1-mavzu. Mavzu: O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari Mavzu rejasi

Tekshirish uchun savollar.
1. Qonning vazifalari.
2. Qonning fizik va kimyoviy xususiyatlari.
3. Qonning bolalar va kattalar organizmida miqdori.
4. Qon plazmasining xususiyatlari.
5. Qonning shaklli elementlari.
6. leykositlarning organizmdagi vazifalari.
7. Immunitet nima?
8. Nafas olish organlarining organizmdagi vazifasi nimadan iborat?
9. Yuqori nafs yo`llariga nimalar kiradi?
10. Bolalrda nafas olish organlarining hususiyatlari nimalardan iborat?
11. Odam salomatligiga chiniqishning ta`siri.
Tayanch tushuncha
Qon, limfa, eritrosit, leykosit, trombosit, plazma, gemoglabin, immunitet. O’pka, gazlar almashinuvi, hiqildoq, traxeya, bronxlar, alveola,ventilyatsiya
13. Mavzu: Qon va qon aylanish tizimining yosh xususiyatlari
Mavzu rejasi:
1.Organizmda qonning ahamiyati.
2.Qonning xususiyatlari va tarkibii qismi.
3.Qonning cho‘kish tezligi va qon gruppalari.
4.Qon aylanish va yurak-tomir faoliyatining yosh xususiyatlari.
5.Yurak qon-tomir sistemasining chiniqtirish va jismoniy mashqlanishning ahamiyati.
Qon organizmdagi biriktiruvchi toqimaning shakllaridan biri
hisoblanadi. U suyuq bo’lib qon tomirlar sistemasida aylanib yuradi. Qonni
hajmi tana umumiy vaznining 6- 8% ni tashkil qiladi, katta yoshdagi odamda 4-
5,5 litr qon bo’ladi. Yangi tug’ilgan bolada tanasining 1kg vazniga nisbatan
hisoblaganda katta odamnikidan 3 barobar ko’p bo’ladi.
Qon plazma va shaklli elementlardan tashkil topgan: qizil qon
tanachalari (leykositlar), oq qon tanachalari (leykositlar) va qon plastinkalari
(trombositlar) dan tashkil topgan. Qonning shaklli elementlari 35- 54 % ni
tashkil qiladi.
Qonning olazmasi 46- 65 % tashkil qiladi. U murakkab biologik muhit
bo’lib, tarkibida moddalar almashinuvining oraliq va oxirgi mahsulotlari,
oqsillar, turli tuzlar, uglevodlar, lipidlar, gormonlar, vitaminlar, erigan gazlar
bo’ladi. Plazma organizmning to’qima suyuqliklari bilan o’zaro bog’liq bo’ladi.
Qonning muhim qismi oqsillardir. Bular- nafas olish, gemoglobin,
eritrositlar pigmenti, shaklli elementlar hujayrasining oqsillari. Plazma oqsillarialbuminlar, globulinlar va fibrinogenlar hisoblanadi.
Qon to’qimalar va hujayralarning hayot faoliyatini, shuningdek,
ularning yaxlit organizmda turli vazifa bajarishini ta’minlaydi.
Qonning vazifalari quyidagilar:
1. transport vazifasi;
2. himoya vazifasi;
3. oziqlantirish vazifasi.
7-9 yoshar bolalarda 80-81% gacha, 10-11 yashar bolalarda 85%
katta odamlar qonida 100 gacha yani 100ml qonda 17’3 gr gemoglabin
bo’ladi. Gemoglabin 70%gacha yoki 100 ml qonda tushganda organizm
kasal bo’ladi.
Gemoglabin o’pkada havo tarkibidagi kislarod bilan birikib oksi
gemoglabin hosil qiladiva to;qimalarga borib gemoglabinga va kislarotga
ajraladi. Gemoglabin to’qima hujayralarga kislarodni berib to’qima
hujayralaridan karbonat angidrid gazini briktirib olib o’pkada ajratadi.
Shuning natijasida ichki nafas olish sodir bo’ladi. Eritrositlarning soni
yoki gemoglabin miqdorini kamayishi kam qonlik hisoblanadi. Bu esa
bolalarning yoshlik vaqtida noto’g’ri ovqatlanishi ovqatni sifat tarkibiga
etiborsizlik ochiq havodan yaxshi foydalanmaslik oqibatida darmonsizlik
tez charchab qolish va bosh aylanish kasalligiga olib keladi .
bolalarda bunday kasallikga uchraganda temir moddasiga boy,
vitaminlik va yuqori kaloriyalik ovqatlarni istemol qilish
kerak(jigar, hayvon qonidan tayyyorlangan ovqatlar, olma, sabzi,
qulupnay va boshqalar).
