1-mavzu. Psixologiya fanining dolzarb vazifalari, predmeti. Yangicha tafakkur va milliy mafkura shakllanishi sharoitida psixologik bilimlarning tutgan o`rni reja

perseptiv — ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar to`g`risida yaxlit obraz shakllanadi;

mnemik faoliyat, narsa va xodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog`liq murakkab faoliyat turi;

fikrlash faoliyati — aql, fahm-farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat;

imajitiv — («image» — obraz so`zidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda hayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday faoliyat ham tashqi harakatlar asosida shakllanadi va motor komponentlardan iborat bo`lishi mumkin. Agar tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o`tish ro`y bergan bo`lsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, aqlda shakllangan g`oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi faoliyatga ko`chirilishi eksteriorizatsiya deb yuritiladi.

Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko`ra ham farqlanadi. Masalan, shunday bo`lishi mumkinki, ayrim harakatlar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarishni va bunga butun diqqat va ongning yo`nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o`tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki kamayib, ko`pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o`girilganda, malaka hosil bo`ldi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga o`rganganmiz. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko`ra harakatlarni muvaffaqiyatli bajarishni ta’minlasa, biz buni ko`nikmalar deb ataymiz. Ko`nikmalar — doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Masalan, ko`nikma va malakalar o`zaro bog`liq bo`ladi, shuning uchun ham o`quv faoliyati jarayonida shakllanadigan barcha ko`nikmalar va malakalar shaxsning muvaffaqiyatli o`qishini ta’minlaydi. Ikkalasi ham mashqlar va qaytarishlar vositasida mustahkamlanadi. Agar, faqat malakani oladigan bo`lsak, uning shakllanish yo`llari quyidagicha bo`lishi mumkin:

• oddiy namoyish etish yo`li bilan;

  
  

• tushuntirish yo`li bilan;

  
  

• ko`rsatish bilan tushuntirishni uyg`unlashtirish yo`li bilan.

  
  

hayotda ko`nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o`qishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta’minlaydi.

Faoliyatni klassifikatsiya qilish va turlarga bo`lishning yana bir keng tarqalgan usuli — bu barcha insonlarga xos bo`lgan asosiy faollik turlari bo`yicha tabaqalashdir. Bu — muloqot, o`yin, o`qish va mehnat faoliyatlaridir.


Muloqot — shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo`ladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kuchli ehtiyojlardan biri — inson bo`lish, odamlarga o`xshab gapirish, ularni tushunish, sevish, o`zaro munosabatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Shaxs o`z taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan boshlaydi va nutqi orqali (verbal) va nutqsiz vositalar (noverbal) yordamida boshqa faoliyat turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi.

¤yin — shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o`zlashtiriladi. Bola toki o`ynamaguncha, kattalar xatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi.

¤qish faoliyati ham shaxs kamolotida katta rol o`ynaydi va ma’no kasb etadi. Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko`nikmalar o`zlashtiriladi.

Mehnat qilish ham eng tabiiy ehtiyojlarga asoslangan faoliyat bo`lib, uning maqsadi albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratish, jamiyat taraqqiyotiga hissa qo`shishdir.
har qanday kasbni egallash, nafaqat egallash, balki uni mahorat bilan amalga oshirishda faoliyatning barcha qonuniyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb malakasini egallash uchun ham unga aloqador bo`lgan ma’lumotlarni eslab qolish va kerak bo`lganda yana esga tushirish orqali uni bajarish bo`lmay, balki ham ichki (psixik), ham tashqi (predmetga yo`naltirilgan) harakatlarni ongli tarzda bajarish bilan bog`liq murakkab jarayonlar yotishini unutmaslik kerak. Lekin har bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shug`ullanishiga majbur qilgan psixologik omillar-sabablar muhim bo`lib, bu faoliyat motivlaridir.


Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivatsiyasi. Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o`z-o`zidan ro`y bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o`zini qanday tutishi, egallagan mavqei ham sababsiz, o`z-o`zidan ro`y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi.