1-Mavzu: Musobaqa turlari. Reja

Sport musobaqalari tizimi Sport musobaqalari o‘ziga xos faoliyat bo‘lib 
raqiblarning harakatini tartibga solishda katta rol o‘ynaydi, ularning ayrim 
qobiliyatlarini ob’ektiv ravishda solishtirib ko‘rishga va jismoniy sifatlarni 
maksimal darajada namoyon bo‘lishini musobaqa davomida harakatlanishni 
maksimal darajada ta’minlashga imkoniyat yaratadi. 
Sport hozirgi ko‘rinishda bir qator o‘ziga xos xususiyatlariga ega: 
1).Sport musobaqalar faoliyatida, raqobat darajasini ketma-ket yutuqlarga 
bo‘lgan talablarini ortib borishi, sport musobaqalarining tizimiga asoslanib tashkil 
etiladi (yuqori ringga quyi musobaqalarda qatnashganlar 

---

qo‘yiladi yoki pastdan yuqoriga). 
2) Musobaqalarda bevosita bajariladigan harakatlarning, boshqarilish 
sharoitlarini va yutuqlarini baholash usullarini tenglashtirish hisobiga amalga 
oshiriladi. Bu tenglashtirish musobaqalar o‘tkazishning umumiy 
me’yorlari sifatida muayyan qoidalar bilan mustaxkamlanadi. 
3).Musobaqalashuvchilarni xatti-xarakatlari raqobat tamoyillariga muvofiq 
tartiblashtiriladi. 
Sportchi tanlab olgan turidagi ko‘rsatkichlarni, individual holda o‘z 
imkoniyatlariga qarab namoyish qiladi. 
Bu natijalar yo jismoniy g‘alabani yoki raqibni yutish (ballarda, gollarda, 
ochkolarda va x.k.) natijasini yaxshilash uchun vaqt birligida, masofada, og‘irlikda 
belgilanishi mumkin. 
YUqori sport natijasi, sportni shu kundagi rivojlanishida inson imkoniyatlari 
etaloni bo‘lib hisoblanadi. Ularga taqqoslab har bir inson o‘zining sport natijalarini 
solishtirib ko‘rishi mumkin va shunga asoslanib, natijalarni yaxshilashni 
rejalashtirish mumkin. YUqoridagilardan sport natijalarini etalonlik va 
rag‘batlantiruvchi roli 
yaqqol ko‘rinadi. 
Sport natijalari har doim ko‘p omillik hodisadir (bu esa ko‘pgina sabab 
larga bog‘liq). Jamiyatdagi sport natijalari taraqqiyotga ta’sir etuvchi omillar 
bo‘lib hisoblanadi. 
1).Sportchining individual talanti va yuqori natijaga tayyorgarlik darajasi. 
2).Sportga tayyorgarlik tizimining samaradorligi, uni mazmuniga taxlil 
etilishiga va material – texnik tomondan ta’minlanganligiga. 
3).Sport harakatining kengligiga va uni rivojlanishining umumiy ijtimoiy 
sharoitlariga bog‘liq. 
Sport 
musobaqalarining 
xususiyatlarini 
o‘rganish, sport sohasidagi 
mutaxassislarni qiziqtirib kelgan va hozirgi kunda xam o‘z ahamiyatini yo‘qotgani 
yo‘q. 
Birinchidan musobaqa sportni asosiy mazmunini tashkil etadi. 
Ikkinchidan, sport musobaqalari, sport mashg‘ulotidan genetik va bo‘ysunishi 
bo‘yicha "kattadir". Ma’lumki, inson ma’naviyati va madaniyati rivojlanishida, har 
xil yakkama-yakka kurash va sport elementlari o‘rtasida o‘yinlar birinchi bo‘lib 
tashkil topgan. Keyinchalik esa ularning shakllari, uslublari va elementlari tashkil 
topa boshlagandan keyin tayyorgarlik ko‘rish yo‘llari aniqlana boshlanadi. Hozirgi 
kunda sport bu yo‘nalishni ko‘p sohasi bo‘yicha sportchilar tayyorlashni ilmiy 
asoslangan tizimi tashkil qilinib sport mashg‘ulotlarini xam o‘z ichiga oladi. 
Uchinchidan, sport musobaqalari sportchining jismoniy taktik-texnik 
imkoniyatlarini, zaxiralarini va sport jamoasini imkoniyatlarini aniqlashda 

