1-mavzu. O’zbekiston tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifalari



Yüklə 0,7 Mb.
səhifə4/4
tarix16.05.2023
ölçüsü0,7 Mb.
#114759
1   2   3   4
1-mavzu. O’zbekiston tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifal

Yashagan davri

Bosh miya hajmi

Ahamiyati

1

Driapitek
“daraxtda yuruvchi maymun”

1858 y. Avstryaning Yuqori Goronna

5-12 mln. yil ilgari

600-680 sm2

Hayvonot olamidan ajralib chiqqan

2

Avstralopitek
“Janub maymuni”

1924 y.
Janubiy Afrika

3-4 mln. yil ilgari

700 sm2
120-140 sm

Hayvonot olamidan insoniyat olamiga o’tish

3

Zinjantrop
“Ishbilarmon odam”

1959 y.
Afrikaning Olduvey darasi

3-2 mln. yil ilgari

850 sm2
145-150 sm

Toshni toshga urib mehnat qila boshlashi

4

Petikantrop
“Maymunsimon odam”

1890 y.
Yava orollari

700-600 ming yil ilgari

900 sm2
170 sm

Maymunsimon odamlardan uzoqlashgan

5

Sinantrop
“Xitoy odami”

1927-1937 y
Pekin atrofi

600-500 ming yil ilgari

1100-1200 sm2
150-160 sm

Olovning kashf etilishi, odamning biologik, jismoniy tuzulishidagi keskin o’zgarish

6

Geydelberg

1907 y
Geydelberg shahri

400 ming yil ilgari







7

Neandertal

1856 y
Germaniya

100-40 ming yil ilgari

1400 sm2
156-165 sm




8

Kromanion

1868 y
Frantsiya

40-12 ming yil ilgari

1590 sm2
180 sm

Aql-idrokli odam



Undan tashqari, O’rta Osiyoda turli-tuman madaniyat yaratgan qadimgi aholining neolit davridayoq, ya’ni miloddan avvalgi VI-IV ming yilliklardagi o’zaro munosabatlari va bu aholining Sharqdagi, dastavval Old Osiyodagi boshqa qadimgi sivilizatsiya o’choqlari bilan uzviy aloqada bo’lishi ham mahalliy sivilizatsiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan.
2.O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi. Antropogenez jarayonlari. Ibtidoiy jamoa tuzumi kishilik jamiyati taraqqiyotidagi eng uzoq davom etgan va eng qadimgi davridir. Bu davrni yozma manbalar asosida o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun ham bu davrni chuqur o’rganishda arxeologiya, etnografiya, antropologiya kabi fanlarning ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi odamlar o’z faoliyati davrida atrof-muhitga ta’sir ko’rsatib, kundalik hayotda o’ziga zarur bo’ladigan mehnat qurollari yasagan, yashash uchun makonlar tanlagan, keyinchalik esa boshpanalar qurganlar. O’z navbatida bu jarayonlar inson faoliyatiga ta’sir ko’rsatgan.
Hozirgi paytda O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamiyat rivojlanishining alohida bosqichlari quyidagi davrlarga bo’linadi:
1. Paleolit («palayos»-qadimgi, «litos»-tosh) davri; bundan taxminan 800 ming yil ilgari boshlanib, 15—12 ming yil ilgari tugaydi; o’z navbatida bu davr uchga bo’linadi;
a) ilk paleolit-Ashelь davri, 800-100 ming yilni o’z ichiga oladi;
b) o’rta paleolit-Mustьye davri, miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklar;
B) so’nggi paleolit-miloddan avvalgi 40-12 ming yillik.
2. Mezolit («mezos»-o’rta, «litos»-tosh) miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklar.
3. Neolit («neos»-yangi tosh)-miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar.
4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri-3 ming yillikning boshi.
5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar.
6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.
O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg’ona vodiysidagi Selung’ur, Toshkent viloyatidagi Ko’lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo’pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo’lib ov qilish bilan shug’ullanishgan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan farq qilishgan. Ular tabiat oldida ojiz bo’lib, unda tayyor bo’lgan mahsulotlarni o’zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar.
O’rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo’jakent, Samarqanddagi Omonqo’ton, Boysun tog’laridagi Teshiktosh kabi ko’pgina makonlardan aniqlangan bo’lib, ulardan shu davrga oid ko’pgina turli-tuman toshdan yasalgan mehnat qurollari topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo’lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o’tkir uchli sixchalar, qirg’ichlar uchraydi, shuningdek, turli hayvonlar suyaklari ham ko’pchilikni tashkil etadi. Yana bir mashhur yodgorlik Teshiktosh g’or makoni bo’lib, bu yerdan turli-tuman qurollar va hayvon suyaklaridan tashqari, 9-10 yashar bolaning qabri qazib ochilgan. Qabrdagi murdaning yoniga turli tosh qurollar va arxar shoxi qadab qo’yilgan.
O’rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib, turmushida yangi unsurlar paydo bo’la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to’dadan urug’chilik jamoasiga o’tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi natijasida olov kashf etiladi. Odamlar o’choqlar atroflarida to’lanib, ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo’lib ov qilish paydo bo’ldi.
So’nggi paleolit qadimgi tosh asrining so’nggi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohangarondagi Ko’lbuloq, Toshkentning g’arbidagi Bo’zsuv 1 hamda Samarqand shahridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg’ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog’li hududlarga emas, tekisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug’i urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tilishidir.
Paleolit davriga xulosa yasab shuni aytish mumkinki, bu davrda ibtidoiy odamlar xo’jalik yuritishning eng oddiy yo’llaridan (terib-termachlab) murakkabroq ko’rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o’tdilar. Olov kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o’zlashtirildi. Insoniyat ibtidoiy poda davridan urug’chilik tuzumiga o’tdi. Mehnat qurollari takomillashib, turlari ko’paya bordi. Shuningdek, bu davr ibtidoiy odamlari orasida dastlabki diniy qarashlar paydo bo’ldi.
