1-Mavzu. O'smirlik davri Reja

Mavzu yuzasidan nazorat savollari:
1. O’smirlik davrining asosiy psixik xususiyatlari.
2. O'smirlik davridagi yetakchi faoliyat turi.
3. O’quv faoliyatining qayta tuzilishi hamda o’smirdagi bilish jarayonlarining rivojlanishi.
4. O’smirlik davri krizisi, sabablari va namoyon bo’lishi.


3-Mavzu. O’spirinlik davri
Reja:
1.O’spirinlik psixologik yosh sifatida rivojlanishning ijtimoiy shart-sharoitlari.
2.O’spirinlik davrida yetakchi faoliyat.
3.O’spirinlik davrida intellektual rivojlanish.

Ilk o’spirinlik davri ≪kamolot bo’sag’asi≫ deb ta’riflanadi. Bu kamolot bosqichi fiziologik, psixologik va ijtimoiy chegaralarni o’z ichiga oladi. Psixologiya fani o’spirinlik muammosini kompleks o’rganishni da’vat etadi.Bu juda qiyin masala, chunki psixofiziologik taraqqiyot sur’ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy yetilish muddati bilan hamma vaqt ham to’g’ri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o’spirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o’rtacha ikki-uch yil avval yetilmoqda. Fiziologlar bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarning paydo bolishiga qarab, 3 ta bosqichga ajratadilar:

1 bosqich -prepubertat
II bosqich -pubertat
III bosqich -postpubertat
Akseleratsiya munosabati bilan o’spirinlik yoshining chegarasi endi 15—16 dan 23 yoshgacha bolmoqda. Bunda ilk o’spirinlik 15—18 yosh, o’spirinlik 18—23 yoshdagi yigit va qizlarni o’z ichiga oladi. Demak, o’spirinlik ham oldin boshlanadi. Lekin, bu taraqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan o’rni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qator boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bogliqdir.Ilk o’spirinlik yoshidagi bolalar bu 15 yoshdan 17-18 yoshgacha bo’lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilaridir.O’spirinlik — bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan yetilishi, o’z taqdirini o’zi hal qilishi, ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir. Faol ijtimoiy hayot,o’qishning yangi xarakteri (mustaqil bilim olish) yigit va qizlarda dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta’sir ko’rsatadi.Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o’spirinlik davrida shaxs motivatsion sohasining rivojlanishiga urg‘u beradi: o’quvchilarning hayotda o’z o’rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi, dunyoqarashning shakllanishi va uning bilish faoliyatiga, o’z-o’zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri nazarda tutiladi.Ilk o’spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo’lar ekanlar, o’zlarining hayot yo’llarini belgilab olishga, bundan buyog’i mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga, o’zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. Shu munosabat bilan kasb-hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo’lib qoladi, yigit va qizlar o’z kelajaklari haqida jiddiyroq o’ylay boshlaydilar.Ilk o’spirinlik davridagi jismoniy rivojlanish ustida to'xtalib o'tamiz, bu narsa quyidagi sabablarga ko’ra muhimdir. Jismoniy rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o’spirin shaxsining ayrim sifatlari rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi va uning bundan keyingi hayot faoliyati sohasidagi imkoniyatlarini
bir qadar belgilab beradi.
Birinchidan bu o’rinda kasb tanlash nazarda tutiladi, bu esa ma’lum darajada yigit va qizlarning individual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga ham bog‘liqdir. Ikkinchidan, jinslarning o'zaro mayli ta’sir ko’rsatadiki, bunda jismoniy rivojlanish xususiyatlari ancha muhim rol o'ynaydi. O’zining jismoniy kuchini va jozibadorligini, sog'lomligi va mukammalligini his etish yigit va qizlarda o’ziga ishonch, dadillik, tetiklik, optimism va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga ta’sir ko’rsatadi. Bo’yning o’sishi o’spirin qizlarda 15—16 yoshgacha, o’g‘il bolalarda 17—18 yoshgacha davom etadi. Bu yoshda muskullar kuchi tez o’sadi. Masalan, 18 yoshli bola muskul kuchi 12 yoshli bolaga nisbatan 2 baravar ko'p bo’ladi. Jismoniy taraqqiyot, asosan, to’g‘ri ovqatlanish rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug'ullanishiga ko’p jihatdan bog'liq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu yoshdagiko'pchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi) davrda bo'ladilar. Bularning jismoniy rivojlanishi katta yoshdagi odamning jismoniy rivojlanishidan kam farq qiladi. Bo'yning va organizmning notekis o'sishi va rivojlanish davri tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekis davri boshlanadi.O'spirinlik yoshida jismoniy sifatlar (bo'y, og'irlik) nisbatan barqaror darajaga yetgan bo'ladi. Shuningdek, muskul kuchi va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi.Ko'krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar qattiqlashadi, to'qimalar va a’zolarning shakllanishi va funksional taraqqiyoti tugallanadi.
Odatda bu yoshda yurak va qon tomirlarning rivojlanishida o’smirlarga xos bo’lgan notekislik endi tekislashadi, qon bosimi baravarlashadi, ichki sekretsiya
bezlari bir me’yorda ishlay boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi o’zgarishlar ma’lum bolib qoladi.Lekin, bu o’zgarishlar miya massasining ortishi hisobiga emas,balki miyaning ichki hujayralari tuzilishining murakkablashuvihisobiga ro’y beradi.Katta yarim sharlar qatlamidagi hujayralarning tuzilishi sekin-asta katta yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bo’lgan xususiyatlarga ega boladi. Bosh miya po’stining qismlarida assotsiativ to’qimalarning miqdori ko’payadi. Natijada o’qish va mehnat jarayonida katta (yarim sharlar) qatlamining analitik-sintetik faoliyati murakkablashadi. Ba’zan bu yoshdagi o’quvchilarda nerv qo’zg‘aluvchanligining ortishi, nerv sistemasi normal ishlashining buzilishi ko’pincha noto’g‘ri yashash rejimining: tungi mashg‘ulotlar, to'yib uxlamaslik, toliqish, chekish, noratsional ovqatlanish, zararli odatlar va boshqa ayrim sabablarning natijasida ro’y beradi.Ilk o’spirlik yoshining boshlanishida odatda jinsiy yetilish tugallanadi,ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi, bu hoi yigit va qizlarning tashqi kolinishida ham sezilarli o’zgarish hosil qiladi.Jinsiy yetilish davrining tugallanishi hali jismoniy yetuklikni ham, buning ustiga psixik va ma’naviy yetuklikni ham anglatmaydi.Faqat 18 yoshga borib, nikohdan olishga ruxsat beriladigan davrda, shu yosh uchun minimal darajada zarur bolgan jismoniy,ma’naviy, fuqarolik yetuklik darajasi boshlanadi. 18 yoshli yigit va qizlar jamiyat tomonidan katta yoshli kishilar deb e’tirof etiladi.Ilk o’spirinlik davrini ikkinchi olish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi olish davri ko’proq bolalikka yaqin bolsa, ikkinchi olish davrida bolgan o’spirin ko’proq yoshlik davriga yaqindir va shu jihatidan o’rganiladi hamda tadqiq etiladi.Ilk o’spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi(o’rta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi) bilan xarakterlanadi.
Hayotdagi bu o’zgarishlar ilk o’spirinning shaxsiga,o’z-o’zini anglashiga ta’sir ko’rsatadi.O’smirlardan farqli o'laroq ilk o’spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar.Ilk o’spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning unga munosabatlari ham o’zgaradi. Kattalar o’smirga ko’proq bola deb qarasalar, ilk o’spirin yoshdagilarga katta odamdek munosabatda bo’ladilar. Ilk o’spirinlar hayotda o'z o’rnini topishga nisbatan intilishi anglangan holatda bo’ladi. U o’z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma’lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha bo’yicha akademik litseylarda o’qishini davom ettiradi.O’spirinlar tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, lekin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish uchun ularda bilim va tajriba yetishmayotganligini, buning uchun ko'proq o'qish va o’rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar.Hayot faoliyati kengaygan sari, o’spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham o’zgarib boradi. Masalan: 16 yoshda pasport oladi;18 yoshidan faol saylash huquqiga va oila qurish imkoniyatiga ega bo’ladi.O’spirin jinoiy ishlar uchun javobgar bo’ladi. Ba’zi o’spirinlar bu yoshdan boshlab ishlay boshlaydilar.
Kasb tanlash haqida o'ylay boshlaydilar. Lekin, shunga qaramay o'spirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib qoladi.O’spirinlar (16—18 yoshlar) o’zlarining psixologik xususiyatlari bilan boshqa yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jismoniy hamda aqliy jihatdan voyaga yetgan, kamolotga erishgan,dunyoqarashi, o’z-o'zini boshqarishi kabi yetuk insoniy xususiyatlari tarkib topgan bo'ladi. Ular vazmin, mulohazali bo’ladilar, katta yoshdagilarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko’zlaydigan, kelajak uchun qayg'uradigan, ota-onalarining yaqin yordamchisiga aylanadilar. O'quv faoliyati o’spirinning asosiy faoliyati bo’lib qolaveradi, o’qishga nisbatan o’smirlik yoshiga qaraganda o'spirinlikda birmuncha yuqoriroq bo'ladi. Mustaqil hayotga tayyorgarligini o’z-o’zini anglashi bilan bogliq motivlar bu davrda yetakchi olinni egallaydi. Motivlar tizimida jamiyatning tolaqonli a’zosi bolishga intilish, insonlarga naf keltirish kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda o’spirinIarning kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga kola fanlarga nisbatan qiziqishlari o’zgaradi. O’spirinning fanlarga hamda shu fan o’qituvchilariga nisbatan munosabati o’zgaradi.O’spirinlik davrida o’zi ko’zlagan maqsadlariga erishishga asoslangan motivlar birinchi o’ringa kolariladi.O’smirlar o’zlarining o’qishga bo’lgan munosabatlari va ularning o’qish-o’rganishga undovchi sabablarni yaxshi anglaydilar.O’spirinlik yoshida boshdan kechiriladigan his-tuyg’ularning boyligi, xilma-xilligi bilan, hayotning turli tomonlariga emotsional munosabatda bo’lishi bilan ajralib turadi.Rus psixologi L.S.Vigotskiy 1920-yillardayoq ilk o’spirinlar haqida nazariyalar ko'pligini ta’kidlagan edi. Ilk o’spirinlar haqida 3ta yirik yo'nalishlarni ajratib kolsatish mumkin. Birinchi yo'nalish biogenetik yo’nalish deb ataladi, uning asosida yetilishning biologik jarayonlari yotadi. Ikkinchi yo'nalish
sotsiogenetik yo'nalish deb ataladi, unda asosiy e’tibor ijtimoiylashuvga qaratiladi. Uchinchi yo’nalish psixogenetik deb atalib,uning asosida psixik jarayonlar va funksiyalarning rivojlanishi yotadi. Taraqqiyotning biogenetik nazariyalarida rivojlanishning biologik determinantlariga asosiy urg‘u beriladi. Rivojlanish jarayonining o’zi bosqichlari universal bolgan yetilish sifatida talqin etiladi. Bu yo’nalishning yorqin namoyandalaridan biri XX asr amerikalik psixolog S.Xolldir. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish psixologiyasining asosiy qonuni biogenetik ≪rekapitulyatsiya qonuni≫ hisoblanadi, unga kola individual rivojlanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini takrorlaydi.
Go’daklik rivojlanishning hayvonot fazalarini takrorlaydi.Bolalik qadimgi odamlarning asosiy mashg’ulotlari ovchilik va baliq ovlash bolgan davrga to’g’ri keladi. 8 dan 12 yoshgacha bolgan davr o’smirlikdan oldingi davr deb ataladi, yovvoyilik tugallanib, madaniyatning boshlanishi deb ta’riflaydi. 12—13 yoshdan 22—25 yoshgacha bolgan davrni o'spirinlik deb ataladi,kattalikning boshlanishi, romantizm davri deb ataladi.Bu davrda tashqi va ichki nizolar avj olib, insonda ≪individuallik hissi≫ paydo boladi. Holning bu nazariyasi psixologlar tomonidan
tanqid qilinadi.Biogenetik nazariyaning boshqa varianti nemis ≪konstitutsional
psixologiya≫ vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E.Krechmer va E.Yensh ba’zi biologik omillar asosida (tana tuzilishi tiplari va boshqalar) shaxs tipologiyalari muammolarini ishlab chiqib, insonning jismoniy tiplari va uning rivojlanish xususiyatlari orasida qandaydir boglanish mavjud bolsa kerak, deb taxmin qiladilar.E.Krechmer barcha insonlarni ikki tomonga joylashtirish mumkin, bir tomonda sikloid (oson qo’zg’aluvchan, kayfiyati o’zgaruvchan)ikkinchi tomonda shizoid (kamgap, hissiyotlari yorqin bo’lmagan) tiplarni joylashtirish mumkin. Krechmerning shogirdi K.Konradning ta’kidlashicha, bu tavsiflarni yosh bosqichlariga ham qollasa boladi: O’smirlikdan oldingi davr ≪sikloid≫, ilk o’spirinlik esa ≪shizoid≫ davrga to’g’ri keladi. Shizoid shaxsning o’spirinligi murakkab va oglr kechadi, uning xislatlari individual-tipologik xususiyatlar bilan yanada chuqurlashadi. Sikloid shaxs ilk o’spirinlik xavotirlanishlarini yengil shaklda boshidan kechiradi, bu yoshning xususiyatlari uning tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi.Nemis olimi V. Seller ≪Konstitutsiya va rivojlanish asarida
(1952) ta’kidlashicha, psixik va somatik rivojlanish orasidagi bog’lovchi zveno bola tana tuzilishining o’zgarishi va uni anglash hisoblanadi. Biogenetik yo’nalish namoyandalari olimlar e’tiborini taraqqiyotning psixik va jismoniy o’zaro bogliqligini o’rganishga qaratdilar.Bu psixofiziologiya uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.Psixika taraqqiyotini faqat biologik qonunlar asosida tushunish muvaffaqiyatga erishmadi. Ular taraqqiyotning ijtimoiy omillarining rolini yo’qqa chiqarib, faqat biologik omillarning rolini bo’rttirmoqchi bo’ldilar. Shunday nazariyalardan biri mashhur amerikalik psixolog A.Gezell nazariyasidir. U taraqqiyotda biologic omillarga urg‘u beradi. Gezellning fikricha, ilk o’spirinlik yoshi 11 dan 21 yoshgacha davom etadi, ulardan birinchi besh yil (ll dan 16 yoshgacha) bo’lgan davr juda muhimdir. Uning ta’kidlashicha, o’n yil, oltin davr bo’lib bola muvozanatli, hayotni oson idrok etadi, ota-onasi bilan muomalasi yaxshi, tashqi ko’rinishi haqida qayg‘urmaydi. 11 yoshdan organizmda qayta qurish boshlanadi; bola ta’sirchan bo’lib qoladi, qarshilik kolsatish (negativizm),kayfiyatning tez o’zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota-onaga qarshi isyon paydo bo’ladi. 12 yoshda hayotga munosabat ijobiylasha boshlaydi, o’smirning oiladan uzoqlashishi hamda tengdoshlarining ta’siri kuchaya boradi. Bu yoshdagi asosiy xislatlar: aqllilik, chidamlilik va hazil; o’smir bajon-u dil tashabbus
bilan chiqadi, tashqi kolinishi haqida qayg‘ura boshlaydi va qarama-qarshi jins vakillariga qiziqishi ortadi. 13 yoshlilarning asosiy xislatlari — o’smir o’zi bilan o’zi bolib, introvertlik xislatlari kuchayadi; o’z-o’zini tanqid qiladi, tanqiddan tez xafa boladi,psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-onaga ham tanqidiy munosabatda bola boshlaydi, do’st tanlashi ham o’zgarib boradi, somatik o’zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o’zgarishi namoyon boladi. 14 yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o’smir muloqotchan, kuch-quvvatga to’la, o’ziga ishonchi ortgan, insonlarga va ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o’zini boshqalar bilan solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o’zini o’xshatib, muhokama qilishni yoqtiradi.
Gezellning ta’kidlashicha, 15 yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qiyin, chunki individual farqlar ortib boradi. Bu yoshdagi yangi psixologik tuzilma — mustaqillik ruhining ortishi bolib, bunda o’smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi, tashqi nazoratdan qochish o’z-o’zini nazorat qilish va ongli o’z-o’zini tarbiyalash bilan uyg‘unlashadi. Bularning barchasi o’smirning salbiy ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bolishini orttiradi. 16 yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaqchaqlikka aylanadi, ichki mustaqillik, hissiy barqarorlik, muloqotchanlik, kelajakka intilish kuchayadi. Shunday qilib, Gezellda biogenetik konsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi.Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o’spirinlik xususiyatlari jamiyatning tuzilishidan, ijtimoiylashuv usullaridan, boshqalar bilan o’zaro ta’sir xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ilk o’spirinlikni olganishda sotsiogenetik yo’nalish ijtimoiy psixologiyaning ta’siri bilan bog’liq. Nemis psixologi K.Levinning ≪maydon nazariyasi≫ bo’yicha insonning xulq-atvori, bir tomondan shaxsning, ikkinchi tomondan uni olab turgan muhitning funksiyasidir. Lekin shaxs xususiyatlari va muhit xislatlari o’zaro bogliq. Bola oiladan, maktabdan tashqarida mavjud bola olmaydi, chunki bu ijtimoiy institutlar alohida olingan individlarsiz bolishi mumkin emas. Levin shaxsiy va muhit tarkibiy qismlarining birligi va o’zaro ta’sirini hayotiy yoki psixologik fazo deb ataydi. Olish davrining muhim jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyosining, muloqot doirasining kengayishi deb hisoblaydi. Ilk o’spirinning xulq-atvori o’zgaruvchandir. Bolalikdan kattalikka olgan o’spirin, toliq unisiga ham, bunisiga ham kirmaydi. Uning hayoti dunyosi va ijtimoiy vaziyatdagi bu xususiyati intilish darajasining noaniqligi, ichki qarama-qarshilik, kuchli tortinchoqlik va agressivlik kabi psixikasining holatlarida namoyon bo’ladi.
Bunday nizolar qanchalik ko’p bolsa, bolalar dunyosi va kattalar dunyosi orasida farq shunchalik ko’p boladi.Levin konsepsiyasining yutugl shundaki, u o’spirinlikni ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqiyotini uning ijtimoiy holatining o’zgarishi bilan boglaydi. Ilk o’spirinlik biogenetik va sotsiogenetik yo’nalishlarining umumiy xususiyati shundaki, taraqqiyotning manbaalari va harakatga keltiruvchi kuchlarini ular psixik omillardan tashqarida izlaydilar. Birinchi holda organizmda ro’y beradigan biologik jarayonlarga urg‘u beriladi, ikkinchisida shaxs ishtirok etadigan ijtimoiy jarayonlarga urg‘u beriladi.Psixogenetik yo’nalish har ikkala yo’nalishning ahamiyatini kamaytirmagan holda, psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi olinga qo’yadi. Bu yo'nalishni uchga bolib olganish mumkin. Ular:Xulq-atvorni hissiyot, mayl va boshqa psixikaning ratsional bo’lmagan tarkibiy qismlari bilan tushuntiruvchi nazariya psixodinamik nazariya deb ataladi. Bilish qobiliyatlari va intellektning rivojlanishiga urg‘u beriladigan konsepsiya kognitiv yoki kognitiv-genetik konsepsiya deb ataladi. Shaxsning rivojlanishiga urg‘u beriladigan konsepsiyalar personologik konsepsiyalar deb ataladi. Ilk o’spirinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namoyandasi mashhur amerikalik psixolog E.Erikson hisoblanadi.
Uning falsafiy-metodologik qarashlari freydistik-psixoanalizning davomi hisoblanadi. Z.Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi biologik jinsiy mayl (≪libido≫) deb hisoblaydi. Eriksonning ta’kidlashicha, insonning rivojlanishi, o’zaro bog’liq uch jarayondan iborat: biologiya olganadigan jismoniy taraqqiyot, psixologiya olganadigan ongli ≪Men≫ning rivojlanishi, ijtimioy fanlar olganadigan ijtimoiy rivojlanish. Taraqqiyotning asosiy qonuni — ≪epigenetik prinsip≫ bolib, rivojlanishning har bir yangi bosqichida oldingi bosqichlarda bolmagan yangi hodisa va xislatlar paydo boladi. Taraqqiyotning yangi fazasiga olish ≪normativ inqiroz≫ shaklida oladi, u tashqaridan patologik hodisaga o’xshaydi, lekin o’sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi.Taraqqiyotning yangi bosqichiga olish oldingi bosqichga xos bolgan asosiy qarama-qarshilikni hal qilish asosida mumkin boladi. Agar qarama-qarshilik hal qilinmasa u albatta keyin
namoyon boladi. Erikson hayotiy siklni sakkiz bosqich (faza)ga boladi.
Birinchi bosqich — go’daklik. Uning asosiy maqsadi — tashqi dunyoga ≪ishonish≫ hissini hosil qilishdir. Uning asosiy vositasi ota-onaning muhabbati va g’amxo’rligidir. Agar go’dakda ≪asosli ishonish≫ vujudga kelmasa, unda dunyoga ≪asosli ishonmaslik≫,xavotirlanish hissi paydo boladi.
Ikkinchi bosqich — ilk bolalik — bolada uyat va shubhalanish kabi hislar paydo boladi. Bolada mustaqillik, mas’uliyat, tartib va intizomni hurmatlash kabi xislatlar paydo boladi.
Uchinchi bosqich — o’ym yoshi (5—7 yosh) tashabbus hissi, nimadir qilish hissi paydo boladi. Bu yoshda guruhiy o’yinlar, tengdoshlari bilan muloqot, xayolning rivojlanishi muhim hisoblanadi.Bu yoshda adolat, qoidaga mosligini tushunish hissipaydo boladi.
To’rtinchi bosqich — maktab yoshidagi yangi psixologik tuzilma— maqsadga erishish qobiliyati, tashabbuskorlik hissidir.
Beshinchi bosqich — o’spirinlik bolib, boshqalarga
o’xshamaslik, individuallik hissining paydo bolishi bilan xarakterlanadi.Erikson o’z-o’zini anglash, vaqtni yangicha his qilish,jinsiy qiziqishlar shakllanishi mexanizmlarini toliq tavsiflaydi.
Oltinchi bosqich — yoshlik — boshqalar bilan intim psixologik
yaqinlik, jumladan, jinsiy yaqinlik ehtiyoji va qobiliyati paydo bo’ladi.
Yettinchi bosqich — yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida (mehnatda, ijodiyotda, g‘amxo’rlikda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg‘usi uzluksiz hamroh boladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi.
Sakkizinchi bosqich, ya’ni qarilik — inson sifatida o’z burchini uddalay olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg‘ulari bilan xarakterlanadi.Personologik yo’nalish vakillari, jumladan E.Shprangerning ta’kidlashicha, bu davrdagi asosiy o’zgarishlar: shaxsiy ≪Men≫ni kashf qilish, refleksiyaning o’sishi, o'zining individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof etish, hayotiy ezgu rejalarning paydo bolishi, o’z shaxsiy turmushini ongli holda qurishga intilish va hokazolardir. Shpranger o’spirinlikni ikki davrga boladi.
Birinchi davr 14—17 yoshlarda vujudga keladigan inqiroz o’spirinlarda O’zlarini kattalarning bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg’usi paydo bolishidan iboratdir. 17—21 yoshlilarning asosiy xususiyati ularda tengqurlaridan ≪ajralish≫ inqirozi va tanholik istagining paydo bolishidir. Bu holat tarixiy shart- sharoitlardan
Kelib chiqadi. Shpranger ilk o’spirinlarda o’z-o’zini anglash va qadriyatlar yo’nalganligiga asos solgan. Bu yo’nalishni keyinchalik K.Byuler, A.Maslou va boshqalar davom ettirganlar.Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje,Dj.Kelli, L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalarni kiritish mumkin. J.Piajening intellekt nazariyasi aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o’z ichiga oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik va moslashish, ko'nikishdan iborat bo'lib, aql-idrokning funksional invariantligi deb yuritiladi.
U intellektni quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1) sensomotor intellekt (tug‘ilishdan 2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3) konkret operatsiyalar davri 7—8 yoshdan 11—12 yoshgacha); 4) rasmiy operatsiyalar davri. Hayotiy istiqbol rejalarni qurish, kelajakka yo'nalganlik o'spirin hayotining mazmuniga aylanadi. Ilk o'spirinlik davrida mustaqil hayot ostonasiga qadam qo'yish — taraqqiyotning muhim ijtimoiy vaziyatidir. 17 yoshdagi inqiroz jarayonida shaxsiy taraqqiyot subyekti sifatida insonning shakllanish vazifasi hal qilinadi. Ilk o'spirinlikdan katta o'spirinlikka o'tishda kasbiy o'z-o'zini belgilash tugallanib, o'z-o'zini namoyon qilish amalga oshadi. D.B.Elkoninning va A.N.Leontevning ta ’kidlashicha, o'quv kasbiy faoliyat o'spirinlik davrida yetakchi faoliyat hisoblanadi. D.I.Feldshteynning fikricha, o'spirinlik davrida o'qish va mehnat asosiy faoliyat turlari sifatida shaxsning taraqqiyotini belgilaydi.