1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalash sug’urtachining sug’urta ob’ektiga keltirilgan zararni to’liq yoki qisman qoplash miqdorida sug’urta to’lovlari bo’yicha majburiyatlarni ko’zda tutuvchi sug’urta turlarini ifoda etadi. Bunda jismoniy shaxsning mulkiy manfaatlari sug’urta ob’ekti hisoblanadi. Ushbu ob’ektni sug’urta qilish to’g’risida fuqarolik qonunchiligi tomonidan belgilangan tartibda jismoniy shaxsning uchinchi shaxs tomonidan sug’urtalangan kasbiy faoliyatni amalga oshirish munosabati bilan etkazilgan zararni qoplash majburiyatlari bilan bog’liq sug’urta shartnomasi tuziladi. Kasbiy faoliyatga talablar va uni amalga oshirish tartibi tegishli qonunchilik hamda me’yoriy hujjatlar tomonidan belgilanadi. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalash kasbiy faoliyatni amalga oshirishda uchinchi shaxsga zarar etkazishi mumkin bo’lgan turli shaxslar toifalarining mulkiy manfaatlarini sug’urta qilish turlarini birlashtiradi. Ko’pincha shifokorlar, notariuslar, baholovchilar, ekspertlar, qo’riqchilar, advokatlar va boshqalarning kasbiy javobgarligi sug’urta qilinadi. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalashda boshqa sug’urta turlaridan farqli ularoq sug’urta holatining boshlanishi tashqi omillarga (tabiiy ofatlar va kesin o’zgarishlar, uchinchi shaxs harakatlari va hokazolar) emas, balki muayyan kasbiy faoliyatni amalga oshiradigan shaxs malakasiga bog’liq. Sug’urtachi sug’urta shartnomasi tuzganidan so’ng kasbiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi shaxs ehtiyotkorlik bilan ish tutishi va kasbiy ko’nikmalarni namoyon etishi lozim. Ko’pchilik holatlarda sug’urta holatining boshlanishi sudning mutaxassisning mijozga moddiy zarar etkazganligi va uning miqdori uchun mulkiy javobgarligini belgilovchi qarori qonuniy kuchga kirgandan keyin tan olinadi. Bundan tashqari, sug’urtachining uchinchi shaxsga e’tirozlarni sudgacha hal etishda etkazgan zarari uchun javobgarligining belgilanishi ham faqat sug’urtachi tomonidan etkazilgan zarar aniq isbotlanganda sug’urta holati sifatida tan olinishi mumkin. Bunda sug’urta shartnomasida sug’urtachi javobgarligining paydo bo’lishi asosli ekanligini tan olish va zararni qoplash miqdorini aniqlash sug’urtachi yoki vakolatli vakili ishtirokida amalga oshirilishi kelishib olinadi. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalashning har bir turi ma’lum bir kasbning o’ziga xos xususiyatlari bilan asoslangan o’z xususiyatlariga ega. Har bir ma’lum kasbning o’ziga xos xususiyatlari kasbiy javobgarlikni sug’urtalash shartnomasini tuzishda hisobga olinadi. Bu borada sug’urtachining o’z kasbiy majburiyatlarini bajarishga vijdonan, mulohaza bilan va asosli yondoshuvi kasbiy javobgarlikni sug’urtalashda umumiy printsip sanaladi. Aks holda sug’urtachi sug’urta qilish shartnomasi bo’yicha o’z javobgarligidan ozod etilishi mumkin. Xorijiy amaliyotda kasbiy javobgarlikni sug’urtalashning ayrim turlari majburiy asosda amalga oshiriladi, ya’ni yuridik yoki jismoniy shaxslar (masalan, shifokorlar, rielterlar, baholovchilar, notariuslar va boshqalar) kasbiy javobgarlikni sug’urtalash polisisiz ma’lum bir kasbiy faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega emas. Bu borada sug’urtalanuvchi - kasbiy faoliyatni amalga oshiradigan yuridik yoki jismoniy shaxs, sug’urtachi - sug’urta faoliyatini amalga oshirish uchun tashkil etilgan va belgilangan tartibda ro’yxatga olingan hamda korxonaning kasbiy javobgarlikni sug’urtalash huquqini beruvchi litsenziyaga ega yuridik shaxs sug’urta huquqiy munosabat sub’ekti hisoblanadi. Ushbu sug’urta sub’ektlari sug’urta majburiyatlarining asosiy tomonlari, ya’ni sug’urta shartnomasi tomonlaridir. Bundan tashqari, jabr ko’rgan shaxs (sug’urta shartnomasi uning foydasiga tuzilgan) ham kasbiy javobgarlikni sug’urtalash sub’ektlari sirasiga kiradi. Odatda, jabr ko’rgan shaxs, agarda sug’urta shartnomasida boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa, etkazilgan zarar miqdorida sug’urta to’lovi olishga haqqi bor. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalash shartnomasini tuzishda jabr ko’rganlar (foyda oluvchilar) sug’urtalanuvchiga ham sug’urtachiga ma’lum qilinmaydi. Ushbu holatda sug’urta shartnomasida bu shartnoma kimning foydasiga tuzilganligi aytilmagan yoki u sug’urta qiluvchi yoxud boshqa shaxs foydasiga tuzilgan bo’lsada, sug’urta to’lovi olish huquqiga foyda oluvchi faqatgina sug’urta qiluvchi uning oldida javobgar bo’lgan shaxsgina (yoki uning merosxo’ri) hisoblanadi. Kasbiy javobgarlikni sug’urtalash shartnomasi shartlarida sug’urtachining sug’urtalanuvchi yoki uning xodimi vakolatiga nisbatan kafolatlari ko’zda tutilmagan. Sug’urtachi uchinchi shaxsga sug’urtalanuvchi tomonidan qonunuiy va me’yoriy hujjatlar buzilishi, sug’urtalanuvchining atayin harakatlari natijasida zarar etkazilsa sug’urtalanuvchi majburiyatlari bo’yicha javobgar hisoblanmaydi. Sug’urtalanuvchining harakatlaridagi niyatni isbotlash sug’urtachi zimmasiga yuklatiladi. Sug’urtalanuvchining niyati sudning qonuniy kuchga kirgan qarori, hukmi bilan aniqlanadi. Agarda sug’urtalanuvchiga nisbatan jinoiy ish qo’zg’atilgan bo’lsa, sug’urta mukofoti to’g’risidagi masala sud qarori va hukmigacha to’xtatiladi. O’zbekiston Respublikasining “Notariat to’g’risida”gi qonunining 20- moddasiga binoan shaxsiy amaliyot bilan shug’ullanuvchi notarius o’z faoliyati sug’urta qilish shartnomasini tuzishga majbur. Notarius o’z majburiyatlarini sug’urta shartnomasini tuzmasdan turib bajarish huquqiga ega emas. Notariusning qonunuchilik tomonidan belgilangan tartibda uchinchi shaxsga notarial faoliyatni amalga oshirishda etkazilgan zararni qoplashga doir majburiyatlari bilan mulk manfaatlari sug’urta ob’ektlari hisoblanadi. Notariuslarning kasbiy javobgarlikni sug’urtalash shartnomasi shartlariga muvofiq sug’urta qiluvchi sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta shartnomasida ko’rsatilgan sug’urta mukofotini to’laganidan keyin sug’urtalanuvchiga sug’urta shartnomasining amal qilinish davrida ahamiyatga ega bo’lgan notarial harakatlarni qonunga xilof ravishda amalga oshirishgan (yoki kerakli notarial haraktalari bajarmagan) sug’urta qiluvchi o’z kasbiy majburiyatlarini tegishli tarzda bajarmagani oqibatida yuzaga kelgan e’tirozlar bo’yicha zararni qoplash majburiyatlarini qabul qiladi. Sug’urta qiluvchining zararni qoplash majburiyati notarius mijozlariga notarius tomonidan o’zining kasbiy majburiyatlarini amalga oshirishdagi e’tiborsiz harakatlari, xatolari yoki kerakli notarial hatti-harakatlarni bajarilmasligi natijasida yuzaga kelgan zarar etkazilgan holatlarda paydo bo’ladi. Sug’urtachi odatda amaldagi qonunchilikka nomuvofiq tarzda amalga oshirilgan notarial harakatlar yoki sug’urtalanuvchining g’arazli niyatida kerakli notarial harakatlarni bajarmaslik natijasida etkazilgan zararni qoplamaydi. Notariusning g’araz niyati sudning qonuniy kuchga kirgan qarori va hukmi bilan aniqlanadi. Bunda sug’urtalanuvchining harakatlarida g’araz niyat borligini isbotlash sug’urtachi zimmasiga yuklanadi. Sug’urta holati sug’urtalanuvchining zararni qoplash majburiyati belgilangan paytdan