1-mavzu: sug’urta ishi fanining predmeti, ob’ekti, maqsadi, vazifalari reja

Moddiy ta’sir etuvchi omillar 
Moddiy omillar- bu sug‘urtalash ob’ektining jismoniy tavsiflari bilan bog‘liq 
omillar. Misollar keltiramiz: 
-mulkning nobud bo‘lishi yoki shikastlanishi. Bino konstruksiyasiga binolar 
g‘ishtdan qurilganlariga nisbatan ancha xavfli. Risk xavfiga qarshi avtomatik 
yong‘inga qarshi tizimgina ta’sir qilishi mumkin 
-javobgarlik. Ish joyida xavfli kimyoviy vositalarning mavjudligi uskunalarni 
himoyalovchi yoki o‘ta chang-to‘zon va shovqindan himoya qilishning mos 
keluvchi tizimi bo‘lmagani kabi o‘ta yuqori xavfli omil hisoblanadi. 
-avtomobil xavfi. Masalan, tijoratchilar kabi avtomobillarda tez-tez yuradigan 
odamlar mashinani boshqarish (haydash) ko‘ngilli vaqt o‘tkazish deb 
hisoblovchilarga nisbatan yuqoriroq risk xavfiga duchor bo‘ladilar. Mashina 
saqlanadigan yoki undan odatdagiday foydalaniladigan joy ham uning buzuq 
emasligi va qiymati kabi risk xavfiga ta’sir etadi. 
Hayot sug‘urtasi.
Muayyan xavfli kasb egalari (masalan, uchuvchilar) ham 
jiddiy surunkali kasalliqlar bilan og‘rigan odamlar kabi riskning o‘ta yuqori xavfi 
bilan bog‘liq bo‘ladilar. 
Bu misollar sug‘urta ob’ektining jismoniy mohiyatini ochib beradi. Bu 
misollarda bevosita sug‘urta ob’ekti bilan bog‘liq xavflarga urg‘u berildi, sug‘urta 
qilinuvchining o‘zi esa e’tiborga olinmadi. Ularga nomoddiy ta’sir etuvchi omillar 
bog‘liq. 
Nomoddiy ta’sir etuvchi omillar 
Nomoddiy omillar sug‘urta ob’ektiga nisbatan sug‘urtalanuvchining maqsadi 
va hatti-harakati bilan ko‘proq bog‘liq. Nomoddiy xavflarning birinchi manbasi 
sug‘urtalanuvchining o‘zi hisoblanadi va sug‘urtalovchi buni riskni baholashda 
hisobga olishi lozim. Quyida psixologik (ruhiy) xavfga uchta misol keltirildi. 
-psixologik xavfning eng ko‘p tarqalgan misollaridan biri sug‘urtalanuvchi 
tomonidan ehtiyotkorlikning bo‘lmasligi hisoblanadi. Agar risk sug‘urtalangan 
bo‘lsa, ehtiyotkorlik va hushyorlik qilishga zarurat yo‘q deb o‘ylaydigan odamlar 

