1-Mavzu. Psixologiya fanining tarixi, rivojlanishi, yo‘nalishlari

Tajriba yoki eksperiment metodi - o‘z navbatida tabiiy va laboratoriya 
metodlariga ajratiladi. Tabiiy tajriba metodlarining ilmiy asoslarini 1910 yilda rus 
psixologi A.F.Lazurskiy tomonidan ishlab chiqilgan. U kichik maktab yoshidagi 
bola shaxsining shakllanishini o‘rganish maqsadida ushbu metodni qo‘llagan. Tabiiy 
metoddan ishlab chiqarish jamoalari a'zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, 
o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o‘zgarishlari, o‘zaro munosabatlari, 
ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini hal qilish jarayonida 
foydalanish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o‘rganishdan 
sinaluvchilarning o‘zlari bexabar bo‘lishi, ta'lim jarayonida berilayotgan bilimlar 
tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta'sir 
o‘tkazish, kundalik mehnat doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada esa 
moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. 
Tabiiy eksperiment metodi sirtdan kuzatish metodidan keskin farq qiladi. 
Sirtdan kuzatish metodida biror psixik jarayon kuzatilayotgan kishi o‘sha jarayon 
qanday yuz bersa, shu holicha tekshiraveradi, lekin bu jarayonning namoyon 
bo‘lishiga aralashmaydi, ya'ni psixik jarayonni yuzaga keltiruvchi sharoitni 
o‘zgartirmaydi. Tabiiy eksprement metodidan foydalanganda esa tekshiruvchi 

---

o‘rganilayotgan biror psixik jarayonni o‘zi vujudga keltiradi, lekin uni 
tekshirilayotgan odam uchun tabiiy bir sharoitda va unga sezdirmasdan o‘tkazadi.
Laboratoriya (klinika) eksperimenti metodining (1879 yili V.Vunt kiritgan) 
asosiy xususiyati, shundan iboratki bunda o‘rganilishi lozim bo‘lgan psixik 
jarayonlarning (masalan idrok, diqqat,xotira kabi) qanday sharoitda qachon yuz 
berishini kutib o‘tirmasdan tekshiruvchi kishi (eksperimentator) sinalayotgan 
odamda shu jarayonlarni maxsus tarzda ishga soladi. Bundan tashqari laboratoriya 
eksprementi sharoitida eksperimentator o‘rganayotgan har bir psixik jarayonni 
hohlagan marta, ya'ni takror-takror yaxshilab sinab ko‘rishi mumkin. Bu murakkab 
psixik jarayonlarning tabiatini o‘rganishda katta qulaylik tug‘diradi. Birinchidan, 
istalgan psixik jarayonni hohlagan paytda yuzaga keltirish vaqtni tejash imkonini 
bersa, ikkinchidan har bir psixik jarayonni takror-takror yuzaga keltirib, sinchiklab 
o‘rganish bu jarayonlarning qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini beradi. 
Hozirgi kunda odamdagi ayrim psixik jarayonlarning yuz berish tezligini, 
diqqatning barqarorligi va kengligini, xotiraning xususiyatlarini uquv hamda 
malakalarning qonuniyatlarini aniq va puxta tekshira oladigan ko‘plab maxsus 
asboblar mavjuddir. Masalan, elektron xronoskop orqali ayrim psixik (aks ettirish, 
ko‘rish, eshitish, hid bilish, teri sezgilari kabi) jarayonlarning yuzaga kelish tezligini 
aniq o‘lchash mumkin. Elektron taxistoskop orqali diqqatning xususiyatlarini 
belgilash mumkin, perseptometr orqali idrok qilish xususiyatlarini o‘rganish 
mumkin, audiometr orqali eshitish xususiyatlarini o‘rganish mumkin va boshqalar. 
Umuman, hozirgi kunda texnikaning ildam taraqqiyoti munosabati bilan 
laboratoriya eksprementining imkoniyati ortib bormoqda. 
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, laboratoriya eksperimenti metodi bilan 
turli yoshdagi insonlarningg psixik jarayonlari o‘rganiladigan bo‘lsa eksperimentni 
tayyorlash va o‘tkazishda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Psixik jarayonlarning moddiy, ya'ni nerv-fiziologik asoslarini ham 
laboratoriya eksprementi yordami bilan tekshiriladi. Psixik jarayonlarning nerv 
fiziologik asoslarini aniqlashda akademik I.P.Pavlovning shartli reflekslar metodi 
juda katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bu metod bolalarning o‘sishini 
tekshirishda hamda birinchi va ikkinchi signallar tizimlari o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlarni tekshirishda keng qo‘llanilmoqda. 
Laboratoriya eksperimenti metodi eng aniq metod sifatida psixologiya 
fanining taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Lekin labarotoriya eksperiment 
metodining ham ma'lum kamchiligi mavjud. Bu kamchilik shundan iboratki, 
laboratoriya sharoitida o‘tkazilayotgan tekshirish hech vaqt ma'lum sun'iylikdan xoli 
bo‘lmaydi. Tekshirilayotgan odamga hech narsa deyilmasa ham, bari bir 
laboratoriya sharoitining o‘zi tekshirilayotgan odamning tabiiy psixik holatiga ta'sir 
qiladi. Binobarin, bu narsa o‘z navbatida tekshirish natijalariga salbiy ta'sir qiladi. 

---

Ana shuni nazarda tutib laboratoriya eksprementi yordami bilan qo‘lga kiritilgan 
natijalarni ba'zan boshqa metodlar yordami bilan tekshirib ko‘rish lozim bo‘ladi. 
Labaratoriya eksperimenti metodi maxsus xona va turli asboblar bilan bog‘liq 
bo‘lganligi sababli bu metoddan ayrim sharoitlarda foydalanish imkoniyati 
bo‘lmaydi. Shuning uchun psixologiya fanida laboratoriya eksprementi bilan bir 
qatorda tabiiy eksprement metodidan ham keng foydalaniladi.