Bu jurnallardagi adabiyot materiallari adabiy manbashunoslik va matnshunoslik aspektida tadqiq qilinishi, ularning XX asr adabiyotida tutgan o‘rni, maqomi belgilanishi dolzarb ilmiy muammolardandir.

Birgina “Al-Isloh” jurnalini olaylik. Undagi adabiy-estetik munozaralar yangi adabiyotning shakllanishida, taraqqiy etishida alohida ahamiyat kasb etgani sir emas. Bu manbaning o‘rganilishi adabiy-tanqidiy qarashlar tadrijini tadqiq qilishda ham alohida o‘rin tutadi.

Yana bir muammo: Milliy Uyg‘onish davri matbuotidagi adabiyot materiallarini nashr etishda ham aksar hollarda professionalikdan yiroqlik illati ko‘zga tashlanadi. Bu hol matnlarning noto‘g‘ri tabdil qilinishida, ba’zan mohiyatga zid talqinlarda, ayniqsa, yaqqol seziladi. Salohiyatli matnshunos kadrlarni tayyorlash bu singari muammolarni hal etishning asosiy omilidir.( Qo‘ldosh Pardayev)

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, matnshunoslik faqat yozuvni bilish bilangina bajarilishi mumkin bo‘lgan ish emas. Matnshunos, birinchidan, davrning falsafiy estetik printsiplarini yaxshi o‘zlashtirgan; ikkinchidan, milliy taraqqiyot ehtiyojlarini anglagan; uchinchidan, ona tilining tarixi, buguniga tegishli bilimlarni, jumladan, yozuvlar tarixini, boshqa tillar ta’siri va matnlardagi ishtirokini to‘la egallagan; to‘rtinchidan, adabiyotshunoslik qoidalaridan mukammal xabardor mutaxassis bo‘lishi kerak. Aks holda, ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi.

Demak, matnshunosligimiz oldidagi hozirgi eng muhim vazifa ikkita: birinchisi, matnshunoslik bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlash doirasini yanada kengaytirish lozim. Buning uchun mavjud universitetlar o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalariga matnshunoslik fani umumkasbiy fanlar qatorida o‘qitilishi, magistrlar tayyorlanishi maqsadga muvofiq. Ikkinchisi, o‘zbek matnshunosligining nazariy asoslari, jumladan, tadqiqot, tahqiqot va nashr usullari, metodologiyasi ishlab chiqilishi zarur. Boshqa tillarda yaratilgan bunday qo‘llanmalar o‘zbek matnshunosligining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish, adabiy manbalarni nashrga tayyorlash uchun ilmiy-metodologik mezon bo‘la olmaydi.( N. Shodmonov)