Mezolit davri yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy g’or makonidan, Markaziy Farg’onaning ko’pgina yodgorliklaridan topib o’rganilgan. Bu davrga kelib muzlik yana shimolga qaytadi. O’ayvonot va o’simlik dunyosida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Insoniyat o’z tarixidagi dastlabki murakkab moslama-o’q-yoyni kashf etadi.
Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik xo’jaligi yuritganlar. Bu davrning oxirlariga kelib, dastlabki uy chorvachiligi yoki hayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi.
Neolit davriga kelib, qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu davr odamlari aksariyat hollarda daryo sohillari va tarmoqlari yoqasida, ko’llar bo’ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlardan kelib chiqib, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik va chorvachilik hamda qisman hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Eng katta yutuqlardan biri kulolchilikning paydo bo’lishidir. Shuning-dek, bu davrga kelib to’qimachilik va qayiqsozlik ham paydo bo’ladi. Neolit davri qabilalari xo’jalik shakllariga qarab quyidagi madaniyatlariga bo’linadi: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.
Joytun madaniyati. Janubiy Turkmaniston hududidagi mil.avv. VI-V ming yilliklarda oid madaniyat. Bu yerdan O’rta Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan. Aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug’ullangan.
Kaltaminor madaniyati. Qadimgi Xorazm hududidan topilgan bo’lib, mil. avv. V-IV ming yilliklarga oiddir. Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug’ullanganligidan dalolat beradi.
Hisor madaniyati. Asosan, Hisor-Pomir tog’laridan topilgan. Miloddan avvalgi V-IV ming yilliklarga oid. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman termachilik bilan shug’ullanganlar.
Eneolit davri makonlari Xitoydan Dunaygacha bo’lgan katta hududda tarqalgan bo’lib, hamma joyda ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi kuzatiladi. O’rta Osiyoda quyidagi yangi tarixiy-madaniy jarayonlar eneolit davri bilan bog’liq:
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama dehqonchilikning ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo bo’lishi;
3. Katta-katta ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan katta-katta uylari;
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i-xumdonlarning ishlatilishi.
5. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i (matriarxat) ga xos haykalchalari;
6. Rangdor, turli tasvirlar bilan bezatilgan sopol buyumlar mavjudligi.
Eneolit-mis-tosh davrida odamlar dastlabki metall bilan tanishdilar. Bu davrga kelib mis qurollar ancha takomillashgan bo’lsa-da, undan og’ir mehnat qurollari yasashning imkoni yo’q edi. Misdan asosan uy-ro’zg’or buyumlari, taqinchoqlar va harbiy qurollar yasalgan. Eneolit davri yodgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mis koni) mavzelaridan, Panjikent atroflaridan (Sarazm madaniyati) topib tekshirilgan. Bu davrga kelib, dehqonchilik O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi.
Hozirgi kunda ibtidoiy jamoa tuzumining turli bahslarga sabab bo’layotgan muammolaridan biri antropogenez-odamning paydo bo’lishi va rivojlanishidir. Turli hududlarda qadim zamonlarda yashagan ilg’or mutafakkirlar odamning paydo bo’lishi haqida ilmiy ta’rifga yaqin fikrlarni bayon etganlar. Ular asosan insoniyat hayvonot olamidan ajralib chiqqan degan fikrni bildiradilar. Insonning paydo bo’lishi millionlab yillar davom etgan rivojlanish jarayonining natijasidir. Eng qadimgi qazilma odam qoldiqlari Sharqiy Afrikadan (Olduvay, zinjantrop), Indoneziyadan (Yava, pitekantrop), Xitoydan (sinatrop), Germaniyadan (Geydelьberg) topib tekshirilgan. Keyingi topilmalar, ya’ni, zamonaviy odamga ancha yaqin bo’lgan odam qoldiqlari dastlab Neandertalь (Germaniya) vodiysidan topilgan (O’zbekistondagi Teshiktosh).
O’rta tosh davrida, birinchi navbatda mehnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertalь qiyofasidagi odamlar hozirgi qiyofadagi odamlarga aylana boshladilar. Ular jismoniy jihatdan kamol topib, hozirgi qiyofadagi kishilar vujudga keldi va shu bilan antropogenez jarayoni tugadi (kromanьon ko’rinishidagi odamlar). Bu jarayonning tugashi insoniyat tarixidagi muhim voqea bo’lib, inson dastlab toshdan oddiy to’qmoq yasagan bo’lsa, uzluksiz mehnat, intilish hamda ongining rivojlanishi natijasida yuksak madaniyat yaratish darajasiga yetib keldi.
Janubiy Qozog’istonning tog’ va tog’oldi tumanlaridan, Qirg’izistonning tog’ vodiylaridan, Janubiy Turkmanistonda, Qizilqum va Qoraqum ichkarisidagi qadimgi ko’llar atrofida, O’zbekistondagi Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo vohalari, Farg’ona vodiysi va uning tog’li hududlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha davrlariga oid yodgorliklar topilgan. Bu topilmalar O’rta Osiyoni antropogenez jarayoni sodir bo’lgan hududlar sarasiga qo’shish imkonini beradi.
