1 mavzu. Psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja

hule
- “modda”, 
zol
“hayot” maъnosi) to’g’risidagi g’oya yuzaga keladi; 
3.
Materiyaning jonliligi haqidagi g’oyani rivojlantirgan atomizm 
(yunoncha atomos - “bo’linmas” degani) nomoyandalari (Demokrit 

---

eramizdan avvalgi V-IV asrlar, Epikur IV-III asrlar, Lukritsiy I asr) bir qancha 
fikrlarni ilgari surdilar, jumladan: 
A)
ruh tanaga jon bag’ishlovchi moddiy jismlar; 
B) moddiy asos sifatidagi aql; 
B)
hayotni boshqaruvchi idrok vazifasini bajaruvchi azo; 
G) ruh bilan aql tana azolari, binobarin ularning o’zi ham tanadir; 
D) ular sharsimon, kichik harakatchan atomlardan iboratdir. 
Atomistlarning fikrlari tahlili shuni ko’rsatdiki, unda tananing (jonli 
narsaning) aks ettirishidan tortib to psixikaga (yuksak aql idrokgacha) jonliligi 
hususiyatining materiyaga xos xususiyat ekanligining eъtirof etilishi o’sha 
davr uchun buyuk ilmiy voqelik edi. 
Yuqoridagi psixolog olimlarning mulohazalari organizmning anatomik 
fiziologik tuzilishi, miyaning tarkibi singari moddiy asoslarga suyangan holda 
real voqelikni tushuntirish imkoniyatiga ega emas edi. Xuddi shu omildan 
kelib chiqqan holda insonning tafakkuri, shaxsiy fazilatlari, uning maqsad 
ko’zlashi, gavdani idora etishga qobilligini dalillash to’g’risida fikr yuritish 
murakkab ruhiy jarayon hisoblanadi. 
Jumladan, Aflotun (eramizdan avvalgi 428-347 yillar) jonning tarkibiy 
qismlari to’g’risidagi tushunchani psixologiyaga olib kiradi: 
6)
a) aql-idrok, b) jasorat, v) orzu istak kabilardan iborat bo’lib, ular bosh, 
ko’krak, qorin bo’shlig’iga joylashgandir. Aflotun psixologiyada dualizm 
(lotincha 
dualis
ikki mustaqil maъno bildiradi) ta’limotini ruhiy olamni, tana 
bilan psixikani ikkita mustaqil narsa deb izohlaydi. 
Aflotunning shogirdi Arastu (eramizdan oldingi 384-322 yillar) o’zining 
taъlimotida psixologiyani tabiiy-ilmiy asosga qurib, uni biologiya va tibbiyot 
bilan bog’lab tushuntirishga erishgan. Arastuning “Jon” to’g’risidagi kitobi 
ma’lum bir davr uchun taraqqiyparvar manba vazifasini bajaradi. Unda 
odamlarning va hayvonlarning kundalik hayotiy lahzalarini kuzatish orqali 

---

yaqqol voqelikni tasvirlash, tahlil qilish jarayonlari mujassamlashgandir. 
Arastuning takidlashicha, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatning 
oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql-idrok kabi turlarga oid 
qobiliyatlarda ro’yobga chiqadi. Uning mulohazasicha, sezgi bilishning 
dastlabki qobiliyati, u tasavvur shaklida iz qoldirishi mumkin. 
Qadimgi dunyoning keyingi rivojlanishi pallalarida psixologik g’oyalar 
mukamallashib, unga oid tayanch tushunchalar vujudga kela boshladi, hatto 
ruh hozirgi zamon psixikasi kabi qo’llanish ko’lami kengaydi. 
Psixika kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong 
tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va ularni 
nazorat qilish imkoniyati tug’ildi. Masalan, rimlik shifokor Galen (eramizdan 
oldingi II asr) fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumiylashtirib, psixikaning 
fiziologik asoslari to’g’risidagi tasavvurlarni yanada boyitdi. Uning ilgari 
surgan g’oyalari “ong” tushunchasi talqiniga muayyan darajada yaqinlashadi.
Psixologiya fanining ilmiy asosda qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588-
1679) ruhni mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, 
uning qonuniyatlari psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini takidladi. 
Uning negizida epifenomenalizm (yunoncha 
epi
o’ta, 
phainomenon
g’ayritabiiy hodisa) vujudga keldi, yani psixologiya tanadagi jarayonlarning 
soyasi singari ro’y beraligan ruhiy hodisalar to’g’risidagi taъlimotga aylandi. 
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko’lamga ega 
materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, yaъni yaqqol narsa deb tushuntirdi. 
U determinizm (lotincha 
demerminara
belgilayman) printsipining, yani tabiat, 
jamiyat hodisalarining, shu jumladan, psixik hodisalarning ob’ektiv sabablari 
bilan belgilanishi haqidagi ta'limot targ’ibotchisi edi. 
Nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716), ingliz faylasufi Jon Lokk (1632-
1704), ingliz tadqiqotchisi Gartli (1705-1757), frantsuz Didro (17131784) 
kabilar g’oyalar assotsiatsiyasi (bog’lanishi) qonuni, idrok va tafakkurning 

---

paydo bo’lishi, qobiliyatlar psixologiyasi haqida muhim ta’limotlarni yaratish 
bilan fanning rivojlanishiga muhim hissa qo’shdilar. 
XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi 
(Galler, Proxazka), buning natijasida psixika miyaning funktsiyasi ekanligi 
haqidagi taъlimot vujudga keldi. Ingliz tadqiqotchisi Charlz Bell va frantsuz 
Fransua Majandi tomonidan yozuvchi va harakat nervlari o’rtasidagi tafovut 
ochib berildi, uning negizida refletor yoyi degan yangi tushuncha psixologiya 
fanida paydo bo’ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) 
reflektor turlari kashf qilindi. Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar taъsirida rus olimi 
I.M. Sechenovning (1829-1905) reflektor nazariyasi ro’yobga chiqdi va ushbu 
nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari, mexanizmlari, bosh miya 
reflekslarining o’ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish imkoniyatiga ega 
bo’ldi. 
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevioristik, empirik, 
epifenomenalistik, 
geshtalt, 
assotsiativ, 
vyurtsburg, 
psixogenetik, 
reduktsionizm, soliptsizm, gumanistik, biogenetik, sotsiogenetik kabi 
yo’nalishlari tomonidan to’plangan maъlumotlar hozirgi zamon psixologiyani 
vujudga keltirdi. Xuddi shu yo’nalishlarning rang- barang metodikalari, 
metodlari umumiy psixologiya fanining predmetini va uning tadqiqoti 
printsiplarini aniqlab berdi.