Eritrositlar cho’kish reaksiyasi. (POE). Agarda qonning ivishdan
saqlab, shishadan yasalgan kopilyarda bir necha soatga
qoldirsak, qon aralashmasidagi eritrasitlarni kapilyar trupkalar
tubiga cho’kib qolganini ko’ramiz.
Eritrositlarni cho’kish tezligi turli yoshdagi kishilarda, ayollarda, bolalarda turlicha bo’ladi. Bundan tashqari turli xil kasalliklar tufayli ham o’zgarishi mumkin. Masalan: 3-9mm. erkaklarda, ayollarda 7-12mm. soatiga
cho’kadi. Organizm holatining o’zgarishlarida eritrositlar cho’kish
reaksiyasini o’zgarishi kuzatiladi. Eritrositlarning ma’lum tezligida cho’kishdan foydalanib tibbiyotda kasalliklarni belgilashda foydalaniladi. Buni tibbiyotda
POE deyiladi. Aniqlaydigan asbobni panchenko apparati deyiladi.
Organizm qattiq shamollaganda tuberkiloz kasalligida, xomilador
ayollarda, yallig’lanish kasalligi boshlaganda va boshqa
o’zgarishlarda eritrositlar cho’kish reaksiyasi tezligi ortadi.
Leykositlar oq qon tanachalari qoning yadroli xujayralari bo’lib aktiv harakatlarning xususiyatiga egadir. Ular har xil shaklda bo’lib, 1kub mm bolalar qonida 8000-11000 gacha bo’ladi, katta odamlarda normal holatda bo’ladi. Uning soni kun mobaynida o’zgarib turishi mumkin. Lekositlar 3 gruppa bo’ladi. 1)
donador leykositlar 2)donasiz leykositlar 3) monositlar.
Donador leykositlar o’z navbatida 3 guruhga bo’linadi:neytrofilar eozanofillar va bazofillar. Leykositlarning ko’rsatilgan miqdoridan ortib ketishi lekositoz
deb atalsa miqdordan kamayib ketishi lekopinya deyiladi.
Lekasitlar organizm ichki muhutining posboni hisobl;anadi chunki
lekositlar qonga va limfaga tushgan mikroblarni viruslarni organizm
ichiga kirishi qatttiq kurashadi. Organizmga tushgan moddalarni
neytrallash xususiyatiga ham egadir.
Trombositlar -qon plastinkari, qonning shalkli elemenlar orasida
eng maydasidir. Ular komikda hosil bo’ladi. 1mm3 300000 dan
400000 qon plastinkalari bo’ladi uning soni ham yoshga qarab o’zga
boradi. Trabbasitlar qonning ivishida muhim rol o’ynaydi. Qon ivishi
organizm uchun biologik ahamiyatga ega bo’lib jarohatlanganda qon
yo’qotishdan saqlanadi.
Immunitet- organizmning turli yuqumli va yuqumsiz kasalliklarga
chalinmasligi. Bunday hodisani 200 yil muqaddam Angliyada
provintiyalik Jenner birinchi bo’lib kuzatgan. U chechak kasalligiga
qarshi kurash chorasini topib tonni ismli bolada tajriba o’tkazgan.
Jenner har bir kasallik tarqatuvchi mikroblar qonga tushganda shu
mikroblarga qarshi qon plazmasida antitelolar hosil bo’lishini
aniqlagan. Immunitet tug’ma va ortirilgan, aktiv, passiv bo’lishi mumkin.
Odatda odam yuqumli kasallik bilan og’rib o’tgandan keyin
organizmda tabbiy immunitet paydo bo’ladi.
Yurak organizmda nasos funksiyasini bajaradi. Yurak va qon
aylanish sistemasiga yurak, arteriyalar venalar kapilyar kiradi.
Yurakdan qon olib ketuvchi tomirlar arteriyalar yurakga qon olib
keluvchi qon tomirlar vena qon tomirlar deyiladi. Qon qon
tomirlarida harakatlanar ekan murrakkab yo’lni katta va kichik qon
aylanish doiralarini bosib o’tadi. Katta qon aylanish doirasi
yurakning chop qorinchasidan boshlanib butun tanani qon bilan
taminlab, yurakning o’ng bo’machasiga venoz qon sifatida qo’llanadi.
Kichik qon aylanish doirasi yurakning o’n qorinchasidan o’pka
arteriyasi bilan boshlanib o’pkaga boradi, tarmqlanib o’pka hujayralari
bilan gaz almashinib yurakning chap bo’machasiga quyiladi.
Ona qornidagi emirion tug’ulguncha kichik qon aylanish doirasi
funksiyalanmaydi. Ona qoni homila qoni bilan aralashmaydi. Zomilaga
moddalar almashinuvi yo’ldosh orqali sodir bo’ladi. Yurakning har bir
bo’lagi ikki kameradan bo’lmacha va qorinchalardan tashkil topgan.
Shunday qilib yurak to’rt kameradan iborat.