voqelikka to`g`ri kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. YUqoriroq
bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini
yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb, voqelikdagi
narsa va hodisalarni ular
o`rtasidagi bog`lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik
tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to`laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan
bilib olishimiz mumkin bo`lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini,
ularning bog`lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma`lumki,
agar yorug`lik nuri shisha prizma orqali o`tkazilsa bu nur spektorni etti rangiga ajralib ketadi. Bu
ranglarni biz idrok qilamiz (ko`zimiz bilan ko`ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu
nurlardan bo`lak yana boshqa nurlar ham bor.
Bu nurlar infraizil, ul’trabinafsha nurlar deb ataladi. Bu
nurlarni biz ko`rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur
qilishimiz mumkin bo`lgan ko`pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to`g`risida faqat fikr yurita olamiz.
Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida
stolni yoki stulni idrok qilamiz, tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida fikrlashimiz
mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda yakka bir narsa to`g`risidagina fikr
qilib
qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish
mumkin. Masalan, “O`zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir
kishi to`g`risida hukm qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari to`g`risida fikr yuritamiz.
Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim bog`lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan
ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib
yuborsangiz qalam stol ustiga to`shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok
qilamiz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma`lum
vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan
bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog`lanishdagi chuqurroq sabablar
va bundan kelib chiqadigan
natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki birinchi hodisa bo`lgani
uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan
hodisa ro`y berganligi uchun (qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va
oldingi hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini anglaymiz. Bu
hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari
ular o`rtasida sabab - natija tariqasida bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz.
Biz shu sabab - natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko`rmaymiz, ushlab ko`rmaymiz, eshita olmaymiz) balki
shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr qilish yo`li bilan topamiz. So`ngra
ayrim
hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan
voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi
haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani aniqlangan bo`lsa va bu hodisa
boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0
dan past bo`lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar
o`rtasidagi mavjud sabab - natija bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning
oldimizda ro`y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan:
termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta
olamiz.
Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun quyosh
yoki oy qachon
tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini
ochib berganlar. Bu qonunlarni bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli
mumkin bo`lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo`yishga va ana shu maqsadga muvofiq harakat qilishga imkon
beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli
mumkin bo`lmoqda. Mehnat faoliyati ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo`li bilan
aniqlangan abstrakt - nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o`tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo`l bilan eng to`g`ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur ongning voqelikni eng
aniq, chuqur, to`liq, umumiylashtirib va bevosita aks ettirishga (bilishga)
qaratilgan faoliyatdir, asosan
narsalarni bevosita sezishimiz va idrok qilishimiz mumkin bo`lmagan bog`lanishlar va munosabatlarning
aks etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar
xotirada mustahkamlanadi va so`ngra tafakkurning yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material
(asos) bo`lib qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg`ul bo`lganida fikr
yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq orqali aloqa
qilayotganida, o`z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va
bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog`langandir. Fikr va
muhokamalar, bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida
odamlar bir - birlari
bilan til vositasi orqali fikr almashadilar.
Dostları ilə paylaş: