1-Mavzu: Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o‟qituvchi mahorati masalalari Reja

Kamoliddin  Husayn  Voiz  al-Koshifiy  (1440-1505)  ―Futuvvatnomai  Sultoniy  yoxud 

javonmardlik 

tariqati‖ 

asarida 

ustoz-shogird 

munosabatlariga 

keng 

to‗xtalgan. 

U 

muallimlarning  shogirdlariga  beradigan  har  bir  o‗gitini  qadrlaydi.  ―Maraka  joylarida‖  (dars–

ma‘ruza    o‗qiladigan  joy)  shogirdlar  muallimning  har  bir  so‗zini  e‘tibor  bilan  tinglashini  va 

unga  amal  qilishini  ta‘kidlaydi.  Jumladan,  alloma  shunday  yozadi:  “Agar  shogirdlikning 

binosi  nimaning  ustiga  quriladi,  deb so„rasalar, irodat ustiga, deb javob bergin. Agar irodat 

nima  deb  so„rasalar,  samo  va  toatdir,  deb  aytgin. Agar samo (eshitish) va toat nimadir deb 

so„rasalar nimani ustoz aytsa, uni jon qulog„i bilan eshitish, chin ko„ngli bilan qabul qilish va 

vujud  a‟zolari  orqali  amalga  ado  etishdir  deb  ayt”.  Husayn  Koshifiy  asarida  shogirdlikning  8 

ta odobini  ko‗rsatib  o‗tadi: 



 

birinchi  bo‗lib  salom  berish; 



  ustozning  oldida  kam  gapirish; 



  boshni  oldinga  egib  turish; 



 

ko‗zni  har tomonga  yugurtirmaslik; 



 

gap so‗ramoqchi  bo‗lsa,  avval  ustozdan  ijozat  so‗rash; 



 

ustoz  javobiga  e‘tiroz  bildirmaslik; 



 

ustoz  oldida  boshqalarni  g‗iybat  qilmaslik; 



 

o‗tirib  turishda  hurmat  saqlash. 

Husayn Koshifiy ustozlik shartlarini ham bayon qiladi:  “Bilgilkim hech bir ish 

ustozsiz  amalga  oshmaydi  va  kimki  ustozsiz bir ishni qilur ersa, ul ishning asosi 

mustahkam bo„lmaydi. Kimki, ustozsiz ish boshlagan bo„lsa, ishi va amali samara 

qozonmaydi, ustozning etagini tutib shod bo„l, bir muddat ustozga xizmat qilginda, 

so„ngra  o„zing  ustoz  bo„l.  ...Agar  ustoz  tarbiyasini  olgan  komil  inson  kim  deb 

so„rasalar,  u  pok  mazhabli  o„z  aybini  ko„radigan,  dono  va  tamizli  kishidir  deb 

aytgil. Unda hasad, gina va baxillikdan asar bo„lmaydi”.  

Husayn  Koshifiy  bola  tarbiyasida  maktab  va  muallimniig  alohida  roli 

borligi  haqida  gapirib,  muallimlar  dono,  bilimli,  shirinsuxan,  adolatli  bo‗lishi 

zarur,  deb  hisoblaydi.  Alloma  murabbiylar  to‗g‗risida  yana  bir  asari  «Axloqi 

Muhsiniy»da  shunday  yozadi:  «Murabbiy (bolaga) nasihat va ta‟lim berishda 

lutf  va  odob  qoidalariga  rioya qilishi darkor. Jamoatchilik joylarida unga pand 

berish  yaramaydi, balki xilvat joyda bolaga gapirish zarur. Agar (murabbiy)  

nasihat  berishning  fursati  kelganini  bilsa,  unga  muloyimlik  bilan  murojaat 

qilishi  lozim,  chunki  bizning  zamonamizda  muloyim  va  xushfe‟l  bo„lish 

maqsadga muvofiqdir». 

SHarq  allomalari  adabiy  meroslarida  ta‘kidlangan,  o‗qituvchilar  haqida 

bildirilgan  dono  fikrlarni  yoshidan,  pedagogik  mahoratidan,  qanday  dars 

berishidan  qat‘iy  nazar  barcha  o‗qituvchilar  bilishlari  va  ularga  qat‘iy    amal  

qilishlari  maqsadga muvofiqdir. 

 

---

2.2.  YUnon  faylasuflari  asarlarida  o„qituvchilarning  kasbiy  mahorati  haqidagi 

g„oyalar 

 

Antik  davrdagi  maktablar  Sparta,  Afina  va  Rim  tarbiya  tizimining  muhim  tarkibiy  qismi 

sifatida  faoliyat  olib  borganlar.  Qadimgi  YUnonistonda  bunday  joylar  akademiya  deb 

nomlangan.  «Akademiya»  so‗zi  afsonaviy  qahramon  Akadema  nomidan  kelib  chiqqan. 

Eramizdan  avvalgi  V  asrda  Afina  yaqinidagi  Akadema  so‗zi  bilan  nomlanuvchi  joyda  Platon 

o‗z  shogirdlariga  ma‘ruzalar  o‗qigan  bo‗lib,  keyinchalik  ta‘lim-tarbiya  berish  uchun  tashkil 

etiluvchi  maskanlar  ham  shunday  nom  bilan  atala  boshlangan.  Qadimgi  YUnonistonda 

bolalarga  ta‘lim- tarbiya  berish  faylasuflar  zimmasiga  yuklatilgan  edi.   

Ular  notiqlik  san‘atining  etuk  namoyondalari  bo‗lib,  o‗zlarining  chiroyli  so‗zlari,  baland 

va  ta‘sirchan  ovozlari  bilan  ta‘lim  oluvchilarning  tafakkuriga,  ongiga  kirib  borganlar,  ta‘lim 

va  tarbiyada  ulkan  yutuqlarga  erishganlar.  SHu  sababli,  notiqlik  san‘ati  va  nutq 

madaniyatining  nazariyasiga,  uning  cheksiz  tarbiyaviy  ahamiyatiga  ilk  marotaba  qadimgi 

YUnonistonda  asos  solinganligi  ilmiy  adabiyotlarda  bayon  etiladi.  YUnonistonda  epos,  lirika, 

drama,  haykaltaroshlik,  musiqa  va  me‘morchilik  san‘ati  bilan  birga  notiqlik  san‘ati  ham 

murakkab  va  muhim  san‘at  asari  sifatida  tan  olingan.  Notiqlik  san‘atini  davlatning  muhim 

ijtimoiy- siyosiy 

ishlariga 

taalluqli 

faoliyatdagi 

ahamiyati 

uchun 

hamda 

yosh 

avlodni 

tarbiyalashda  ular  ongi  va  tafakkuriga  qizg‗in  ta‘sir  etuvchi  murakkab  vosita  sifatida 

rivojlantirganlar. 

 Eramizdan  avvalgi  V  asr  YUnonistonda  yoshlarga  ta‘lim- tarbiya  berish  va  ularni 

vatanparvarlik  ruhida  tarbiyalashning  eng  takomillashgan  davri  bo‗lga n.  SHu 

sababli  ―Notiqlik  san‘ati‖  ham  qizg‗in  rivojlangan  davr  hisoblanadi.  Bu  davrda  notiqlikning 

uchta  qonuniyati  umumiy  shior  sifatida  e‘tirof  etilgan: 



  o‗quvchilarga  tushuntirish  (ma‘lum  bir mavzuni); 



  o‗quvchilar  ongini  uyg‗otish  (inson  tafakkurini,  ongini,  maqsadini); 



  har bir  tinglovchiga  huzur- halovat  va qoniqish  uyg‗otish. 

 YUnonistonda  notiq  ushbu  qonuniyatlarga  amal  qilgan  holda  o‗quvchilarga,  ya‘ni 

―tinglovchilarga  halovat  bag‗ishlash‖  orqali  ularni  ezgulikka,  adolatparvarlikka,  vatan 

oldidagi  burchga  sadoqatli  bo‗lishga,  yaxshi  amallarni  bajarishga,  axloq  va  odob  qoidalariga 

rioya  qilishga  chorlar  edi.  Bu  uning  jamiyat  oldidagi  asosiy  vazifasi  hisoblanardi.  Notiqlik 

san‘atini  chuqur  egallagan,  o‗zlarining  go‗zal  va  chiroyli  nutqlari  bilan  jamiyatda  hurmat  va 

e‘tibor  qozongan  Dinarx,  Giperid,  Gorgiy,  Isokrat,  Isey,  Esxil,  Demosfen  kabi  namoyondalar 

mashhur  davlat  arboblari  bo‗lib  etishganlar. 

YUnon  faylasuflari  o‗qituvchilarning  ta‘lim  va  tarbiya  berishda  og‗zaki  nutqning  shakl 

va  qonuniyatlarini,  mulohaza  va  isbot  kabi  mantiq  ilmi  qoidalarini  chuqur  o‗zlashtirishlari 

lozimligini  qat‘iy  talab  qilganlar.  SHuning  uchun  pedagog  o‗qituvchilar  o‗z  fikrlari  va 

tuyg‗ularini  o‗quvchilar  hamda  tinglovchilar  tafakkuri  va  ongiga  chuqur  singdira  olganlar  va 

keskin  ta‘sir  o‗tkazganlar.  Har  bir  pedagog  o‗zlarining  notiqlik  san‘ati  ustida  tinimsiz 

mashg‗ulotlar  olib  borganlar,  sehrli  ovoz  sohibi  bo‗lish  uchun  nutq  texnikasining  barcha 

qonuniyatlariga  amal  qilganlar.  Ular  o‗z  nutqlarini  mafkuraviy  va  siyosiy  kurash  hamda  yosh 

avlodni  tarbiyalash  quroli  deb hisoblaganlar.   

Mashhur  faylasuf  olim  Sokrat  (eramizdan  avvalgi  469  ─  399)  o‗quvchilar  bilan  savol-

javob  usuli  orqali  ta‘lim- tarbiya  berishning  suhbat  metodiga  asos  solgan.  Sokratning 

shogirdi  Platon  o‗z  ustozi  g‗oyalarini  davom  ettirib,  o‗quvchilar  bilan  savol-javob  usulini 

notiqlik  san‘atining  bir  shakli  sifatidagi  ahamiyati  cheksiz  ekanligini  bayon  etadi  hamda  uni 

inson  tafakkuri  va  ongini,  dunyoqarashini  og‗zaki  nutq  bilan  boyituvchi  noyob  uslub  sifatida 

baholaydi. 

---

YUnonistonda  yoshlarga  ta‘lim-tarbiya  berishda  notiqlik  san‘atining  ahamiyatini 

yoritib  berish  hamda  uning  rivojlanishi  faylasuf  olim  Demosfen  (eramizdan  avvalgi  384─322) 

nomi  bilan  uzviy  bog‗langan.  U  yoshlik  yillaridanoq  notiqlik  san‘atiga  qiziqdi.  Tug‗ma  duduq 

bo‗lishiga  qaramasdan,  o‗quvchi  va  tinglovchilarning  istehzolariga  bardosh  berib,  qizg‗in  va 

shiddatli  mehnati  bilan  notiqlik  mahoratini  namoyish  eta  olgan.  Barcha  dunyoviy  bilimlarni 

faqat  notiqlik  san‘atining  olijanob  qudrati  asosida  tinglovchilar  tafakkuriga  etkazish  mumkin 

deb  ta‘kidlagan  edi  faylasuf.  Faqat  Demosfen  YUnonistonda  notiqlik  san‘atining  etuk 

namoyodasi,  ya‘ni  elitasi  sifatida  mashhur  bo‗ldi.  U  davlat  tribunasini  siyosiy  va  mafkuraviy 

kurash  maydoniga  aylantirdi.