1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

19
etdiyi  400  ildən  artıq  bir  dövrdə Kürdlər  xeyirdən  çox  zərər  görmüşlər.  Təkcə onu  qeyd
etmək  kifayətdir  ki,  sasanilərin  Vizatiya,  Roma  və Bizans  imperiyalarına  qarşı  apardığı
müharibələr zamanı Kürdüstan ərazisi başlıca döyüş meydanı olduğu üçün burada saysız-
hesabsız miqdarda kürd məhv olmuş,onların yüzlərlə şəhəri, tarixi və mədəniyyət abidələri
dağıdılmış və yandırılmışdır.
VII əsrdən-Sasanilər  imperiyasının süquta  uğradığı  dövrdən  başlayaraq  300  ildən
yuxarı  kürdlər ərəb  işğalçılarına  qarşı  mübarizə aparmış,  onlara  ciddi  müqavimət
göstərmiş,  hətta  bəzi  kürd əyalətləri ərəblərə boyun əyməmiş,  müstəqil  hakimiyyətlərini
davam etdirmişlər.
633-cü  ilin  aprel  ayında  Xəlifə Əbu  Bəkrin əmri  ilə ərəb  sərkərdəsi  Xalid  ibn əl-
Valid  öz  qoşunlarını  İraq  üzərinə yeritdi.  Hirə şəhərini  və Cənubi  Kürdüstanın  bir  neçə
yaşayış  məntəqəsini  işğal  edən ərəblər  637-ci  ildə kürdlərin ən  qədim  yaşayış
məntəqələrindən  biri  olan  Kadisi (indiki  Cəzirə,  kürdcə “Cızira  Botan”), elə həmin  ildə
Hulvan (İran  Kürdüstanında  yerləşən indiki  Zohab) şəhərini ələ keçirtdilər. Ərəb
alimlərindən əl-əl-Bəla-Zuri    Hulvanın  sülh müqaviləsi əsasında,  Xəlifə ibn  Həyat  isə
zorla ələ keçirildiyini  yazmışlar  (32,17).  Bundan  bir  az  sonra ərəblər  Karmasin (İran
Kürdüstanındakı  Kirmanşah)
şəhərini  işğal  edib,  kürdləri
ən  qədim  yaşayış
məntəqələrindən biri olan Mosal üzərinə qoşun yeritdi. 640-cı ildə Mosul şəhərini və bu
vilayətdəki  bütün  kürd  kəndlərini  zəbt  etdikdən  sonra  bu  yerlərə bir sıra ərəb  tayfalarını
köçürüb  məskunlaşdırmağa  və
yerli
əhalini
ərəbləşdirməyə
başladılar  (32,18).
Tətqiqatçılaeın yazdığına görə Xəlifə Ömərin göstərişinə əsasən kürd dilində danışan hər
bir kəsin dili dərhal kəsilirdi.
642-ci ildə kürdlərin qədim şəhərlərindən olan  Şəhruzur üzərinə sərkərdə Utba ibn
Fərkadın  rəhbərliyi  ilə hücuma  keçən ərəblər  burda  çox  ciddi  müqavimətlə rastlaşdı  və
hətta, bir neçə dəfə geriyə çəkilməyə məcbur oldular. Nəhayət şəhəri ələ keçirdikdən sonra
Utba  ibn  Farkad  Xəlifə Ömərə yazırdı  ki,
kürdlərə
qarşı  döyüşüb  torpaqlarını ələ
keçirtdik, indi Azərbaycana doğru hərəkət edirik (33,20).
644-cü  ildə Ərdəbil  şəhərinə hücum  edən ərəblər  burada  da  ciddi  müqavimətə rast
gəldiklərini  görüb,  sülh  müqaviləsi  bağlamağa  məcbur  oldular.  Həmin  müqavilənin
şərtlərinə görə əhali  adından  müqaviləni  imralagen Azərbaycan  mərzbanı  hər  il  xilafətə
800  min  dirhəm  verməli, ərəblər  isə bu  ölkənin əhalisini  öldürməməli, əsir  almamalı,
həmçinin burada yaşayan kürd tayfalarının (balasacan, sabalan,satruzan) üzərinə hücuma
keçməməli idilər (33,21).