---

"Poligon" bo‘lib hisoblanadi. SHuning faqat musobaqa vaqtida psixologik 
qarshiliklarni engish uchun raqobatchilik hosil qilinadi hamda 
sportchini musobaqa faoliyatini psixologik strukturasi aniqlanadi. Musobaqalar 
tizimi o‘z ichiga bir qator ofitsial va ofitsial bo‘lmagan musobaqalarni birlashtirib, 
sport faoliyatini nisbatan aloxida shakl sifatida tashkil qiladi. Bular ma’lum tartibda 
o‘zining masshtabi, ahamiyati, sportchini tayyorlash bosqichlari va sharoitlariga 
qarab bo‘linadi. 
Musobaqalarda asosiy o‘rinlarni absolyut birinchiliklar(shaxsiy va jamoa) 
dunyo va olimpiada o‘yinlari ham egallaydi. Bunday asosiy maqsadga yo‘naltirilgan 
musobaqalar sportchini tayyorlashga ma’lum darajada ta’sir 
ko‘rsatadi. SHunga ko‘ra, mashg‘ulotning ayrim bosqichlari rejalashtiriladi, 
yuqori sport natijalariga optimal ravishda tayyorlash vaqti va boshqalar aniqlanadi. 
Boshqa ko‘pgina musobaqalar tayyorgarlik uchun o‘tkaziladi. Sport 
mashg‘ulotlarini umumiy vaqtida 10-15% musobaqa vaqtini aniqlaydi. 
Musobaqa faoliyati - bu tartiblashtirilgan raqobat bo‘lib, o‘z qobiliya 
tini ob’ektiv ravishda solishtirish va maksimal darajada natija ko‘rsatilishini 
ta’minlash hamda tartibga solishdir. Bu bir qancha maxsus xususiyatlarga ega: 
1.Musobaqa tizimida raqobatni oshib borish darajasiga qarab hamda yutuqqa 
bo‘lgan talabga nisbatan (dastlabki va ofitsial musobaqalarda) faoliyati tashkil 
qilishga. 
2.Musobaqa o‘tkaziladigan vositalarni amalga kiritishda sportchini faoliyati, 
ma’lum qoidalar hamda musobaqani umum me’yorlari bilan mustaxkamlanadi. 
3. Musobaqalashuvchilarni xulqini va o‘zini tutish tartibiga xam bog‘liq. 
Sport musobaqalari - his-hayajon holatidagi ko‘rinishda bo‘lib hozirgi kunda 
100 dan ortiq sport turi bo‘yicha musobaqa o‘tkaziladi. Har qaysi sport turi, 
musobaqa o‘tkazish uchun o‘zining metodik xususiyati, qatnashish sharti, 
o‘tkazish qoidasi va g‘oliblarni aniqlash va boshqa talab qiladi. 
Musobaqa qisman, sportchini tayyorlash tizimiga kiradi, chunki faqatgina 
shaxsiy sport tayyorgarligiga ega bo‘lmasdan ijtimoiy vazifalarni hisobga olgan 
(targ‘ibot, ko‘rgazmalilik va b.k.) holda ham tashkil qilinadi. 
Sport musobaqasi - o‘yin shaklida raqobat qilish shakli bo‘lib, jismoniy 
tayyorgarligi, xarakat malakasi va mashqlarni bajarish san’ati yoki o‘ylash va 
taffakur qilishni rivojlantirishni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. 
YOsh sportchilardan tortib maxoratli sportchilargacha musobaqa juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Musobaqalarga qatnashmay turib sport faoliyati xaqida gapirmasa ham bo‘ladi. 
Musobaqalar - sportchilar uchun, rag‘batlantiruvchi omil hisoblanadi va shu 
paytning o‘zida sportchidan yuklamani tobora oshirib borish, irodani tarbiyalash, 
sport kurashiga o‘rganish va mashq jarayonini nazorat qilishga o‘rgatadi. 