---

126 
ham bor. Odatda, sug‘urta polislarda sug‘urtalanuvchiga yo‘qotishlarning oldini 
olish yoki ularning miqdorini eng kam darajaga keltirish maqsadida hamisha 
hushyor bo‘lishni yuklovchi majburiyatlar bor, boshqacha aytganda, u sug‘urta 
qilinmagan kabi harakat qilishi zarur. Ammo juda ko‘p haydovchilar yo‘llarda 
harakatlanish qoidalarini buzadilar, ish joylari zarur holatda saqlanmaydi, yong‘in 
xavfsizligi 
qoidalariga 
rioya 
etishmaydi, 
avtomobillariga 
signalizatsiya 
qo‘yishmaydi va boshqalar. 
Xavflilikning nomoddiy omili doimiy ravishda zararni qoplash talab (da’vo) 
qiluvchi shaxs ham bo‘lishi mumkin. Bunday odamlar sug‘urtani investitsiyaning 
bir turi, har yili sug‘urta badallarini olish mumkin degan fikrda bo‘ladilar. Odatda, 
bunday odamlar bilan e’tiroz bildirilgan taqdirda, munosabatlarni yo‘lga qo‘yish 
qiyin. 
YAna bir misol, nohalol (halol bo‘lmagan) sug‘urtalanuvchidir. Uning halol 
emasligini ariza berishi yoki e’tiroz bildirishi jarayonida sezish mumkin. Bunday 
sug‘urtalanuvchilarning e’tirozlari o‘ta yuqori talablar bilan bo‘ladi. 
2
. Anderraytingda riskni boshqarish. Risk tushunchasi va uni aniqlashning 
o‘ziga xos xususiyatlari. Risk tushunchasini iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin 
etilishi. Risklarni baholash - sug‘urtada qismi sifatida. O‘rta risk guruhi haqida 
tushuncha. Risklarni baholashning uslublari. Risk vujudga kelishining chastotasi 
va shakllari. Risk darajasining doimiy miqdorga ega emasligi. Sug‘urta risklarni 
tahlil qilish uslublari. 
Risk- 1) bitta kutilayotgan hodisa bo‘yicha xavfning yuzaga kelishi. Risk 
tushunchasi ko‘rinishlarining xilma-xilligi, uni sodir bo‘lishi natijasida yuzaga 
kelgan oqibatlarning og‘irligi, riskni ro‘y berishi sababli paydo bo‘lgan zararlarni 
mutloq tugatishni imkoniyati bo‘lmaganligi sug‘urta ishini tashkil etish uchun asos 
yaratadi. Risk-bu konkret hodisa yoki hodisalar yig‘indisi bo‘lib, ular sodir bo‘lgan 
taqdirda sug‘urta kompaniyasi qoplamalar to‘laydi. Risk sug‘urta ob’ekti bilan 
to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘langan. Ob’ektga risk salbiy ta’sir ko‘rsatib, uni shikastlashi 
yoxud nobud qilishi mumkin. SHu tufayli risk - bu yagona tasodifiy hodisa bo‘lib, 
uning ro‘y berishi inson ongiga yoki irodasiga bog‘liq emas. Sug‘urta risklarining 
ro‘yxati sug‘urtalovchining sug‘urta javobgarligi hajmini tashkil etadi. Risk 
bahosining puldagi ifodasi sug‘urta tarif stavkasini tashkil etadi; 2) sug‘urta 
ob’ekti: 3) sug‘urta javobgarligining turi. 
Risk tushunchasi zarar keltiruvchi turli xil hodisalarning ro‘y berish ehtimoli 
tushuniladi.
“Holat” tushunchasi biron-bir faoliyat bilan bog‘liq shart –sharoitlar
yig‘indisini bildiradi. Bunday shart-sharoitlar bunday faoliyatni amalga oshirish 
uchun yaxshi xolat yaratadi yoki noqulay vaziyatni yaratadi. 
Riskli holatlar - risk darajasiga ta’sir qiluvchi omillar. Sug‘urtalanuvchiga 
ma’lum bo‘lgan barcha riskli holatlar sug‘urta kompaniyasiga xabar qilinadi. Bu 
riskni baholashda muhim ahamiyatga ega. Riskli holatlarni tahlil etish syurveer 
yoki adjasterning funksiyasiga kiradi. Bu sug‘urta kompaniyasini sug‘urta 
shartnomasini tuzish yoki tuzmaslik masalasi bo‘yicha qaror qabul qilishida hamda 
sug‘urta qoplamalari va summalarini to‘lashda muhim o‘rin tutadi. Riskli holatlar: 

---

127 
shaxsiy va ashyoviy; to‘g‘ri va egri; tasdiqlanadigan va inkor qilinadigan: ob’ektiv 
va sub’ektiv turlarga bo‘linadi. 
Riskni xarakterli belgilari: 
-noaniqlikning mavjudligi; 
-alternativ tanlash zarurligi; 
-tanlangan altirnativaning ehtimolini baholash imkoniyatlarini mavjudligi. 
Riskning miqdorini kamaytirish uchun diversifikatsiya, limitlashtirish, o‘z-
o‘zini sug‘urtalash va sug‘urtalash kabi moliyaviy usullardan foydalaniladi. 
Sug‘urta himoyasiga olinuvchi risklar sug‘urtaviy risklar deb ataladi. 
Riskning ro‘y berishi natijasi: salbiy hol (zarar), o‘zgarishsiz (nollik), ijobiy 
(foyda) bo‘lishi mumkin. 
Statistik va ekspert baholash usullari yordamida riskka son jihatidan 
baholanadi. 
Riskni baholash - risk parametrlarini xarakterlovchi barcha riskli holatlarni 
natura va qiymat ko‘rinishida tahlil etish. Eng ahamiyatli belgisiga qarab tegishli 
risklar guruhi ajratilgan hamda u riskni baholash mezoni hisoblanadi.