650-653-cü  illərdə Bəsrə vilayətində,  Xulvan  və Dinavər  rayonlarında  kürdlərin
ərəblərə qarşı  üsyanları  güclü qoşun  sayəsində yatırılır. 685-ci  ildə Saad ibn  Huzayfə əl-
Yaman Xulvan hakimi təyin olunur. Xilafət ona buradakı kürdləri itaətdə saxlamaq üçün

20
ildə 100  dirhəm  vəd  edir.  703-cü  ildə Fars əyalətində özlərini  müstəqil  aparan  kürdlərin
müqavimətini  qırmaq üzün  bura  yeridilən ərəb  qoşununa  xilafətin  şərq  vilayətlərinin
hakimi əl-Xəccac şəxsən özü rəhbərlik edir.
744-cü  ildə anası  kürd olan  Məhəmməd  ibn  Mərvan (II  Mərvan) xəlifə təyin
olunur.  O,  750-ci  ilə qədər  xilafətə başçılıq  edir  (33,31).  Xəlifə təyin  olunanadək  II
Mərvan  on  iki  il (732-744)
Qafqazda  hərbi  döyüşlərdə təcrübə qazanmış, ərəb
qoşunlarının  Kiçik  Asiyada  Vizantiya  imperiyasına  qarşı  hərbi əməliyyatlarına  başçılıq
etmişdir.
750-ci  ildə Xəlifə Mərvan  öldürüldü  və xilafətin  başına  abbasilərsülaləsi  keçdi.
Abbasilər 1258-ci  ilədək  xilafətə başçılıq  etdilər.  Abbasilərin birinci  xəlifəsi  Abal-Abbas
(749-754) hakimiyyətə keçən  kimi  Kürdüstan  şəhərlərində yeni  başçılar  təyin  etməklə
burada  öz  iqtidarını  güclənirdi.  Xəlifə əl-Mənsur (754-775) abbasilərə qarşı  Xürrəmilər
hərəkatı geniş vüsət almağa başlayır. Ərəb mənbələrinin verdiyi məlumata görə kürdlərin
üstünlük təşkil etdiyi Cibal vilayətində Əhalinin əksəriyyəti “xürrəmi dinini” qəbul etmişdi
(32,37).  Həmədan  rayonunda  xürrəmi  hərəkatına  qarşı döyüşdə ərəblər  60  mindən  çox
əhalini (əsasən  kürdləri) məhv  etmişdi. Ərəb  alimi əl-Məsudinin  verdiyi  məlumata  görə
kürdlərin  böyük əksəriyyət  təşkil  etdiyi  Cibalda  xürrəmilərin  sayı  200  min  nəfərdən  çox
idi (33,38).
IX əsrin  30-cu  illərində Mosal  vilayətindən ərəblərə qarşı  kürdlərin  daha  güclü
üsyanı baş qaldırır. Ərəb mənbələrinin verdiyi məlumata görə geniş ərazini əhatə edən və
838-ci  ildə başlayan  bu  üsyana  kürdlərin  rəhbəri  Cəfər  ibn  Fəhərcas  başçılıq  edirdi.  Bu
üsyan haqqında ərəb müəlliflərindən İbn əl-Fəkih, əl-Məsudi, ad-Dinavəri, İbn əl-Əsir, İbn
Xaldun  və başqaları  öz əsərlərində müəyyən  məlumatlar  vermişlər. Məsələn, Əl-Məsudi
yazır ki, Cəfər ibn Fəharcasın rəhbərlik etdiyi bu üsyan Mosal, Azərbaycan və Ermənistan
arasındakı geniş ərazini (başqa sözlə Kürdüstanın böyük bir hissəsini) əhatə edirdi (33,41).
Həmin  üsyandan  ciddi  narahat  olan  Xəlifə
əl-Mötəssim  840-cı  ildə görkəmli
sərkərdə İtahın  başçılığı  altında  böyük  miqdarda  qoşunu  kürdlərin  üzərinə yeritdi.  Ciddi
müqavimətə baxmayaraq, üsyan məğlubiyyətə uğradı. Ərəb mənbələri bu qələbəni Xəlifə
əl-Mötəsinin  hakimiyyəti  dövründə altı ən  mühüm  qələbədən  biri  kimi  göstərir,  üsyana
rəhbərlik  edən  Cəfəri  Xürrəmilərin  rəhbəri  Babək,  Təbəristan  Knyazı  Məzyar  və digər
görkəmli  sərkərdələrlə
müqayisə
edirlər.  Dasin  dağlarında
həbs  edilən  Cəfər
öldürüldükdən  sonra  cəsədi  Babək  (837)  və Məzyarın  (839)  edam  edildiyi  Sammara
şəhərinə göndərilir və burada parça-parça edilir.
900-cü ildə Suriyada kərmatilər hərəkatı küclənməyə başlayır. Zikrəvayhın rəhbərlik
etdiyi  bu  hərəkat  tezliklə bütün  Suriya  və İraq ərazisinə yayılmağa  başlayır. ərəb
mənbələrində suriyanın  qərb  rayonlarından  birinə hakimlik  edən  Cəfər  ibn  Həmid əl-

21
Kürdiyə İbn  Zikrəvayhın  yazdığı  məktuba  rats  gəlirik  ki,  bu  da  onu  göstərir  ki,  kürdlər
suriyanın  qərbində hələ IX əsrdə məskunlaşmışlar  və onlar  kərmatilər hərəkatında  fəal
iştirak  etmişlər. Belə ki,  həmin  məktubda  İbn  Zikrəvayh  Cəfər  ibn  Həmid əl-Kürdidən
xahiş  edir  ki,  ora  göndərilən  qoşuna  köməklik  göstərsin  və baş  verən  hadisələr  haqqında
düzgün məlumat göndərsin (33,47).
IX əsrin  ikinci  yarısında ərəblərə qarşı  mübarizədə Şimali  Mesopotomiyada,
xüsusilə Mosal  vilayətində yaşayan  kürdlər  mühüm  rol  oynamışlar.  868-ci  ildə xaricilər
hərəkatı  Müsavir  ibn əl-Həmid  ibn  Müsavir əş-Şarinin  başçılığı  ilə Mosal  vilayətində
geniş  vüsət  almağa  başladı.  Bu  hərəkatda əsasən  kürdlər  və ərəblər  iştirak  edirdi.
Məlumolduğu kimi xaricilik IIV əsirdə meydana çıxmış ictimai-siyasi və dini cərəyandır.
Dördüncü xəlifə Həzrət Əli Suriyada Əmavilərlə müharibədə (657) qələbə əzminə olarkən
aldanaraq  döyüşü  dayandırıb,  danışıqlar  aparmağa  razı  olduğu  üçün  bir  qrup  onun
ordusundan ayrılmış və buna görə də xaricilər adlanmışlar. Xaricilərin təliminə görə imam
və ya  hər  hansı  müsəlman  başçı  bütün  şəxslərdən,  müxtəlif  sinfin  nümayəndələrindən
seçilə bilər; rəhbər üçün başlıca şərt-onun ədalətli olmasıdır (34,57).
Xaricilərin  üsyanı  qısa  vaxt ərzində genişlənərək  bütün  Mosul  vilayətini  bürüdü.
Xaricilərin  Mosuldan  Xulvana  doğru  irəlilədiyini  görən  Xəlifə onların  üzərinə qoşun
yeritdi,  lakin ərəb  qoşunları  məğlub  olub  geri  çəkilmək  məcburiyyətində qaldı.  Xaricilər
az vaxt ərzində Mosalda, Xadissdə, Tikritdə, Sincarda, Nisaybində, Haburda hakimiyyəti
ələ keçirtdilər. 876-cı  ildə hərəkatın  başçısı  Müasavir əş  Şari  vəfat  etdi. Xaricilər
Şəhrizurda  yerləşən kürd  Məhəmməd  ibn  Hurrada müraciət  edərək  hərəkata  başçılıq
etməsini ondaç xahiş  etdilər.  O, əvvəlcə bu  təklifi qəbul etmədi,  sonradan  fikrini dəyişsə
də müəyyən  münaqişələr  nəticəsində Harun əl-Bacəli əş  Şari  hərəkatın  başçısı  təyin
olundu.
892-ci  ildə yeni  Xəlifə əl-Mütədid  (892-902)  kürdləri  öz  tərəfinə çəkmək  və
beləliklə Mosal  vilayətində qayda-qanun  yaratmaq  məqsədi  ilə həmin  vilayətə Əli  bin
Davud  ibn  Ruhzadə əl-Kürdini hakim  təyin  edir.  894-cü  ildə Xəlifə əl-Mütədid  Mosal
üzərinə qoşun yeritdi. Bunu eşitən kürdlər və onlarla birgə hərəkət edin köçəri ərəblər son
damla qanlarınadək vuruşmaq qərarına gəldilər. Onlar yan-yana üç süvari dəstəsi yaradıb
bununla  öz  ailələrini  qorumağa  başladılar.  Ciddi  müqavimətə baxmayaraq üsyançılar
saysız-hesabsız  xilafət  qoşununun  böyük  təzyiqinə tab  gətirə bilmədi  və məğlub  oldular.
Onların  bir  qismi  öldürüldü,  xeyli  hissəsi  Zab  çayında  boğuldu,  müəyyən  hissəsi  isə əsir
alındı.  Buradan  Bağdada  doğru  irəliləyən  Xəlifə yol  üstü  kürdlərin  yaşadığı əl-Həsəniyə
məntəqəsinə daxil  oldu.  İbn əl-Əsirin  məlumatına  görə burada ərəblər  on  min  qoşuna
başçılıq  edən  və özünün  müdafiə qalası  olan kürd  şəddadla qarşı-qarşıya  gəldi.  Xilafıt
çox çətinliklə də olsa  Şəddadın qoşunlarını məğlub edib, qalasını dağıtdı.

22
895-ci ildə Xəlifə əl-Mütədid    yenidən  Mosal vilayətinə qoşun yeritdi. Harun əş-
Şarinin  başçılıq  etdiyi  xaricilər  güclü  xilafət  ordusuna  ciddi  müqavimət  göstərsələr
dəməğlub oldular. Üsyançılar Zab çayının dərəsindən Azərbaycan ərazisinə keçdilər.
IX əsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq,  xilafətin  tərkibində yaranan  müstəqil  və
yarımmüstəqil əmirliklər,  o  cümlədən  kürd  sülalələri ərəblərə qarşı  müqaviməti
gücləndirmyə başladılar.  902-ci  ildə Xəlifə əl-Müktəfiyə (902-908)  qarşı  Dəclə çayı
sahilində təşkil  olunan  üsyanda  kürdlər  də iştirak  edirdi.  902-903-cü  illərdə Bağdaddan
qaçan xilafət sərkərdəsi Əbu Səid əl-Havarizmi Şəhrizu hakimi İbn Əba ər-Rabi əl-Kürdi
ilə qohumluq əlaqələrinə girərək, Xəlifə əl- Müktəfiyə qarşı mübarizəyə başladı.
IX
əsrin  ortalarından  başlayaraq,  kürdlərlə
bərabər  Kürdüstan
ərazisində
məskunlaşmış  bəzi ərəb  tayfaları  da  xilafətə qarşı  mübarizə aparırdı.  Həmin  tayfalardan
kürdlərin üstünlük təşkil etdiyi Diyar Rabiyədə yaşayan güclü tayfa birləşməsi olan taqlib
xüsusilə fərqlənirdi. İslamın yayılmasından əvvəl bu tayfa xristian dinini qəbul etmişdi. IX
əsrin  sonlarında  bu  tayfa  Həmdan  ibn  Həmdanın  başçılığı  ilə xaricilər  tərəfindən
vuruşduğu halda,X əsrin əvvəllərində Həmdanın oğlu Hüseynin rəhbərliyi altında xilafətə
tərəf keçib xaricilər hərəkatının yatırılmasına kömək etdi.
905-ci ildə xəlifə əl-Müktəfi Hüseynin qardaşı, anası kürd olan Əbu əl-Haycə ibn
Həmdanı  Mosulun  hakimi  təyin  etdi  (33,52).  Beləliklə Mosul  vilayəti  həmdanilər
(Həmdan  ibn  Həmdanın  adını  daşımaqla) sülələsinin  irsi  hakimiyyəti  altına  keçdi.
Həmdanilər əmirliyinin  çiçəklənmə dövrü Əbu əl-Haycənin  iki  oğlunun  hakimiyyətinə
təsadüf edir. Qardaşlarından biri Həsən irsi əmir tituluna yiyələnərək müstəqil hakimiyyətə
başladı. Həsənin arvadı Fatimə kürd Əhməd ibn əl-Kürdinin qızı idi. 941-ci ildə Bağdad
sarayı (xilafətin mərkəzi burda yerləşirdi) Həsənə Nəsir əd-Dövlə titulu verdi və beləliklə
o, Mosul vilaytətində öz hakimiyyətini gücləndirdi.
Əbu əl-Haycə ibn Həmdan Mosula hakim təyin olunan gündən qədim zamanlardan
burada  yaşayan  və bu    torpaqların  qorunması  uğrunda  sərlər  boyu  canından  və qanından
keçmiş kürdlərin ciddi narazılığına səbəb oldu. Hərçənd ki, onun anası kürd idi. Əbu əl-
Haycə ibn Həmdana qarşı ilk kürd üsyanı Məhəmməd ibn Bilalın rəhbərliyi altında başladı.
Əvvəlcə Ninəva (Mosul  şəhəri  yaxınlığında  yerləşən  qədim  şəhər) şəhərinə hücum  edən
üsyançılar  onun  böyük  hissəsini ələ keçirməyə nail  oldular. Əbu əl-Haycə ibn  Həmdan
üsyanı yatırtmağa çalışsa da heç bir nəticə əldə edə bilmədi.
906-cı  ildə Xəlifədən  kömək  alan  Haycə ibn  Həmdan  kürdlərin  üzərinə qoşun
göndərdi. Kürdlər Şəhruzura doğru hərəkət edib burada möhkəmləndilər. Kürdlərin başçısı
Məhəmməd  ibn  Bilal  hiyləgər  gediş  edərək,  öz  tərəfdarlarının  Azərbaycan ərazisinə
keçməsi üçün vaxt qazanmaq məqsədi ilə Ibn Həmdanla danışıqlar aparmaq qərarına gəldi.

23
Ərəb  mənbələrinin  verdiyi  məlumata  görə kürdlərin  bu  üsyanı  Mosal  vilayətində
Cəfər ibn Fəhərcasın hərəkatından sonra ikinci böyük üsyan idi. Bu üsyanda kürdlərin əl-
hədbaniya adlı tayfa birləşməsinin beş mindən çox ailəsi iştirak etmişdi ki, bu  da həmin
vilayətin ərazisində kürdlərin  geniş  məskunlaşdığına  bir  daha  dəlalət  edir.  Ciddi
müqavimətə baxmayaraq,  məğlub  olan  kürdlərin  bir  hissəsi  Azərbaycan (Cənubi
Azərbaycan) ərazisinə keçdi,  digər  qismi  isə həmdanilərin  hakimiyyətinə tabe  olmaq
məcburiyyətində qaldı.
907-ci  ildə yenidən  üsyana  başlayan  kürdlər  Mosal  vilayətinin  bir  sıra  rayonlarını
ələ keçirtdilər.  Həsən  ibn Əhmədin  başçılığı  altında  böyük  miqdarda ərəb  qoşunu  üsyanı
yatırtmaq üçün kürdlərin üzərinə hücuma keçdi. Kürd üsyançılarına başçılıq edən əl-Kürdi
əl-Mütəqalib  qüvvələrin  qeyri  bərabər  olduğunu  görüb  Kürdüstan  dağlarına  doğru  geri
çəkilməyə məcbur oldu.
Bu dəfə də məğlub  olan  kürdlər ərəblərə qarşı öz  mübarizələrini sonrakı illərdə də
davam etdirmişlər. Belə ki, 913-cü ildə başlayan üsyan Əbu əl-Həycə tərəfindən yatırılsa
da, 921-ci ildə kürdlərin əl-maraniya tayfası yenidən üsyana başladı (32,54). Bundan bir
qədər sonra Şəhrizur vilayətində cəlali Kürdlərin üsyanı baş qaldırdı.
Həmdanilərlə kürdlər  arasındakı  münaqişələr  bütün  X əsr  boyu  davam  etmiş,  kürd
sülələsi Mərvanilərin hakimiyyəti illərində (X əsrin ikinci yarısında) daha kəskin xarakter
almışdır. Ərəb  xilafətində yaranmış  siyasi  şəraitdən  istifadə edən  kürd  feodalları  X əsrin
əvvəllərindən  başlayaraq,  xilafətdən  ayrılmağa  və müstəqil  dövlət  qurmağa    cəhd
göstərdilər.    Beləcəhdlərdən  birini  İsfahan (həmin  dövrdə Fars əyalətinin  paytaxtı  idi)
hakimi kürd  Abdulla  ibn  İbrahim əl-Məsməi (əl-Kürdi) göstərdi.  Onun  908-ci  ildə
başladığı  üsyana  10  mindən  çox  kürd  və digər  xalqların  nümayəndəsi  qoşulmuşdu.
Kürdlərin  üzərinə Bədr əl-Həməmənin  başçılğı  altında  böyük  qüvvə ilə qoşun  göndərən
Xəlifə əl  Müktədir  onların  müqavimətini  qıra  bilmədiyini  görüb  Abdulla  ibn  İbrahim əl-
kürdi xəlifənin  sülh  təklifinə razı  olduğu  üçün  üsyan  döyüşsüz  sona  yetdi.  Ona  görə də
xəlifə əl-Müktədir Abdulla  ibn  İbrahim əl-kürdini  910-cu  ildə Fars  və Kirman
əyalətlərinin hakimi təyin etdi.