Hozirgi davrda olimlarning katta guruhi odamzodning dastlabki vatani Afrika degan fikrni ilgari sursa, yana bir guruh olimlar Yevropa deydilar. Boshqa bir guruh olimlar esa odam ilk marta Osiyoning janubida paydo bo’lgan degan g’oyani ilgari suradilar. Umuman olganda, odamzodning dastlabki vatani haqida olimlar orasida yagona fikr hozircha yo’q.
3.Ibtidoiy tasviriy san’at. Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san’at, xususan, G’orlarning devorlariga turli tasvirlar chizish so’nggi paleolit davriga oiddir (Ispaniya, Altamir G’ori). O’rta Osiyoda ungurlar va g’oyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo bo’ladi. Neolit davriga kelib esa rivojlangan bosqichga ko’tariladi. Kaltaminor, Hisor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning turli namunalari topilgan. O’rta Osiyoning tog’lik hududlarida keng tarqalgan g’oyatosh rasmlari ishlanish usuliga ko’ra ikki xil. Bir xillari bo’yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o’yib ishqalash, chizish usuli bilan ishlangan (petrogliflar) rasmlardir.
O’zbekistondagi g’oyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Ko’ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabilar bo’lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu yerdagi g’oyatoshlarda O’zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sherlar va yo’lbarslar, qoplon, tulki va bo’rilar, bug’u va jayron kabilardir. Rasmlar orasida o’q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulg’a, qopqon kabi narsalar ham ko’pchilikni tashkil etadi. Eng qadimgi rasmlar Zarautsoy (Surxondaryo) bo’lib, bu rasmlar mezolit-neolit, ya’ni mil avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. G’oyatosh rasmlari orqali o’sha davr odamlarining ov, mehnat va jangovar qurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, g’oyatosh rasmlar qadimgi avlodlarimizning G’oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega.
Shuni ta’kidlash joizki, ibtidoiy san’atning eng rivojlangan bosqichi neolit davriga oiddir. Bu davr Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlariga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning juda ko’plab namunalari topilgan. Neolit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi bo’yoq bilan turli naqshlar, odam va hayvon tasvirlarini ifoda etganlar. Shu bilan birga loydan yasalib, pishirilgan ayol haykalchalari neolit davri san’atining nodir namunalari hisoblanadi.
4.Bronza davri yutuqlari. Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda bronzaning vatani Kichik Osiyo va Mesopotamiya bo’lgan. Mil. avv. III ming yillikka kelib, O’rta Osiyo hududlarida bronza qurollar keng tarqaladi. O’zbekiston hududlarida bronza davri yodgorliklari ko’plab uchraydi. Bu davrga mansub madaniyat izlari dastlab Xorazm, keyinroq esa Zarafshon va Qashqadaryo hamda Farg’ona vodiylaridan topilgan.
Ulardan eng yiriklari Sopollitepa, Jarqo’ton, Tozabog’yob, Zamonbobo, Chust, Amirobod yodgorliklaridir. Bu yodgorliklarda olib borilgan tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, bronza davrida kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotida katta-katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Aholi xo’jalik yuritishning muayyan ko’rinishlariga, ya’ni vohalarda, ko’llar, daryolar va soylar bo’ylarida dehqonchilikka, dasht va tog’oldi hududlarida chorvachilikka (mehnatning dastlabki yirik taqsimoti) o’tib oldi.
Bu davrga kelib, O’rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o’zgarish jarayonlari bo’lib o’tdi. Urug’chilik tuzumi bronza davridayam davom etgan bo’lsa-da, ona urug’ining mavqei yo’qolib bordi. Metall eritish va xo’jalikning rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar mehnat va mavqei birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lib bordi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bronza davri jamiyat taraqqiyotida, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik va hunarmandchilikning rivojlanishida erkaklar yetakchilik qilganlar. Ayollar erkaklar ishlab chiqargan narsalarni iste’mol qilishda ishtirok etsalar ham, unga egalik qilishdan mahrum bo’ladilar. Ishlab chiqarishda hukmronlik qilish shu tariqa erkaklar qo’liga o’tadi va ona urug’i tuzumi o’rnini ota urug’i (patriarxat) tuzumi egallaydi. Bronza davriga kelib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi, mehnat unumdorligining oshishi natijasida kishilik jamiyati tarixiy-madaniy taraqqiyotida katta-katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu jarayonlarda bronzaning ahamiyati katta bo’ldi. Aholi xo’jalik yuritishning ma’lum ko’rinishlariga, ya’ni vohalarda, ko’llar va soylar bo’ylarida dehqonchilikka dasht va tog’oldi hududlarida esa chorvachilikka o’tib oldi. Bu davrda jamiyat hayotidagi sodir bo’lgan turli taraqqiyot jarayonlari-kishilik tarixida muhim bosqich bo’lgan davlatchilikning paydo bo’lishi va rivojlanishi uchun ulkan ahamiyat kasb etdi.
Yüklə 0,7 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin