1 mavzu. Psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja

2.
Psixologiyaning vazifalari 
Psixologiya fanining boshqa fan sohalaridan farqli tomoni shundan 
iboratki, uning amaliy, tatbiqiy jihatlari mavjud bo’lib, ijtimoiy turmushning 
barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, ularga muayyan darajada tasir 
o’tkazadi. Psixologiya boshqa fanlardan farqli o’laroq o’z tatbiqiy 
maъlumotlari, natijalarining ko’pqirra, ko’pyoqlama ekanligi bilan tubdan 
ajralib turadi va mutlaqo boshqa sifat ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada 
o’zini o’zi boshqarish alohida ahamiyat kasb etadi, shuning uchun u tabiatni 
o’rganish ilmidan tafovutlanib, o’zining psixik jarayonlari, funktsiyalari, 
holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda 
o’z aksini topadi. Inson o’zini anglay borib, o’z insoniy xislati, xususiyati, sifati, 
xuquqini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish va 
takomillashtirsh, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi 
tarbiyalash bo’yicha boy materiallar to’plagan, bu esa o’z navbatida in son 
munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o’zgarishi va yangidan yaralishi 
haqida ilmiy-tatbiqiy maъlumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi 
rang-barangligini taъminlab turadi. Psixologiya inson psixikasini aniqlash, 
shakllantirish, yangi sharoitga ko’chirish, takomillashtirsh, rivojlanish 
dinamikasini taminlash, yangi sifat bosqichiga o’tishini qayd qilish imkoniyati 
borligi bilan o’ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fanining 

---

sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi 
(huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo 
psixologiyasi, sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, 
sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’z 
predmetiga ega bo’lib, amaliy sotsial psixolog, injener (muhandis) psixolog, 
oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o’z 
ichiga qamrab olgan. 
Alohida takidlab o’tish kerakki, psixologiya fani ko’hna tarixga ega bo’lishga 
qaramay, u juda navqiron fandir, chunki ilmiy psixologiya nemis psixologi 
V.Vundt tomonidan 1879 yilda Leyptsig (Germaniya) universitetida asos 
solingan birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi. 
Shuning uchun refleksiyani (lotincha 
reflexus 
o’zining ruhiy holatini tahlil 
qilish degani) ilmiy jihatdan o’rganishni psixologiya fani predmeti tarkibiga 
kiritish davri (mavridi) keldi. 
Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo bo’lgan 
bo’lib, to hanuzgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar qatoriga kiritilishi 
aniqlangani yo’q, lekin shunga qaramasdan, uni har ikkala yo’nalishdagi 
sohalar bo’yicha to’plangan maъlumotlar, qonuniyatlar birlashuvining 
mahsuli deb atash mumkin. Ammo psixologiyaning tarkibida ham gumanitar, 
ham ijtimoiy bilimlar mavjud bo’lishidan qatъi nazar, u alohida xususiyatga 
ega bo’lgan mustaqil fandir. Chunki psixologiya fani yaqqol inson fazilati, 
muayyan taraqqiyot xususiyatlari, mexanizmlari, qonuniyatlari, o’ziga xoslik, 
alohidalik, yakkahollik tabiati yuzasidan bahs yuritiladi. Psixologiya fanini 
tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan aloqasini aniqlashdan ko’ra ilmiy va 
kundalik turmush psixologiyasi o’rtasidagi munosabat to’g’risida mulohaza 
yuritish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumki, har qanday fan negizida 
odamlarning turmush va amaliy tajribasi muayyan darajada o’z aksini topgan 
bo’ladi. Masalan, kimyo predmeti moddalarning xususiyatlari, ularning 

---

zichligi, og’irligi, o’zaro birikuvi to’g’risidagi kundalik turmush bilimlariga 
suyanadi, matematika fani sonlar, miqdoriy munosabatlar, geometrik 
shakllarning xossalari, trigonometrik funktsiyalar haqidagi inson tasavvurlari 
asosiga quriladi. Lekin psixologiya yuzasidan ana shunday mulohazalar 
yuritish yoki bildirish mumkin emas, chunki uning zamirida tubdan boshqacha 
o’ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turmushning o’ziga xos 
psixologik bilimlarini egallagan bo’lib, o’z saviyasi, salohiyati bilan turlicha 
kamolot ko’rsatkichiga egadir, hatto turmush tajribasida to’plangan bilimlar 
ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq turishi ham mumkin (qari bilganni pari 
bilmas). Chunki, yirik yozuvchilar (shaxslararo munosabat va muomala, 
muloqot xususiyatlari yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), shifokorlar, 
o’qituvchilar, ruhoniylar, savdogarlar uzluksiz ravishda kishilar bilan 
muomalaga kirishishlari natijasida ularning ichki dunyosi va xulq-atvoriga oid 
bilimlar bilan yuksak darajada qurollangandirlar. Har bir insonda ozmi yoki 
ko’pmi psixologik bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir -
birlarini tushunishlari, tasir o’tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan 
bashorat qilish, kishining yakka xususiyatlarini hisobga olgan ho lda unga 
yordam ko’rsatishni takidlab o’tishning o’zi kifoya. 
«Psixologiya» so’zi ikkita grek so’zlaridan - 
«psyche» 
- jon, ruh va «
logos
»- 
ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga 
aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha 
qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning tashqi olamni va o’z-
o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va 
shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning 
predmetini qisqacha qilib,