913-cü  ildə Xəlifə əl-Müktədir  onu  həmin  vəzifədən  azad edib,  yerinə Bədr əl-
Həməmi göndərdi. Ərəb mənbələri İbrahim əl-Kürdinin həyatının sonrakı 12 ili haqqında
heç  bir  məlumat  vermir.  İbn əl-Əsir  və İbn  Xaldun qeyd  edirlər  ki,  926-cı  ildə Abdullah
ibn İbrahim əl-Kürdi Kirman əyalətində yerləşən Kofss (Kufiçi) rayonuna hücum edib beş
min nəfəri əsir aldı və onları aparıb Fars əyalətində satdı (32,56). İbn Xaldun burada onu
da qeyd edir ki, İbrahim əl-Kürdi həmin vaxt (926-cı il) Fars əyalətinin hakimi idi.
IX əsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq  İran  imperiyasının  Azərbaycan əyalətində
antiərəb və antifeodal hərəkatın güclənməsi ilə əlaqədar burada yaşayan kürdlərin fəallığı

24
artmağa başlayır. Bu fəallıq abbasilər xilafətinin zəiflədiyi X əsrin əvvəllərində daha ciddi
xarakter  alır.  Elə həmin  dövrdə (934-938-ci illərdə)
Deysəm  ibn  İbrahim əl-Kürdi
Azərbaycna əyalətində hakimiyyəti ələ keçirərək  müstəqil  dövlət  qurmağa  nail  oldu (Bu
barədə II hissədə geniş məlumat verilir)
928-ci  ildə görkəmli  kürd  sərkərdəsi,  deməli (sonralar  Azərbaycandili  mənbələrdə
milli) tayfasının  başçısı  Mərdəvic  ibn  Ziyar (Ziyar  ibn  Müsafir  890-cı  ildə Deyləm  və
Təbəristanı ərəblərdən  azad  etmişdi) Təbəristan  və Gürgan (Qorqan) əyalətlərində
hakmiyyəti ələ keçirərək Ziyarilər sülaləsinin (928-1045) əsasını qoydu (34,81). Mərdəvic
ibn Ziyar Həmədandan sonra Xalvan İsfaham ərəb işğalçılarından azad etdi. Beləliklə Şərq
Kürdüstan əyalətləri üzərində ərəb xilafətinin hakimiyyətinə son qoyuldu.
945-ci  ildə Əhməd  Buheyvinin  başçılığı  ilə Bağdadı ələ keçirən  və abbasilər
sülələsinin  hakimiyyətinə son  qoyan  buheyvilərin  qoşununda  kürdlərin  iştirakını  bir  çox
ərəb  mənbələri  təsdiq  edir  (33,64).  Hətta,  bəzi  tətqiqatçıların  fikrinə görə abbasilər
sülaləsinin (başqa  sözlə ərəb xilafətinin) hakimiyyətinə son  qoyan  Buheyvilərin  mənşəyi
kürdlərlə bağlıdır.
Ərəb  xilafətinin  dağılmağa  doğru  getdiyini  görən  bəzi  kürd  fedalları  öz
hakimiyyətlərini  gücləndirərək,  müstəqil  dövlət  qurmağa  başladılar.  Məsələn,  961-ci  ildə
bir sıra kürd tayfalarını öz ətrafında birləşdirən Həsənvayh ibn əl-Kürdi paytaxtı Dinavər
olan  müstəqil
Həsənvayhilər əmirliyinin  və sülaləsinin  (961-1015) əsasını  qoydu
(35,114). Həsənvay ibn əl- Kürdinin ölümündən sonra hakimiyyət onun oğlu Bədrə keçdi
(979-1015).  Həsənvayh əmirliyinə Həmədan,  Dinavər,  Həhavənd, Əsədabad  və digər
rayonlar daxil  idi.  Böyük  kürd  tarixçisi  Şərəf  xan  Bidlisi  yazır  ki,  Bədrin  hakimiyyəti
zamanı  Dinavərdən Əhvaza,  Xuzistana,  Burucizdə, Əsədabada  və Nəhavəndə qədər  olan
bütün qalalar, dağlar və düzənliklər Həsənvayh əmirliyinə tabe idi (11, 91).
Ərəb  mənbələri  Bədrin  öz əmirliyində islam  dininin  yayılmasına  və inkişafına
böyük  diqqət  yetirdiyini  qeyd  edirlər.  Məsələn,  İbn əl-Cauzi  yazır  ki,  Bədr  hər  il  20
nəfərin həccə getməsi üçün min dinar xərcləyir, hər cümə günü yoxsulları və dul qadınlara
1000 dirhəm verir, Həccə gedənlər üçün ayaqqabı tikilməsinə hər il 3000 dinar ayırır, hər
ay 20000 dirhəm ölənlərin kəfəni üçün xərcləyir. Daha sonra həmin müəllif qeyd edir ki,
Bədr öz ərazilərində 3000-dən çox məscid tikdirmişdir (33,72-73).
Ümumiyyətlə,  X-XIII əsrlərdə yadelli  işğalçılara  qarşı  mübarizəni  daha  da
gücləndirən  kürdlər  böyük  tayfa  imperiyası  yaratmağa  nail  olmuşdur.  Kürd
tarixşünaslığının  “şah əsəri”  olan  “Şərəfnamə”  də və digər  xalqlara  aid  bir  çox  elmi
mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, bu dövrdə kürd sülalələri və tayfa birləşmələri Diyarbəkir,
Cəzirə,  Dinavər,  Şəhrizur,  Luristan,  Şam (Suriya),  Misir,  Fars,  Azərbaycan (Gəncə),
Ərməniyyə (indiki Ermənistan) və s. əyalətlərdə müstəqil hökumət təşkil etmişlər (29,51).

25
Onu da qeyd edək ki, həmin hökumətlərdən və sülalələrdən bəziləri öz müstəqilliyini  XIX
əsrin 30-cu illərinədək (Dersim kürdləri) qoruyub saxlaya bilmişdir.
Güclü  hökumət  qurmuş  və əsirlər  boyu  öz  hakimiyyətini  davam  etdirmiş  qüdrətli
kür  sülalələrindən  Şəddadilər (II  hissədə bu  sülalənin  Azərbaycan  və Ermənistan
ərazisində qurduğu  feodal  dövlət  haqqında  geniş  bəhs  edilir),  Mərvanilər,  Rəvvadilər,
Əyyabilər, Bani Ərdəlan, Bidlisilər, dərsimlilər və s. Xüsusi qeyd etmək lazımdır. Həmin
sülalələrin  qurduğu  müstəqil  hökumət  və dövlətlərin  tarixinə aid  xülasəni  burada  qeyd
etməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Rəvvadilər sülaləsinin  qurduğu  Rəvvadilər  dövləti  haqqında  Azərbaycan  sovet
Ensklopediyasının  VIII  cildində oxuyuruq:  “Rəvvadilər  dövləti-Azərbaycanda  orta əsr
feodal  dövləti (10 əsrin  yarısı-1116/17).  Paytaxt  təbriz  şəhəri  idi. Ərəb  xilafətinin
zəifləməsi dövründə meydana gəlmiş dövlətlərdən biri olan Rəvvadilər dövlətinin əsasını
Vəcna  ibn-Ər-Rəvvad qoymuşdur.  Hələ VIII  sərdən  Azərbaycanda  məskən salmış əzdi
ərəb nəslinə mənsub olan Rəvvadilər Marağa, Təbriz, Əhər və s. yerlərdə hakimlik etmiş,
hakimlik  etmiş,  Salarilər  dövlətin.  Son  qoyaraq,  Azərbaycanın  cənub  və cənub  qərb
vilayətlərində hakimiyyəti ələ keçirmişdilər” (37,128).  Elmi  mənbələrə əsasında  verilmiş
bu qısa məlumatda hər şey doğrudur; bircə faktdan-Əzdilərin ərəb əsilli olmasından-başqa
Rəvvadilərin  kürd  mənşəli  olması  və hələ VIII əsrdə ərəb  xilafətinə qarşı  mübarizə
aparması  haqqında  bir  çox  tətqiqatçılar,  o,  cümlədən  görkəmli  gürcü  alimi  A.M.
Menteşaşvili fikir söyləmişdir (36,3).
Rəvvadi
dövləti  haqqında  ASE-də
verilmiş  bu  qısa  məlumatda  onu  da
dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır ki, bu dövlətin ərazisi Azərbaycanın cənub və cənub-qərb
vilayətlərini deyil, həmçinin Kürdüstanın şərq hissəsini (İran Kürdüstanı) də əhatə edirdi.
Daha  sonra  ASE-də qeyd  olunduğu  kimi,  Təbrizdə möhkəmlənən  Rəvvad əl-Əzdi,
sonralar  isə onun  oğlu  Vəcna  ibn ər-Rəvvad  xilafətə tabe  olmaqdan  imtina  etdi.
Məhəmməd ibn ər-Rəvvadın dövründə Rəvvadi dövləti yarımmüstəqil fəaliyyət göstərirdi.
Vəhsudan  ibn  Məhəmməd  və onun  oğlu Məmlan  ibn  Vəhsudanın  hakimiyyəti  illərində
Rəvvadilər  dövləti  iqtisadi-siyasi  və mədəni  cəhətdən  inkişaf  etdi.  Müharibə zamanı
Rəvvadi  dövləti  100  minə yaxın  yaxın  piyada  və süvari  qoşunu döyüş  meydanına
çıxarmağa qadir idi (37,128).
Rəvvadi hökmdarları Vəhsadan ibn Məhəmməd və və Məmlan ibn Vəhsudan qərbə
doğru irəliləyən oğuzları, sonralar isə Səlcuqlara qarşı uğurla mübarizə aparmışlar. Belə ki,
1038-ci ildə Azərbaycana soxulmuş oğuzları məğlubiyyətə uğratdı və onlara qarşı Şəddadi
hökmdarı  ləşkəri  ilə ittifqa  girdi.  1054-cü  ildə Vəhsudan  Azərbaycanı  işğal  edən  Səlcuq
sultanı toğrula tabe oldu. Vəhsudanın yerinə keçən oğlu  Məmlan müstəqilliyə can atdığı

26
üçün  sultan  Alp  Arslan  tərəfindən  hakimyyətdən  salındı,  Rəvvadi  dövləti  müvəqqəti
olaraq süqut etdi.
1108-ci  ildə Rəvvadi  hökmdarı Əhməd  Yəl  Rəvvadi  dövlətinin  bərpə etməyə nail
oldu.  O,  1112-ci  ildə Suriyada  5  min  süvari  ilə səlibçilərə qarşı  müharibədə iştirak  etdi.
Əhməd  Yəlin  Bağdada  batinilər (batin-ərəbcə daxili  deməkdir,  batinilik-islam  dinində
təriqətçi  dini-fəlsəfi  təlmidir) tərəfindən  öldürülməsilə (1117-ci  il) Rəvvadilər  dövlətinə
son qoyuldu.
Rəvvadilərin  hakimiyyəti  dövründə çoxsaylı  feodal  müharibələrinə baxmayaraq,
Azərbaycanda  iqtisadiyyat,  elm,  mədəniyyət,  sənətkarlıq  və ticarət  xeyli  inkişaf  etmiş,
təbriz  şəhəri  abadlaşdırılmış  və ətrafına  hasar  çəkilmişdir.  Təsadüfi  deyil  ki,  görkəmli
Azərbaycan  şairi  Qətran  Təbrizi  Rəvvadi  hökmdarlarına  bir  sıra  qəsidələr  həsr  etmişdir
(37,128).
Qüdrətli kürd sülalələrindən biri də Mərvanilərdir. Tarixdə iki Mərvanilər sülaləsi
məlumdur:  birincisi-Əməvilər  sülaləsinin  sonuncu  xəlifəsi  olan  I  Mərvan  İbn əl-
Hakimidən (onun da anası kürd idi) başlanan qolu; ikincisi-Diyarbəkir hakimləri sülaləsi.
Kürd  mənşəli  Mərvanilər  haqqında  ASE-nin  VI  cildində verilmiş  qısa  məlumatda
oxuyuruq: “Kürd  mənşəli Mərvanilərin banisi tayfa başçısı Baz idi. Baz Ermənistan və
Kürdüstanda bir sıra qalaları ələ keçirmişdi. Onun varisləri sonralar Diyarbəkir, Xilafət və
mələgirdi tutaraq müstəqil hakimlik yaratdılar. Bir müddət Mosulda hakimlik etmişlər.
Mərvanilər Abbasilər, Fatimilər və Səlcuqilərlə, həmçinin Bizansla yaxşı menasibət
saxlamış,  bir  sıra  abadlıq  işləri  aparmışdılar.  Mərvanilərə Səlcuqilər  son  qoymuşdular”
(38,519).
Bu  qısa  məlumatın  götürüldüyü  “Müsəlman  sülalələri”  kitabında  (39)  Mərvanilər
haqqında  daha  geniş  materiallar  verilmişdir.  Tarixi mənbələrdə Mərvanilər  sülaləsinin
aşağıdakı hökmdarlarının adları öz əksini tapmışdır.
1) Həsən İbn Mərvan (990,997);
2) Məhəmməd əd- dövlə Səid (997-1011);
3) Nəsrəd-dövlə Əhməd ibn Mərvan (1011-1061);
4) Nizam əd-Dövlə Nəsr (1061-1063);
5) Səid (1063-1079);
6) Mənsur (1079-1085).
Onu  da  qeyd  edək  ki,  ASE-də Mərvanilərin  banisi  kimi  göstərilən  Bazın  adı
kürdlərin əfsanəvi  qəhrəmanı Əbu  Abdulla əl-Hüseyn  olmuşdur.  Mərvanilər  sülaləsinin