---

Sportchining musobaqalarda ko‘p qatnashishi shunchalik tajribaga ega 
bo‘lishligini amaliyot ko‘rsatib turibdi. 
Negaki sportning barcha turlari bo‘yicha bellashuvlar soni ortib ketdi. 
Masalan, yuqori mahoratli velosipedchi, sprinter yil davomida 200-250 
martadan musobaqaga chiqadi (D.A.Polishchuk, 1982). 
Malakali suzuvchilarning musobaqa tayyorgarligi kun tartibi xam tig‘iz 
bo‘ladi. Yiliga musobaqalar soni 20-30, davomiyligi 1 kundan 3-5 kungacha, 120-
140 martagacha startlar bo‘ladi (V.N.Platonov, 1986). 
O‘z mohiyatiga ko‘ra asosiy hisoblangan , mashqlarning yakuniy nuqtasi 
bo‘lgan bosh musobaqalar soni ko‘p bo‘lmasligi kerak (yiliga 3-4 marta, sport 
o‘yinlari bundan mustasno). Bosh musobaqalar oddiydan - murakkabga va 
qiyinchiligiga qarab joylashtirilishi lozim. Ularni joriy yilga shunday 
joylashtirilish kerakki, bundan sportchi hal qiluvchi eng muhim musobaqaga doimiy 
tayyorlanish imkoniyatga ega bo‘lsin, musobaqalar orasida jismoniy xamda ruxiy 
dam olsin va bir musobaqada aniqlangan kamchiliklar mashq jarayonida keyingi 
musobaqalargacha tuzatilsin. 
Musobaqa davrida sportchi ishtirokining soni eng avvalo sport turi xususiyatiga 
bog‘lik. Sport turlarida musobaqalar (xaftasiga 1-2 musobaqa kunlari) chidamlilikda 
aloxida talablar ko‘yadigan va uzoqroq tiklanishni talab etadigan sport turlaridagiga 
qaraganda ko‘proq o‘tkaziladi. 
Sportchining 
musobaqalarda 
ishtirok 
etishga 
tayyorgarlik 
tizimida 
quyidagilarni xisobga olish zarur: 
- sportchi uchun musobaqalar xavfsala bilan tanlanishi va asta - sekin 
qiyinlashib boradigan bo‘lishi lozim: 
- musobaqa kun jixatidan teng bo‘lgan sportchilar qatnashish: 
- yuqori darajadagi yutuqlarga erishish uchuch zarur bo‘lgan miqdordagi 
musobaqalarda qatnashish zarur: 
- vaqtni u erdan bu erga ko‘chish va x.k. va kuchni ko‘p talab qiladigan 
musobaqalarning ko‘payib ketishi mashq ishlarini cheklab, sportchi tayyorgarligiga 
salbiy ta’sir etish mumkin: 
- musobaqalar taqvimi (kun, taqsimot,musobaqalar qiyinligi darajasi) shunday 
sharoit kerakki, bunda katta imkon yaratilsin. O‘tkazilayotgan barcha musobaqalar 
shu maqsadga qaratilmog‘i zarur. 
SHunday qilib, sport musobaqalari erishilgan yutuqlarni namoyish qilish, 
ayrim sportchi va jamoaning yutuklarini baxolash va solishtirish usuli ekan. 
Sportchilarni musobaqa vaqtidagi faoliyati musobaqa faoliyati deb 
yuritiladi.Musobaqa faoliyati eng yuqori sport natijalariga erishishga karatilgan 
ayrim xarakat, usul kombinatsiyalardan iborat, tayorgarlikning texnik, jismoniy, 
taktik, ruxiy integral darajasi bilan ta’minlanadi. Sport musobaqalarida katnashish 

---

musobaqa faoliyati ko‘rinishining shakli xisoblanadi. Sport bellashuvi vaqti 
cheklangan rakiblik xisoblanadi, bu jarayonda bellashayotganlarning kobiliyatlarini 
ob’ektiv ravishda solishtiriladi. 
Raqobat darajasi va yutuqlariga bo‘lgan talabni asta-sekin ortib borishi 
(sportchini yukori darajadagi musobaqalarda natijalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
bog‘liqdir).Respublika miqyosidagi musobaqalarda qatnashish 
uchun viloyat o‘tkazilgan musobaqalarda tegishli o‘rin egallash zarur (tabiiyki 
respublika musobaqalarida viloyatlardagiga karaganda g‘alaba uchun raqobat kuchli 
bo‘ladi). 
Sportchilar xarakatini bir xil shaklga keltirish orkali bellashuvlar, ularni 
bajarish sharoitlari xakidagi nizom, sport turlari bo‘yicha musobaqa qoidalari bilan 
belgilanadi: 
- noantogonistik (do‘stona) rakobat (musobaqalar koidalari) doirasida 
bellashuv o‘tkazish tartibi (tarbiya). 
Bellashuv jarayoni (sport musobaqasi) musobaqadagi vaziyatini tartibli 
ravishda o’zgartirib turishni anglatadi. 
Xozirgi vaziyat xolati keyingisining muvaffakiyatini ta’minlaydi, shu paytning 
o’zida xozirgi vaziyat xolati avvalgisiga bog‘lik bo‘ladi. 
Sportchining musobaqa faoliyatini belgilovchi jixat kuyidagi tarkibiy 
kismlardan iborat bo‘ladi: 
- vaziyatni idrok etish 
- rakib va sheriklarning yurish turishi 
- o‘z axvolining dinamikasi 
- olingan axborot taxlil va uni musobaqalarning tajribasi va maksadi bilan 
solishtirish 
- fikran asosiy karorni qabul qilish 
- fikran qabul kilingan karorni amalgam oshirish 
Masalan, kurashchining musobaqa faoliyatida kuyidagicha ta’kidlanadi: 
- kurashning puxtaligi (ko’llanilgan usullarning umumiy soni bo’yicha): 
- xujum xarakatlarining samaradorligi: 
- ximoya xarakatlarining samaradorligi: 
- charchagan sharoitdagi xarakatlarning samaradorligi va x.k.