1-Mavzu: “Statistika” faniga kirish

2.3 Statistika - ilm-fan tarmog’i, amaliy faoliyat sohasi, raqamlarda ifodalangan ma’lumot (axborot), bilim yo’nalishi..
Insoniyat turmushi, xatti-harakatlari, ijtimoiy hayot statistika qo’llanishi va rivojlanishi uchun bepoyon makon yaratdi. Uning ilm-fan tarmog’i va amaliy faoliyat sohasi sifatida ilk bor shakllanishida yetakchi rolni aynan turmush voqealari va yashash zaruriyati, ijtimoiy hayot hodisalari o’ynagani bejiz emas.
Statistika yagona mustaqil fan sifatida gavdalanishi va turli sohalarda qo’llanishiga sabab uning predmeti bo’lmish ommaviy hodisa va jarayonlar hamma sohalarda ro’yobga chiqishi va umumiy xislatlarga ega bo’lishidir. SHu bilan bir qatorda ayrim sohalarda ular o’ziga xos sharoitlarda yuzaga chiqadi va ularning ta’siri ostida xususiy xususiyatlarga ham ega bo’ladi. SHu tufayli statistik qonuniyatlar namoyon bo’lishi me’yori ham, rivojlanish shakllari ham har bir sohada o’ziga xos yo’l bilan kechadi. Bu esa statistika uslubiyatini muayyan soha sharoitiga muvofiqlashtirishni, unga mos keladigan usullarni qo’llashni, sharoit o’zgarishi bilan ularni shaklan va mazmunan takomillashtirib turishni, yangilarini yaratib, eskilari o’rniga ularni ishlatishni talab etadi va xaqiqatda ham shunday bo’lmoqda. Pirovard natijada har bir soha statistikasi yagona statitisika fani doirasida ma’lum darajada mustaqil fan va shu bilan birga uning muhim tarmog’i, yo’nalishi sifatida shakllanadi.
Iqtisodiy statistika ana shunday fanlar qatoriga kiradi va yagona statistika fanining juda muhim tarmog’i hisoblanadi. Xuddi shuningdek uning chegarasida mustaqil yo’nalish sifatida tarmoq statistikalari - mikroiqtisodiy statistika, makroiqtisodiy statistika, sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoq va sohalar statistikalari vujudga keladi va rivoj topmoqda.
Iqtisodiy jarayon - bu insonlarning doimo takrorlanib turuvchi xatti-harakatlari majmuidir. Ijtimoiy taraqqiyotning muayyan tarixiy sharoitida mazkur xatti-harakatlar ma’lum holatda takrorlanadi ya’ni o’ziga xos qonuniyatlar bilan xarakterlanadi. Bu qonuniyatlar ayrim harakatlarda yoki ularning funktsiyalari orasida doimo takrorlanuvchi bog’lanishlar (yoki munosobatlar) namoyon bo’lishini ifodalaydi. Bunday tub bog’lanishlar iqtisodiy qonunlar deb ataladi. Ularni, har qanday tabiat yoki jamiyat qonunlari kabi uchta turkum (tip) ga ajratish mumkin: sababiyat qonunlari, tuzilma (tuzilish) qonunlari va funktsional qonunlar.
Sababiyat qonunlari - bu shunday bog’lanishlarki, ular bir voqea (yuqoridagi holda harakat yoki harakatlar majmui) sodir bo’lgandan so’ng doimo boshqa ma’lum voqea ro’y berishini ifodalaydi, odatda bunday izchil ketma-ketlik zamonda kuzatiladi. Birinchi voqea sabab deb, ikkinchisi esa - oqibat deb ataladi.
Tuzilma (birgalikda mavjud bo’lish) qonunlari - bu ikkita yoki undan ortiq voqealarni hamisha birgalikda ro’y berishini ifodalovchi bog’lanishlardir. Hamisha bir vaqtda sodir bo’ladigan hodisalar hisobiga voqealarning ma’lum qonuniy tuzilishi shakllanadi, mana shundan tuzilma qonunlarning nomi kelib chiqadi. Nihoyat, funktsional qonunlar - bu miqdoriy o’lchanadigan voqealar orasidagi bog’lanishlar bo’lib, ularni matematik funktsiyalar shaklida ifodalash mumkin.
Iqtisodiy jarayonga tegishli ayrim yakka harakatlarda mazkur zaruriy yoki muhim bog’lanishlar (munosobatlar) sof holda namoyon bo’lmaydi. Bundan tashqari, faqat ayrim hollarda uchraydigan, lekin harakatning boshqa takrorlanishida yuzaga chiqmaydigan bog’lanishlarni ham kuzatish mumkin. Ular yordamchi yoki tasodifiy bog’lanishlar deb atalib, iqtisodiy qonunlar amal qilishi uchun to’siqlar paydo qiladi. Matematiklar bunday holatni asl bog’lanishlarni aynashiga, bir muncha buzilishiga sabab bo’ladigan tashqi shovqinlar deb ham yutiradilar.

Stoxastik yoki statistik qonunlar - bu bir turli hodisalarni ommaviy takror-lanishida namoyon bo’ladigan qonunlar.
SHuning uchun iqtisodiy qonunlar iqtisodiy jarayonni shakllantiruvchi xatti-harakatlar faqat ko’p marotaba takrorlangan sharoitdagina namoyon bo’ladi. Buni nazarga olib, ular stoxastik yoki statistik qonunlar xarakteriga ega deb gapiradilar. Stoxastik yoki statistik qonunlar - bu bir jinsli hodisalarni ommaviy takrorlanishida namoyon bo’ladigan qonunlar. Erkin bozor munosobatlari sharoitida ular erkin raqobat ta’siri natijasi bo’lib stixiyali ravishda amal qiladi. Bir iqtisodchi olim ta’biri bilan aytganda, bunday qonunlar “tartibsiz alg’ov-dalg’ovlar orasidan faqat ko’r-ko’rona amal qiladigan o’rtacha sonlar qonuni sifatida o’ziga yo’l ochadi”. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiy qonunlar o’rtacha sonlar qonuni tarzida ro’yobga chiqishi o’z kuchini saqlaydi, ammo ular endi butunlay stixiyali ravishda tartibsiz alg’ov-dalg’ovlar orasida emas, balki u yoki bu darajada davlat tomonidan tartibga solingan ijtimoiy iqtisodiy muxit sharoitida amal qiladi.

Iqtisodiy statistika predmeti - bu iqtisodiy qonunlarning miqdoriy ifo-dalanishi, ommaviy iqtisodiy jarayonlarning miqdor - sifat aniqligini o’rganish.
SHunday qilib, iqtisodiy statistika iqtisodiy qonunlarning aniq makon va zamon sharoitida miqdoran ro’yobga chiqishini, ommaviy iqtisodiy hodisa va jarayonlarning miqdor sifat aniqligini o’rganadi.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlar ierarxik tuzilish jihatidan makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajadagi voqealardan tashkil topadi.
Butun dunyo, ayrim mamlaktlar, katta mintaqalar bozorlari miqyosida yuzaga chiqadigan hodisa va jarayonlar makroiqtisodiy jarayonlar deb ataladi. Masalan, dunyo yoki mamlakat bozorlarida to’plama taklif va talabni shakllanishi, aholining ish bilan bandligi va ishsizligi, baholar darajasining shakllanishi va o’zgarishi, milliy valyutalarning qadrsizlanishi va inflyatsiya darajasi, investitsiya jarayonlari, milliy boyliklarning shakllanishi va ulardan foydalanish va hokazolar.
Mikroiqtisodiy jarayonlar deganda korxona, firma miqyosida, ayrim tovar va xizmatlar, mehnat va moliyaviy bozorlarda ro’y beradigan voqealar oqimi tushiniladi. Masalan, muayyan bozorda u yoki bu tovarga talab yoki taklif shakllanishi, korxona ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati natijalarining shakllanishi, firma iqtisodiy aktiv va passivlari shakllanishi, ishlovchi kuchlardan, moddiy va moliyaviy resurslardan foydalanish va hokazolar.

Iqtisodiy statistika umum statistika usullariga asoslangan, lekin iqtisodiyot sharoitga muvofiqlashtirilgan uslubiyatga ega.
Iqtisodiy statistika makro va mikroiqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganish jarayonida umumstatistik usullar va vositalar xazinasidan keng foydalanadi. Ulardan ko’rko’rona foydalanmasdan, balki u dastlab o’rganilayotgan iqtisodiy hodisalarning xususiyatlarini, ularning rivojlanish qonuniyatlaridagi o’ziga xos jihatlarni hisobga olib, ularni shaklan va mazmunan qayta ishlab chiqadi, o’zining tekshirish sharoitiga to’la muvofiqlashtiradi, ya’ni yangilangan nazariy qoidalar, uslubiyat yaratadi. Makroiqtisodiyot o’zining murakkabligi, ya’ni hodisalar to’plami juda katta hajmdaligi, ko’p qatlamli tuzilishga ega ekanligi, ular orasidagi o’zaro bog’lanishlar chatishib, chigallashib ketishi va boshqa xislatlar bilan ajralib turadi. SHuning uchun makroiqtisodiy statistika uslubiyati murakkab ko’p o’lchovli usullar tizimlariga, jumladan yuqori darajada agregatlashgan iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, ko’p o’lchovli o’rtachalar, guruhlashlar va indekslar tizimi, ko’p o’lchovli bog’lanishlarni taxlil qilish usullari majmui va hokazolarga tayanadi.

Makroiqtisodiy statistika mikroiqtisodiy statistika uchun nazariy-uslubiy asosdir, korxona, tarmoqlar va bozor statistikalari uning mustaqil bo’limlaridir.
Mikroiqtisodiyot esa, aksincha, sodda, oddiy jarayonligi bilan xarakterlanadi. Ayrim korxonalar odatda bir necha faoliyat turlarini birlashtiradi, ishlab chiqaradigan mahsulot turlari va assortimenti kam, foydalaniladigan mahnat va moddiy resurslar derli bir xil, ularda mikroiqtisodiy jarayonlar sodda holda ro’y beradi, mikro bozorlar esa bir yoki bir necha predmetligi bilan ko’zga tashlanadi. SHuning uchun mikroiqtisodiy statistika uslubiyati oddiy iqtisodiy ko’rsatkichlar va taxlil usullariga asoslanadi.
Makroiqtisodiy statistika mikroiqti-sodiy statistika uchun nazariy-uslubiy asosdir, korxona, tarmoqlar va bozor statistikalari uning ma’lum darajada mustaqil bo’lgan bo’limlari hisoblanadi.
Iqtisodiy statistika sotsial bilishning muhim qurolidir. U turmush voqealarini anglash, iqtisodiy nazariyalar mohiyatini bilish, ularning qoidalari va tushunchalarini tekshirish imkoniyatini yaratadi. “Biz uchun, - deb yuzadi amerika iqtisodichisi va statistigi Ogayo shtati Universiteti professori E.Keyn, - iqtisodiy statistika - bu iqtisodiy nazariya qoidalarini kuzatilgan faktlar yordamida tekshirish usuli haqidagi fan, shunday fanki, u muvoffaqiyatli va muvoffaqiyatsizlikka uchragan ilmiy tekshirish sohalarini aniqlash imkonini beradi, hamda (zarur bo’lgan taqdirda) qoniqarsiz g’oyalarni qayta ko’rib chiqish uchun nazariyotchiga go’yo qaytaradi”.⁴
SHunday qilib, iqtisodiy statistika o’rganish predmeti va uslubiyati bilan ajralib turuvchi ma’lum darajada mustaqil bo’lgan statistika fanining tarkibiy qismi, sohasidir.