muhitda orientatsiyasi, u bilan aloqaga kirishish ehtiyojidan qoniqish, to‘g‘ri
aloqador teskari aloqa qilish printsipi bo‘yicha aks ettirish nazorat qilish kabilar.
Insonning nazorat instantsiyasi sifatida ijtimoiy amaliyot xizmat qiladi. Teskari
aloqa sharofati tufayli obraz bilan harakat natijasini
taqqoslash amalga oshiriladi,
paydo bo‘luvchi holat bu natijasidan oldinroq sodir bo‘ladi, chunki u borliqning
o‘ziga xos modeli sifatida yuzaga kelish imkoniyatiga ega. Genetik kelib chiqishiga
binoan, psixika o‘zining reflektor tipiga va tarixiga ega bo‘lgan alohida siklli tizim
sifatida ro‘yobga chiqqan.Reflektorlik organizm hayotining obʼektiv sharoitlari
birlamchiligini bildiradi.
Psixikaning reflektor tabiatining birinchi shunday ilmiy talqini rus fiziologi
I.M. Sechenov tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, bir qancha asrlar davomida
psixika alohida tanasiz narsa, uni harakatga keltiruvchi,
uni nerv jarayoni bilan
almashtiruvchi, unga tenglashtiruvchi mexaniq materialistik yo‘nalishga kuchli
zarba edi.
Psixikaning faolligi reallik bilan bevosita muloqatga kirishish jarayonida
namoyon bo‘ladi, chunki nerv apparatlarida harakatlanuvchi fizikaviy, kimyoviy
qo‘zg‘atuvchilarni qayta qurish ko‘zda tutildi. Ko‘zg‘ovchilarda, ularning
doirasidagi xatti-harakatlarga kuch-quvvat beruvchi,
uzluksiz ravishda intiluvchi,
xulq-atvor dasturi bajarilishini taʼminlovchi, unga qidiruv jarayoni va variantlar
tanlashni o‘zida qamrab oluvchi faollikning xususiyatlaridir. Psixika biologik
evolyutsiyaning maʼlum bir bosqichida vujudga kelgan bo‘lib, uning o‘zi
omillarning biri sifatida organizmni ularning yashash sharoitida tobora kuchayib
boruvchi moslashuvni taʼminlab turadi. Psixikaning insonda paydo bo‘lishi sifat
jihatdan mutlaqo yangi tuzilishga ega, chunki u ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning
qonuniyatlari bilan shartlangandir. Faoliyat regulyatsiyasining
yuksak darajasi
sifatida ong vujudga keladi, psixika faolligining yuksak ko‘rinishi manbai tariqasida
esa shaxs shakllanadi.
Organizmda dastlabki aks ettirishning vujudga kelishi tirik tananing ichki va
tashqi stimullarning javob reaktsiyasiga tanlab munosabatda bo‘lish manbaidan
kelib chiquvchi seskanuvchanlikdan boshlanadi. Bu psixikani aks ettirishning sodda
ko‘rinishi bo‘lib, u organik dunyoni rivojlanish jarayonida sezuvchanlik qobiliyatiga
ega bo‘lgani tufayli sezgi vazifasini bajaruvchi birlamchi psixologik obrazlar paydo
bo‘la boshlaydi, ular organizm harakati ehtiyojini, fazoviy chamalash( mo‘ljallash)
maqsadini amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Xuddi ana shu davrdan boshlab muhitga, ekologiya to‘g‘ri moslashish va
harakatni idora qilish funksiyalari yuzaga keladi. Аks etirishning sodda shakllari
murakkabroq shakllarining rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar
sifatida xizmat
qiladi. Organik dunyoning keyingi evolyutsion taraqqiyot davrida voqelikning ham
sensor, ham aqliy obrazlarni qamrab oluvchi sodda sababiy aloqalar va vaqtni idrok
qilish yuzaga keladi, buning natijasida xatti-harakatni to‘g‘ri ifodalash imkoni va
faollik xususiyati tug‘iladi.
Bevosita harakat qiluvchi qo‘zgatuvchi organizmning to‘g‘ridan-to‘g‘ri
reaksiyasiga javobi olinadi, ilgarilab aks ettirishni keltirib chiqaradi. Inson
faoliyatining ijtimoiy shartlanganligi tufayli inʼikos faolligi oshibgina qolmay, balki
u sifat jihatidan mutlaqo boshqa xususiyat kasb eta boshlaydi. Аks ettirishning
tanlovchanlik va maqsadga yo‘nalganlik xususiyatlari hamkorlik faoliyati
jarayonida mehnat quroli orqali tabiatni o‘zgartirish ehtiyoji darajasi ko‘rsatkichi
aniqlanadi. Mazkur jarayonlarda psixik aks ettirish
nafaqat xissiy obrazlarni, balki
mantiqiy tafakkur, madaniyat mahsulini o‘zida ifodalovchi ijodiy fantaziya, o‘z
navbatida til tarkibiga kiruvchi belgilar, alomatlar tizimining moxiyatiga kirishib,
yaratuvchi sifatida aks ettirishning tubdan, radikal o‘zgarishga olib keladi. Bunday
toifadagi inʼikosining oqibatida ideal obrazning paydo bo‘lishiga
puxta zamin
hozirlaydi, imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun barcha shart-sharoitlar
yaratadi. Аks ettirishning to‘g‘riligi, adekvatligi o‘zini kelib chiqish manbaga ko‘ra,
mazkur manbaning moddiy tavsifi bilan miyada nerv impulslarini qayta ishlash
o‘rtasidagi qiyosiy jarayonni mujassamlashtiradi va subʼektning psixologik jihatidan
namoyon bo‘lishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, takomillashishi kabi holatlarni ham
bevosita, ham bilvosita usullar yordami bilan turlicha shaklda, tarzda, ko‘rinishda
ifodalaydi.
Psixologiya fanida aks ettirishning quyidagi ko‘rinishlari tan olinadi:
fizik,
Dostları ilə paylaş: