1-mavzu. Mavzu: O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari Mavzu rejasi

Zararli odatlar haqida tushuncha.
Zararli odatlarga tamaki cheikish, nos otish va alkogol ichimliklarni iste`mol qilish holatlari kiradi.
Tamaki chekishning zarari.
Tamaki chekish zararli odatlardan biri bo`lib hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqotlarining aniqlanishicha, tamaki tutunining tarkibida 3000 dan ko`proq har xil zaharli kimyoviy moddalar bor. Shulardan ayniqsa, nikotin, ammiak, karbonat angidrid, benzol, poloniy, kadmiy kabilar odam organizmiga kuchli zaharli ta‘sir ko`rsatadi. Masalan, nikotin qon tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi, karbonat angidrid gazi qondagi gemoglobin moddasi bilan birikib miya, yurak va boshqa muhim organlarni kislorod bilan normal ta‘minlanishini buzib, bosh og`rig`i, yurakni sanchish holatlatlarini yuzaga keltiradi.
Tamaki tutuni tarkibida rak kasalligini yuzaga keltiradigan 50 dan ko`proq kimyoviy modda bor. Shuning uchun ham chekuvchilar orasida chekmaydiganlarga nisbatan rak kasalligi 20 marta ko`p uchraydi. O’pka raki bilan kasallanganlarni 95 foizi tamaki chekuvchilardir. Tamaki tutun tarkibidagi kimyoviy moddalar rak kasalligidan tashqari, juda ko`p kasalliklarning yuzaga kelishiga sababchidir. Jumladan, gipertoniya, yurakning ishemik va miokard infarkt kasalliklari, surunkali bronxit va o`pka enfizemasi, surunkali gastrit, me`daning yara kasalligi, allergiya va boshqa kasalliklar. Eng xavfli xastaliklardan biri bo`lgan yurakning miokard infarkti chekuvchilarda, chekmaydiganlarga nisbatan 12 marta ko`p uchraydi. Amerikalik olimlarning ma‘lumotiga ko`ra, yurak kasalligi natijasida o`lganlarning o`rtacha yoshi chekmaydiganlarda 67 bo`lgan bo`lsa, chekuvchilarda 47 yoshni tashkil qilgan. Ko`rinib turibdiki, chekish kishi umrini 20 yilga qisqartirar ekan.
Xalqaro sog`liqni saqlash tashkilotining ma‘lumotiga ko`ra, har yili dunyoda chekish oqibatida yuzaga kelgan kasalliklardan 2,5 million kishi yoshlik chog`idayoq hayotdan ko`z yumadi.
Tamaki tutuni tarkibidagi radioaktiv poloniy chekuvchining jinsiy organlarini zararlab, uning bolalarida nasl kasalliklarni yuzaga keltirishi mumkinligi ilmiy asosda isbotlangan. Bunday bolalarda ayniqsa aqliy faoliyat kuchsiz rivojlanishi aniqlangan.
Chekuvchi o`zining organizmini zaharlashdan tashqari, u atrofdagilar sog`ligi uchun ham katta ziyon yetkazadi. Chekilayotgan sigaretadan va chekuvchining nafas organlaridan ajraladigan tutun tarkibidagi zaharli moddalar atrof-muhit havosini zaharlaydi va havo bilan atrofdagi kishilarning nafas a`zolariga kiradi.
Kuzatuvlardan aniqlanishicha, chekuvchilarning xotinlari chekmaydiganlarning xotinlariga nisbatan o`rtacha to`rt yil kam umr ko`rar ekan. Ular ayniqsa rak, gipertoniya, yurak va o`pka kasalliklari bilan ko`proq kasallanadi. Sigareta tutunidagi zaharli moddalar ayniqsa homilador ayol organizmiga katta zarar yetkazadi. Chunonchi, bu moddalar ayolning ichki sekretsiya bezlarini zaharlashi natijasida ulardan homilani normal o`sishi uchun zarur bo`lgan gormonlarning ajralishi kamayadi.Bundan tashqari, homilador ayolning nafas a`zolariga kirgan zaharli moddalar uning qoniga, undan esa yo`ldosh orqali bolaning qoniga o`tadi va uning miyasini, yuragini, jigarini zaharlaydi.Binobarin, bunday bolalar kasalmand bo`lib tug`iladilar. Ularning organizmi tug`ilganda kuchsiz bo`lgani sababli turli xil kasalliklarga ko`proq beriluvchandir.
Chekuvchilar oilasidagi bolalar doimo zaharlangan havodan nafas olganligi tufayli, ular nafas a`zolarining yallig`lanishi, ayniqsa astmatik bronxit, bronxial astma kabi allergik kasalliklarga beriluvchan bo`ladilar. Bu bolalarning organizmi sigaret tutunidagi kimyoviy moddalardan doimiy ravishda zaharlanib turganligi uchun, ularda har qanday kasallik ham og`ir o`tadi va uzoq davom etadi, tez-tez qaytalanadi.
Vrachlarning kuzatishlariga ko`ra chekuvchi oilasida yashovchi bolalarning nafas a`zolarning surunkali astmatik bronxit, bronxial astma kabi allergik kasalliklari otasi uzoq muddatga biror sayohatga, ta‘tilga ketgan paytlari qo`zg`almas ekan, ya‘ni bolalar o`zlarini yaxshi sezadilar. Otasi uyga qaytib kelishi bilanoq, 2-3 kun ichida ularning kasalligi qo`zg`alib qolgani ma‘lum bo`lgan.
Sigaretaning tutuni tarkibidagi zaharli moddalar emizuvchi onaning ko`krak sutini kamaytiradi. Natijada bolani boshqa ovqat bilan ovqatlantirish zaruriyati yuzaga keladi. Shuning uchun ham chekuvchilar oilasidagi yosh bolalarning ko`pchiligi ona suti yetishmasligi sababidan sun‘iy ovqatlanishiga majbur bo`ladilar. Katta yoshdagi chekuvchilar yoshlarga, ayniqsa, o`smirlarga zararli «o`rnak» bo`lib hisoblanadilar. Chunki, bolalar va o`smirlar kundalik hayotlarida asosan kattalardan o`rnak oladilar. Ular tezroq kattalar safiga qo`shilib, mustaqil bo`lish uchun kattalarning qiliqlarini, odatlarini o`zlariga o`zlashtiradilar, takrorlaydilar. Shuning uchun ham qo`liga sigaret ushlagan o`smirlarning 60 foizidan ko`prog`i chekuvchilar oilasidandirlar.
Chekishning iqtisodiy zarari ham katta. Chekuvchilarning ko`pchiligi tez-tez kasal bo`lib turganligi sababli ularning ishga chiqmaydigan kunlari ko`p bo`ladi. Ish kuni davomida chekish uchun talaygina vaqt sarflaydilar. Ularning kasalligini davolash uchun dori-darmonlar sarflanadi. Davolashda xizmat qilgani uchun meditsina xodimlari maosh oladilar. Bularning hammasi davlat iqtisodiyotiga ma`lum darajada zarar yetkazadi.
Bundan tashqari,chekuvchi o`z oilasining iqtisodiyotiga ham zarar yetkazadi.
Agar har kuni bir quti sigareta cheksa, sigaretaning turiga qarab bir yilda u 2000— 5000 so`mgacha va undan ko`proq pul sarflaydi. Chekishning zararli oqibatlari chekuvchilarning o`zining sog`lig`iga, ularning oila-a‘zolarining sog`lig`iga, ishlab chiqarish jarayoniga, yoshlar tarbiyasiga, davlat va oila iqtisodiyotiga tobora ortib borayotganligi uchun keyingi yillarda jahonning barcha mamlakatlarida bu ijtimoiy-illatga qarshi kurash kuchaytirilmoqda.
Mamlakatimizda chekish illatiga qarshi tadbirlar kun sayin kuchaytirilmoqda. Ayniqsa, bolalar va o`smirlarga chekishning zararli oqibatlarini har tomonlama tushuntirish ishlari keng ko`lamda olib borilmoqda va o`zining ijobiy natijalarini bermoqda.O`zbekistonda yoshlar orasida zararli odatlarga nisbatan berilish ancha kam.