boshlanadi. Odatda sug’urta holati notariusga uchinch shaxsga u tomonidan bajarilgan noqonuniy notarial harakatlar, xatolar yoki kerakli notarial harakatlarni bajarmaslik oqibatida etkazilgan zararni qoplashni yuklaydigan sud organining qarori kuchga kirgach, boshlangan hisoblanadi. Sug’urta shartnomasida sug’urta holatini belgilash va mijozning notariusga zararni qoplash talabi bildirilgan e’tirozi asosli bo’lganda, uni sug’urta yo’li bilan to’lash majburiyati ko’zda tutiladi. Sug’urta holatini aniqlash sug’urta shartnomasida aniq bayon etilishi shart. Notariusning kasbiy javobgarligini sug’urtalash shartnomasi bo’yicha eng kam sug’urta summasi O’zbekiston Respublikasining “Notariat to’g’risida”gi qonunining 20-moddasiga muvofiq begilangan eng kam ish haqining yuz baravar miqdoridan kam bo’lmasligi kerak. Notariusning kasbiy javobgarligini sug’urtalash shartnomasi notariusning yozma arizasi asosida tuziladi. Arizada odatda notarius haqida sug’urta xavfi darajasini aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega ma’lumotlar, ya’ni kasbiy javobgarligi sug’urta qilinayotgan shaxsning ismi sharifi, kasbi, kasbiy faoliyati boshlangan sana, shaxsiy notarial amaliyot bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziyani olish sanasi va raqami, pochta manzili, telefon, faks, teleks ko’rsatiladi. Ariza berish paytida notarius faoliyati sug’urtalangani, avval tuzilgan sug’urta shartnomasi to’xtalishi nimaga bog’liqligi, notariusning kasbiy faoliyatiga taaluqli xatolar, ehtiyotsizlik yoki kamchiliklar bilan bog’liq e’tiroz bildirilgan ma’lumotlar ko’rsatiladi. Notariusning kasbiy javobgarligini sug’urtalash shartnomasi notarius kasbiy faoliyatini amalga oshirishda o’z harakatlari uchun javob bergandagina, shaxslar foydasiga tuzilagan hisoblanadi. Sug’urta shartnomasini tuzishda foyda oluvchilar sug’urtalanuvchi yoki sug’urtachiga ma’lum qilinmaydi. Shunday bo’lsada, sug’urta shartnomasida u kimning foydasiga tuzilgani aytilmagan bo’lsa yoki shartnoma notarius yoxud boshqa shaxs foydasiga tuzilgan bo’lsa ham sug’urta to’lovi olish huquqiga ega foyda oluvchi faqatgina notarius uning oldida javobgar bo’lgan shaxs bo’lishi mumkin. Sug’urta shartnomasi odatda bir yildan kam bo’lmagan muddatga tuziladi. Sug’urta shartnomasi agarda shartnomada boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa, sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta mukofotlari to’langanidan keyin kuchga kiradi. Sug’urta shartnomasining amal qilinishi shartnomada ko’rsatilgan muddatda yoki sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta summasi to’liq to’langan yoxud sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta manfaatini yo’qotgan holatda to’xtatiladi. Sug’urtalanuvchining sug’urta manfaatdorligi notarius vakolatini to’xtatganda yo’qotilgan sanaladi. Ushbu holatda sug’urtalanuvchi sug’urtachiga bu haqda yozma bildirishnoma va sug’urta manfaatdorlik yo’qolganini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etadi. Shartnomani sug’urtalanuvchining sug’urta manfaatdorligi yo’qotganligi natijasida muddatidan oldin to’xtatilishi sug’urtachi sug’urtalanuvchiga sug’urta mukofoti sug’urta shartnomasining bekor qilinishining haqiqiy sanasidan unda ko’rsatilgan amal qilish sanasigacha qolgan muddatga mutannosib tarzda qaytaradi. Odatda sug’urta shartnomasida sug’urtalanuvchining quyidagi majburiyatlari ko’zda tutiladi: sug’urta holati sabablari, uning borishi va oqibatlarini aniqlash uchun barcha imkoni bor va maqsadga muvofiq chora-tadbirlarni qabul qilish; sug’urtachini unga sug’urta holati munosabati bilan bildirilayotgan barcha e’tiroz haqida kechiktirmasdan (sug’urta shartnomasida kelishilgan muddatda) xabardor qilish; sug’urtachiga sug’urta holati sabablari, uning borishi va oqibatlari, etkazilgan zarar xususiyatlari va miqdori haqida muhokama qilish imkonini beradigan barcha axborotlar hamda hujjatlarni taqdim etish. Sug’urta shartnomasiga muvofiq sug’urtachi unga sug’urtalanuvchi nomidan zararni undirish to’g’risida talab qayd etilgan e’tirozlar bildirilgan holatda muzokaralar olib borishi va etkazilgan zararni qoplash haqida bitim tuzish, sug’urta holati holatlari va sabablarini yoki sug’urtalanuvchining roziligini kutmasdan zarar miqdorini aniqlash uchun choralar ko’rish, shuningdek, sud va boshqa vakolatli organlarda sug’urtalanuvchi nomidan hamda topshirig’i bo’yicha ish yuritish huquqiga ega. Agarda notarius rozi bo’lmasa yoki boshqa tarzda qayd etilgan harakatlarni amalga oshirishga to’sqinlik qilsa, sug’urtachi sug’urta to’lovini to’lashdan bosh tortishi mumkin. Notariusning kasbiy javobgarligini sug’urtalash shartnomasida sug’urta mukofotini to’lash muddatlari aniqlanadi. Sug’urta mukofotining miqdori sug’urta shartnomasiga muvofiq belgilanadi va sug’urta summasi miqdoriga bog’liq bo’ladi. 4. Sug’urta mukofoti tarif stavkalaridan kelib chiqqan holda belgilanadi va tanlangan sug’urta summasiga bog’liq bo’ladi. Sug’urta tariflari statistika ma’lumotlari, sug’urta bozori konyukturasi, tavakkalchilik darajasi, sug’urta qilish muddati va sug’urta summasi miqdori hisobga olingan holda belgilanadi. Bundan tashqari, sug’urta mukofoti miqdori notarius tomonidan kasbiy harakatlarning amalga oshirilishi va amalga oshirilayotgan notarial harkatlar turlari munosabati bilan e’tirozlarni qonunda belgilangan tartibda qondirish to’g’risida ma’lumotlar aniqligiga bog’liq bo’ladi. Notarius ijro xatlarini amalga oshirish chog’ida sug’urtachi oshiruvchi koeffitsentlarni qo’llashi mumkin. Hisoblab chiqarilgan sug’urta mukofoti sug’urtalanuvchi tomonidan bir yo’la yoki qisman naqd yoxud naqdsiz yo’li orqali shartnoma tuzilgan kundan boshlab kelishilgan muddat ichida to’lanishi mumkin. Sug’urta mukofoti to’liq to’lanmagan holatda esa sug’urta summasi sug’urta mukofotining to’langan qismiga mutanosib ravishda kamayadi. Notariusga e’tirozlar u bilan shartnoma munosabatidan bo’lgan mijoz va u bilan shartnoma munosabatida bo’lmagan, biroq etkazilgan zarar sababli e’tiroz bildirish huquqiga ega shaxslar tomonidan bildirilishi mumkin. Sug’urta holati sodir bo’lgan chog’da sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasida belgilangan muddatda bu haqda sug’urtachiga yozma ravishda xabar berishga majbur. Sug’urta holati sodir bo’lgan chog’da sug’urtalanuvchi sug’urtachiga sug’urta holati sodir bo’lganini isbotlovchi barcha kerakli hujjatlarni taqdim etadi. Bunda sug’urtalanuvchi sug’urtachiga sug’urta holati bilan bog’liq unga ma’lum bo’lgan yoki paydo bo’lgan ma’lumotlar va vaziyatlarni xabar qilishi shart. Sug’urtachi taqdim etilgan hujjatlar xaqiqiyligini tekshirish huquqiga ega. Sug’urta to’lovi sug’urtachi tomonidan sug’urta shartnomasida belgilangan muddat davomida sug’urtalanuvchidan sodir bo’lgan sug’urta holati haqida barcha kerakli hujjatlarni olganidan keyin to’lanadi. Sug’urta to’lovi miqdori sug’urta polisida ko’rsatilgan sug’urta summasidan oshmasligi kerak. Sug’urtachi agarda sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasi shartlarini tegishli ravishda bajarmasa, sug’urta to’lovi summasini kamaytirish huquqiga ega. Sug’urta to’lovi miqdori zarar va e’tiroz bildiruvchi tomonidan qilingan sarf-harajatlar, shuningdek, notarius tomonidan sug’urtachining yozma ravishdagi roziligi bilan qilingan sarf- harajatlar miqdori summasi kabi aniqlanadi. Biroq sug’urta shartnomasi sug’urtachining har bir sug’urta holati va jabr ko’rgan kishi tomonidan bildirilgan e’tiroz bo’yicha javobgarligi limitini belgilashi mumkin. Agarda notariusga nisbatan jinoiy ish qo’zg’atilgan bo’lsa, sug’urta to’lovini to’lash haqida masalani hal qilish to’xtatiladi. Notariusning bir yo’la bir qancha mijozlarining zararini qoplashda agarda uning miqdori sug’urtachi javobgarligining umumiy limitidan oshsa (sug’urta summasining sug’urta shartnomasi bo’yicha miqdori), sug’urta to’lovi har bir jabrlanuvchiga etkazilgan zarar summasiga nisbatan sug’urtachi javobgarligining umumiy limitiga mutanosib ravishda to’lanadi. Shuningdek, sug’urta shartnomasida notarius tomonidan qoplanishi lozim bo’lgan zarar miqdori - franshiza ko’zda tutilishi mumkin. Ushbu holatda kompaniya notarius tomonidan franshiza miqdorida qoplanishi lozim bo’lgan summadan oshadigan zararni qoplash majburiyatini qabul qiladi. Notarius harakatiga bildirilgan e’tirozlar, shikoyatlar, arizalarni ko’rib chiqish bilan bog’liq sud yoki boshqa sarf-harajatlar, agarda ushbu sarf-harajatlar sug’urtalanuvchi zimmasiga yuklatilgan bo’lsa, sug’urtachi tomonidan sug’urtachi javobgarligi limiti doirasida qoplanadi. Sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasiga amal qilish bekor qilinganidan keyin sug’urtachi undan sug’urta shartnomasiga amal qilish davrida sug’urta holati to’g’risida e’tiroz (bildirish) olgan bo’lsagina, sug’urta summasini olish huquqiga ega bo’lishi mumkin. Pul mablag’lari sug’urtachining hisobraqamidan sug’urtalanuvchi hisobraqamiga o’tkazilgan kun sug’urta summasi to’lash kuni hisoblanadi. Sug’urtachi quyidagi hollarda sug’urta to’lovini to’lashdan bosh tortish huquqiga ega: agarda sug’urtalanuvchi soxta ma’lumotlar taqdim etgan va ular asosida sug’urta shartnomasi tuzilgan bo’lsa; agarda zarar sug’urtalanuvchi aybi bilan etkazilgan bo’lsa; agarda zarar sug’urtachi yoki uning mijozining bevosita g’arazli niyati sababli etkazilgan bo’lsa; agarda sug’urtalanuvchi notarial harakatlarni qonuniy muddatlardan tashqari amalga oshirgan bo’lsa (litsenziyani chaqirib olish, litsenziyaning amal qilish muddati tugashi); agarda sug’urtalanuvchi sug’urtachining sug’urta shartnomasida ko’zda tutilgan harakatlarni amalga oshirishiga rozi bo’lmasa yoki boshqacha yo’l bilan to’sqinlik qilsa; agarda sug’urtalanuvchi sug’urtachiga sug’urta holati sodir bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida xabar bermasa. Agarda sug’urta to’lovi to’langanidan keyin ushbu to’lov notarius yoki boshqa manfaatdor shaxslar tomonidan g’arazli harakatlar natijasida qalbaki yo’llar bilan olinganligi aniqlansa, to’langan mablag’ning hammasi uni to’lagan sug’urtachiga qaytariladi. Sug’urtachi va sug’urtalanuvchi o’rtasida yuzaga keladigan barcha tortishuvlar muzokaralar yo’li bilan, o’zaro kelishuvga erishilmasa, sudda hal etiladi. 5. Sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urta mukofoti miqdori sug’urta summasi miqdoridan kelib chiqqan holda sug’urtachining tarif stavkasi bo’yicha hisoblanadi. Sug’urta tariflari statistika ma’lumotlari, sug’urta bozori konyukturasi, tavakkalchilik darajasi, sug’urtalanuvchi faoliyati turini sug’urta qilish muddati, tanlangan tavakkalchilik va tavakkalchilik darajasiga ta’sir qiluvchi boshqa holatlar hisobga olingan holda belgilanadi. Sug’urta mukofoti auditorlik xizmatlarni amalga oshirishga doir rejalashtirilayotgan aylanma mablag’ asosida belgilanadi. Sug’urta shartnomasining amal qilish muddati yoki shartnomada belgilangan boshqa davrning tugashi bilan odatda sug’urta puli va sug’urta mukofoti miqdori sug’urtalanuvchi faoliyatining natijalari hisobga olingan holda qayta hisoblanadi. Sug’urta mukofotini to’lash tartibi tomonlar kelishuvi bo’yicha belgilanadi: bir yo’la yoki qisman sug’urtachining hisobraqamiga naqd pulsiz o’tkazish yo’li bilan. Sug’urta mukofoti sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta shartnomasida kelishilgan muddat ichida shartnoma imzolangan kundan boshlab to’lanadi. Sug’urta mukofoti to’liq to’lanmagan holatda sug’urta puli sug’urta to’lovining to’langan qismiga mutanosib ravishda kamayadi. Shartnomani bir yildan kam muddatga tuzilganda sug’urta mukofoti yillik sug’urta mukofoti summasidan foiz hisobida ajratiladi. Sug’urta shartnomasiga to’liq bir oy amal qilinmagan holatda ham sug’urta mukofoti to’liq to’lanadi. Shartnomani bir yildan oshiq muddatga tuzishda sug’urta to’lovi imtiyozli tarif stavkalari bo’yicha hisoblanadi. Sug’urta mukofoti to’liq to’lanmagan holatda sug’urta polisida sug’urtalanuvchi tomonidan haqiqatdan ham to’langan sug’urta mukofoti va unga tegishli sug’urta puli ko’rsatiladi. Sug’urtalanuvchi sug’urtachiga yozma ravishda sug’urta shartnomasiga amal qilish muddati ichida tavakkalchilik darajasidagi o’zgarishlar haqida xabar qilish shart. Agarda tavakkalchilik darajasining oshishi sug’urta mukofoti miqdorini oshirish zaruratini yuzaga keltirganda sug’urtachi sug’urtalanuvchiga qo’shimcha sug’urta mukofoti uchun hisob bilan birga sug’urta shartnomasiga kiritilgan tegishli qo’shimchalarni ham jo’natadi. Sug’urtalanuvchi qo’shimcha sug’urta mukofotini to’lashi va mukofot uchun hisobni hamda shartnomaga qo’shimcha matnini olgan kundan boshlab sug’urta shartnomasiga kelishilgan muddat ichida qo’shimchani imzolashi yoki sug’urta shartnomasini buzishni talab qilishi mumkin. Agarda sug’urtalanuvchi ko’rsatilgan hatti-harakatlarni bajarmasa, sug’urtachi sug’urta shartnomasini bekor qilishni va shartnomani bekor qilish orqali etkazilgan zararni qoplashni talab qilish huquqiga ega. Sug’urta shartnomasini amal qilish davri tugagandan keyin va u bo’yicha sug’urta holati sodir etilmasa sug’urtalanuvchiga shartnoma bo’yicha to’langan sug’urta mukofotining bir qismi qaytariladi. Sug’urtalovchining javobgarligi uning hisobraqamiga sug’urta mukofoti kelib tushgan kundan boshlanadi, sug’urta to’lovini to’lash bo’yicha sug’urtachi javobgarligining kuchga kirishi odatda sug’urta polisi bilan tasdiqlanadi. Sug’urta polisi sug’urtalanuvchiga sug’urta mukofotini sug’urtachining hisobraqamiga sug’urta shartnomasida kelishilgan muddat ichida kelib tushgan kundan boshlab beriladi. Sug’urta holati sodir etilganda yoki uning boshlanishiga sabab bo’luvchi holatlarda, shuningdek, uchinchi shaxsdan e’tirozlar kelib tushganda sug’urtalanuvchi sug’urta holati sabablari, uning borishi va oqibatlarini aniqlash uchun kerakli choralarni, zararning oldini olish yoki kamaytirish, zarar etkazilgan shaxslar hayoti va mulkini saqlashga oid barcha imkoni bor va maqsadga muvofiq choralarni ko’rishi, qisqa muddat ichida sug’urta qiluvchiga ushbu holatning sodir etilgani haqida xabar berishi va unga ushbu ishga taaluqli barcha hujjatlarni yuborishi, sug’urta qiluvchiga uning oqibatlari, sudda ishni ko’rish va ushbu ishga taaluqli boshqa faktlar haqida ma’lumot berishi, agarda sug’urtalanuvchi sug’urta holati bo’yicha sug’urtachi va sug’urtalanuvchining manfaatlarini sudda hamda suddan tashqari tartibda himoya qilish uchun o’z advokatini yoki boshqa vakolatli shaxsni tayinlash kerak deb hisoblasa unga bu borada imkoni boricha yordam berishi, zararni to’lamasligi, sug’urta holati bo’yicha sug’urtalanuvchiga bildirilgan talablarni qisman yoki to’liq tan olmasligi, bunday talablarni bartaraf etish bo’yicha sug’urta qiluvchining roziligisiz hech qanday majburiyatlarni qabul qilmasligi, sug’urtalanuvchi imkoni boricha sug’urta qiluvchining zarar etkazilgan mulkni ko’zdan kechirish va etkazilgan zarar miqdorini belgilashda ishtirok etishini ta’minlashi, sug’urta holatida etkazilgan zarar uchun javobgar bo’lgan uchinchi shaxsga nisbatan teskari talablarni ta’minlashga oid barcha choralarni ko’rishi, agarda sug’urtalanuvchida zararni muntazam to’lashni to’xtatishi yoki uning miqdorini qisqartirish imkoni paydo bo’lganda, bu haqida sug’urtachiga xabar berishi va bunday to’lovlarni to’xtatish yoki ularning miqdorini kamaytirish bo’yicha barcha choralarni ko’rishi shart. Sug’urtachi sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urtalanuvchining sug’urta holati sababli yuzaga kelgan mulkiy yo’qotishlarining o’rnini to’ldiradi. Agarda shartnomaga amal qilish davrida ahamiyatga ega bo’lgan sug’urta holati sug’urta qilish boshlangunga qadar ahamiyatga ega bo’lgan yoki ta’sir qilishni boshlagan sabablarga ko’ra sodir etilsa, zarar sug’urtalanuvchiga shartnomani tuzish paytida ushbu sug’urta holatining boshlanishiga sabab bo’lgan sabablar haqida unga ma’lum bo’lmaganda to’lanishi lozim. Agar sug’urta to’lovi sug’urta summasi miqdorida to’langan bo’lsa, sug’urta polisiga amal qilish to’lov to’langan paytdan boshlab bekor qilinadi. Sug’urta puli miqdorida to’liq to’lanmagan sug’urta to’lovi to’lanadigan sug’urta polisi o’z kuchini unga amal qilish muddati oxirigacha sug’urta summasi va to’langan summa o’rtasida farq miqdorida saqlab qolinadi. Sug’urta to’lovi sug’urtachi tomonidan sug’urta shartnomasida belgilangan muddat ichida sug’urtalanuvchidan sodir etilgan sug’urta holati to’g’risidagi barcha kerakli hujjatlar olingandan keyin to’lanadi. Sug’urta to’lovi sug’urtalanuvchining isbotlangan javobgarligi miqdorida sug’urta polisida ko’rsatilgan sug’urta pulidan ortiq bo’lmagan holda to’lanadi. Sug’urtachining hisobraqamidan sug’urtalanuvchining hisobraqamiga pul o’tkazilgan kun sug’urta to’lovi to’langan kun hisoblanadi. Sug’urtachi agarda sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasi shartlarini tegishli ravishda bajarmasa, sug’urta to’lovi miqdorini kamaytirish huquqiga ega. Sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasiga amal qilish bekor qilinganidan so’ng sug’urtachiga sug’urta shartnomasiga amal qilish davrida undan sug’urta holati to’g’risida e’tiroz bildirilgandagina sug’urta to’lovini olishi mumkin. Sug’urtachi agarda sug’urtalanuvchi ataylab soxta ma’lumotlar taqdim etgan va ular asosida sug’urta shartnomasi tuzilgan bo’lsa, zarar sug’urtalanuvchi aybi bilan etkazilmagan bo’lsa, zarar sug’urtalanuvchi yoki korxonaning bevosita g’arazli niyati oqibatida etkazilgan bo’lsa, sug’urtalanuvchi tekshiruvlarni qonunda belgilangan muddatdan tashqari muddatda amalga oshirgan bo’lsa (litsenziyani chaqirib olish, litsenziyaga amal qilish muddatining tugashi), auditorlik tekshiruviga malaka shahodatnomalariga ega bo’lmagan va auditorlarning kasbiy reestriga kiritilmagan shaxslar jalb qilingan bo’lsa, sug’urtalanuvchi tomonidan imzolangan va belgilangan tartibda muhr bilan tasdiqlangan auditorlik xulosasi bo’lmasa, sug’urtalanuvchi sug’urtachiga sug’urta shartnomasida ko’zda tutilgan hatti-harakatlarni amalga oshirishga rozi bo’lmasa yoki boshqacha yo’l bilan to’sqinlik qilsa, sug’urtalanuvchi o’z vaqtida sug’urtachiga sug’urta holatining sodir etilgani to’g’risida xabar bermagan bo’lsa, sug’urta to’lovini to’lashni rad etish huquqiga ega. Sug’urta holati tufayli etkazilgan zarar hajmi sug’urtalanuvchiga sug’urta holati bo’yicha etkazilgan zarar hajmidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zarar hajmi maxsus tayinlangan davlat organi yoki sudning jarima yoki boshqa moddiy sanktsiyalar qiymatidan yoxud sud tomonidan qondirilgan da’vo talabalaridan kelib chiqqan holda qaror chiqarilganda, e’tirozlar uchinchi shaxsga etkazilgan zarar qiymatidan kelib chiqan holda ixtiyoriy qondirilganda aniqlanadi. Qoplanayotgan zarar summasiga sug’urta holatida zararning oldini olish yoki kamaytirish uchun maqsadga muvofiq sarf-harajatlar ham kiritilishi mumkin, biroq to’lovlarning umumiy qiymati sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urta pulidan oshmasligi kerak. Sug’urta to’lovini to’lagan sug’urtachiga to’langan mablag’ doirasida sug’urta to’lovini olgan sug’urtalanuvchiga boshqa shaxs etkazilgan zarar uchun javobgar shaxsga nisbatan ega bo’lgan talablarni talab qilish huquqi o’tadi. Sug’urtalanuvchi sug’urtachiga o’zidagi barcha hujjatlar va dalillarni berishi hamda ushbu huquqni amalga oshirish uchun kerakli barcha rasmiy ishlarni bajarishi kerak. Agar qayd etilgan shaxslar etkazilgan zarar uchun javobgar shaxsga nisbatan talab qilish huquqidan voz kechsa yoki ushbu huquqni ularning aybi bilan (hujjatlarni taqdim etmaslik va hokazolar) amalga oshirishning iloji bo’lmasa, sug’urtachi sug’urta to’lovlarini to’lashdan ozod etiladi. Agarda ushbu to’lovlar to’langan bo’lsa, qayd etilgan shaxslar sug’urtachiga olingan mablag’larni uni olgan kundan boshlab qonunchilikda belgilangan foizlar bilan qaytarishi shart. Sug’urtalanuvchi sug’urtachiga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi tomonidan belgilangan da’vo muddati ichida qonun yoki sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urta to’lovini to’lashdan bosh tortish uchun asos bo’lgan holatlar aniqlanganda, to’langan pulni qaytarishga majbur. Agarda sug’urta holati sodir etilgan paytda sug’urtachi tomonidan sug’urtalangan ob’ekt bo’yicha sug’urtalashning boshqa shartlariga amal qilingan bo’lsa, sug’urta to’lovi sug’urta mablag’lariga nisbatan mutanosib ravishda taqsimlanadi va ushbu mablag’lar uchun auditor javobgarligi har bir sug’urta qiluvchi tomonidan sug’urtalangan, har bir sug’urta qiluvchi esa o’z ulushiga to’g’ri keladigan zararning bir qismini to’laydi, xolos. Sug’urtalanuvchi yoki uchinchi shaxsning sug’urta holati sodir etilishiga qaratilgan g’arazli hatti-harakatlari, sug’urtalanuvchi yoki uchinchi shaxs tomonidan sug’urta holati bilan bevosita sababli aloqada bo’lgan jinoyatning atayin sodir etilishi, sug’urtalanuvchining sug’urtachiga ataylab sug’urta ob’ekti bo’yicha soxta ma’lumotlarni berishi, sug’urtalanuvchi tomonidan zararni etkazishda aybdor bo’lgan shaxsdan uning undirilishi, sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urtachiga tuzilgan sug’urta shartnomasi bo’yicha tavakkalchilik darajasining oshganligi to’g’risida ma’lum qilinmasligi va qonun hujjatlarida ko’zda tutilgan boshqa holatlar sug’urtachining sug’urta to’lovini to’lashdan bosh tortishiga asos hisoblanadi. Sug’urta shartnomasi shartlarida sug’urta to’lovini to’lashdan bosh tortish uchun qo’shimcha asoslar ham ko’zda tutilgan. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|