hodisalarning shu murakkab bir butun narsa yoki hodisaga bo`lgan munosabati aniqlanadi. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo`yishdan iboratdir, tahlil amaliy
bo`lgani singari sintez ham amaliy bo`lishi mumkin. Tahlil singari sintez ham o`qish jarayonida katta
o`rin tutadi. Masalan: o`qishga o`rgatish vaqtida tovushlar va harflardan bo`g`inlar , bo`g`inlardan so`zlar,
so`zlardan gaplar tuziladi. Mana shuning o`zi sintezdir.
Abstraktsiyalash, umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday bir fikrlash jarayonidirki,
bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha ob`ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati,
holati, munosabati) shu ob`ekt yoki ob`ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob`ektdan ajratilgan bir
belgining o`zi tafakkurning mustaqil ob`ekti bo`lib qoladi. Abstraktsiya, odatda tahlil jarayonida yoki
tahlil natijasida sodir bo`ladi. Masalan: sinfdagi doskani qoraligi to`g`risidagi, so`ngra umuman qoralik
to`g`risida fikr qilish mumkin. Biz odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko`z oldimizdagi
harakatini ko`zatib turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va umuman
harakat to`g`risida fikr qilishimiz mumkin. CHunonchi abstraktsiyalash yo`li bilan bizda uzunlik, kenglik,
miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu kabilar to`g`risida abstrakt tushuncha hosil bo`ladi.
Umumlashtirish tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o`xshash muhim belgilarining shu narsalar
to`g`risidagi bitta tushuncha qilib fikrda birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, noklarda, o`riklarda,
apel’sinlarda va boshqa shu kabilarda bo`lgan o`xshash belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz buni
meva degan so`z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar, o`tlar, gullar va boshqa shu kabilar o`simlik degan
tushunchada umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob`ektga tadbiq etish mansub qilinadi,
ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko`z oldimizga kor, qog`oz, paxta va shu kabilar kelishi
mumkin. Ikkinchidan, konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo`lgan umumiylikni
ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma, olxo`ri, o`zumni mevalar qatoriga, stol, stul, divan va shu
kabilarni mebel qatoriga qo`shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash chog`ida biz, odatda
keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning o`zidir.
Klassifikatsiya (turkumlarga bo`lish), sistemaga solish atrofdagi olamni bilish uchun bitta narsani
emas, balki ko`pchilik va xilma - xil narsalarni o`rganishdir. SHu sababli o`rganish uchun qulaylik
tug`dirish maqsadida, shuningdek amaliy maqsadlarida mana shu ko`pchilik narsalarni guruhlarga,
turkumlarga bo`lishga to`g`ri keladi. Ko`pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga bo`lish klassifikatsiya
yoki turkumlarga bo`lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada kitoblar muqovasiga, shakliga, mazmuniga
va shu kabi belgilariga qarab turkumlarga bo`lish mumkin. O`quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy
belgilari bo`yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo`ladilar. Tizimga solish shundan
iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan
o`rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. SHu sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar
asosida tizimga solish turlari ajratiladi. Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o`tqazilishi
makoniy tizimga na`muna bo`la oladi. O`tmishda bo`lib o`tgan voqealarning xronologik tartibda
joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab tizimga solishning namunasi bo`la oladi. Matematikaga,
falsafaga, mantiqqa doir darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning
namunasidir.
Dostları ilə paylaş: