1-Mavzu. O'smirlik davri Reja

Keksayish davrida bilish jarayonlari Kundalik hayotda ko’pchilik qariyalarning aqli ham susayadi, deb hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo’ygan narsasini eslay olmasa,hech kim bunda hech qanday qo’rqinchli narsani ko’rmaydi,lekin bunday e’tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday o’zgarishlarni qarilik o’zgarishlarining namoyon bolishi— skleroz deb baholaydi. So’nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda intellectual faoliyatning susayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlarning o’zgarishi muammosini o'rgangan tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ko’pgina aqliy ko’nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani keng doirada o’rganish natijalariga ko’ra (Perlmutter, Adams, Barry, Kaplan, Person & Verdonik, 1987) xotiraning susayishi faqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faol faoliyatning to’xtatilishi va dorilarning salbiy ta’siri natijasidir.
Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma’lum susayish ro’y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma’lumotlarni qayta ishlash, mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Lekin bunga mos ravishda kompensatsiyalar ham ro’y beradi. Natijada ma’lum kognitiv xarakteristikalarning yo’qotilishi kundalik
hayotga ta’sir qilmaydi (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985). Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o’zgarishlardan biri — bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon boladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma’lumotlarni qayta ishlash sekinlashadi,
kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlarning susayishi muammosi xotira funksiyalarining o’zgarishi doirasida ko’proq o’rganilgan.Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari
sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta’kidlaydi. Ularning fikricha, sensor xotira — juda qisqa muddatli ko’rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig‘ida xotirada saqlab turiladi.
O’tkazilgan tadqiqotlardan ma’lum bolishicha, qariyalar yoshlarga qaraganda kamroq ma’lumotni xotirada saqlab qoladi. Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangan ma’lumotlar hajmini saqlash sifatida tavsiflanadi. Masalan, sotib olinayotgan tovarning narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin. Tadqiqotlarda yoshlar keksalarning birlamchi xotirasida farqlar aniqlanmagan. Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bolib, unda yosh xususiyatlari yaqqol namoyon boladi. Yodlash va qayta esga tushirishni o’rganishga baglshlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan ro’yxatdagi kam so’zlarni, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi aniqlandi. Uchlamchi xotira bu ilgari bolib o’tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda toliq eslab qolinadi. Keksalar ilgari bolib
,jo’tgan tarixiy voqealarni batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada o’zi ishtirok etgan bolsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi.Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida individual farqlar kuzatiladi. Masalan, oliy ma’lumotli keksalar o’rta ma’lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini
yaxshiroq eslab qoladi.
Intellektual faoliyat bilan faol shug‘ullanadiganlar bu testlarda yaxshi natija ko’rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari o’zgarishini
kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o’tishi bilan mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib qoladi. Obrazli xotira so’z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy boglanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas boglangani
uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish mumkin. Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bolsalar-da donolik jihatidan ustun emas. Donolik — bu inson bilimlarining ekspert tizimi bolib, hayotning amaliy jihatlariga yo’naltirilgan, hayotiy muhim muammolar bo’yicha foydali maslahatlar berishdir. Pol B.Bal hamkasblari bilan birga donolikni o’rganib, uning bir necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan donolik, insonlarning hayot mazmuniga aloqador muhim va murakkab muammolarni yechish bilan bogliqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar, fikrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi. Uchinchidan' donolik bilan bogliq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ularni maxsus vaziyatlarda qollash mumkin.To’rtinchidan, donolik shunday aqlni o’z ichiga oladiki, undan
shaxsiy foydaga hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin. Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin ko’pchilik insonlar uni osongina anglaydi.