1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

1
ÖN SÖZ
Kitab Azərbaycan və Kürd
xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur
Kürdlər  Yaxın  və Orta  Şərq  regionunun ən  qədim  aborigen  (yerli)  xalqlardan  biri
olduğu  kimi,  Azərbaycan  kürdləri  də bu  ölkənin ən  qədim  xalqlardandır.  Azərbaycanda
kürdlərhərhalda az saylı xalqlardan olsa da Yaxın və Orta Şərqdə ərəblərdən və türklərdən
sonra sayına (50 milyona yaxın) görə üçüncü yeri tutur.
Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa edən gündən (180 oktyabr 1991-ci il),
xüsusilə, Azərbaycan xalqının dahi öndəri, ümumilli lideri H.Əliyev hakimiyyətə yenidən
qayıdan dövrdən (15 iyun 1993-cü ildən) bu ölkənin digər xaqları kürdlər də milli-mədəni
muxtariyyət əldə etdi.  Halbuki  Azərbaycanın  “iri  addımlarla”  “kommunizmə”  doğru
irəlilədiyi  1979-cu  ilin  rəsmi əhali  siyahıya  alınmasının  məlumatlarına  görə,  guya,  bu
respublikada bir nəfər də olsun kürd yaşamırdı (?!).
Bəli, 70 ildən artıq bir dövrdə “vahid sovet xalqının (?!) yaradılması pərdəsi altında
“qırmızı  imperiya” (SSRİ) ərazisində yaşayan  xalqların,  o  cümlədən, azərbaycanlıların
ruslaşdırılması, kürdlərin isə azərbaycanlaşdırılması prosesinin nəticəsidir ki, 1926 –cı ildə
Azərbaycanda yaşayan kürdlərin rəsmi sayı 40,9 min nəfər olduğu halda, 1979-cu ildə bu
göstərici 0 (sıfır)-a enmişdir (1,55).
1991-ci  ildə Azərbaycan  Respublikası  Prezident  Aparatının  göstərişi  və köməyi
nəticəsində Azərbaycan kürdlərinin ilk rəsmi mədəni-muxtaroyyət qurumu olan “Ronayi”
(“Ziya”)  Kürd  mədəniyyət  mərkəzi  yaradıldı.   1992-ci ildən  həmin  mərkəzin  orqanı  olan
“Dənge  kurd”  (“Kürdün  səsi”)  qəzetinin  nəşrinə başlanıldı.  1992-ci  ilin  16 sentyabrında
“Azərbaycan Respublikasında yaşayan  milli azlıq, az saylı xalq və etnik qrupların hüquq
və
azadlıqlarının  qorunması,  dil  və mədəniyyətlərinin  inkişafı  üçün  dövlət  yardımı
haqqında” prezidentin fərmanı dərc olundu (Bax: “Xalq” qəzeti, 20 sentyabr 1992-ci il).
Qeyd  olunan  fərmandan    dərhal  sonra  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil    nazirliyi
ümumtəhsil  məkəblərinin  ibtidai  sinifləri  üçün    tədris  planlarına  az  saylı  xalqların,  o
cümlədən,  kürdlərin  ana  dillərinin  öyrədilməsi  üçün  həftədə 2  saat    dərs  daxil  edildi,
müvafiq tədris proqramları, dərslik və dərsvəsaitlərinin hazırlanmasına başlanıldı. 1993-cü
ildən başlayaraq Azərbaycan radiosunun “Araz” proqramında həftədə iki dəfə kürd dilində
verilişlər təşkil  olundu.  Qısa  vaxt ərzində kürdcə “Əlifba”  dərsliyi,  danışıq  kitabçası  və
lüğətlər,,  xeyli  sayda  bədii əsərlər  işıq  üzü  gördü.  Halbuki,  “Sovet  Azərbaycanı”nın  70
illik tarixində kürd dilində bircə dənə də olsun kitab çap olunmamışdı.

2
Bütün  qeyd  olunanları  gözü    götürməyən  bədnam  müxalifətçilər  H.Əliyevin
uzaqgörən, müdrik siyasəti nəticəsində müstəqil, demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu
yolunda  inamla  irəliləyən  Azərbaycanda  az  saylı  xalqların  milli-mədəni  inkişafının
qarşısını almaq, ölkədə hərcmərclik yaratmaq məqsədi ilə xalqlara, xüsusilə kürdlərə, qara
yaxmağa başladılar. Erməni dəyirmanına su tökən, xaricdəki ağalarının ayırdığı “qrantlar”
hesabına  yaşayan  üzdəniraq  “jurnalistlər”  müxalifət  mətbuatının  səhifələrində
Azərbaycanda yaşayan kürdlərə qara ləkə yaxır, onların görkəmli şəxsiyyətlərinə “PKK” –
çı damğası vurmağa çalışır, hətta həyasızlıq və gədəlik edib 50 milyonluq bir xalqı təhqir
etməkdən çəkinmirdilər.
Bu savadsız quyruqbulayanlar bilmirlər (və ya bilmək istəmirlər) ki, Azərbaycan və
kürd xalqları qafqazın eləcə də Yaxın və Orta Şərqin yeganə iki qonşu  xalqıdır  ki, min
illiklər boyu yadelli işğalçılara qarşı çiyin –çiyinə vuruşmuş, aralarında heç bir zaman
ciddi ixtilaf, münaqişə və ya müharibə olmamışdır. Bu tarixi həqiqəti Qarabağ uğrunda
gedən  döyüşlərdə kürd  xalqının  mərd  və igid  oğlulları  bir  daha  sübut  etdi.  1988-ci  ildən
bəri  başlayan  bu  müharibədə işğalçı  ermənilərə qarşı  döyüşlərdə kürd  xalqının  yüzlərlə
igid oğlu qəhramancasına şəhid olmuş, onlarla döyüşçüsü “Azərbaycanın Milli Qəhramanı
adına laiq görülmüş, “Azərbaycan bayrağı” ordeni və digər medallarla təltif olunmuşdur.
Azərbaycan  kürdlərinin  ağsaqqalı,  görkəmli  kürdşünas,  etnoqraf,  şair  və ictimai
xadim  mərhum  Şamil Əskərov  qədim  kürd  xalqının  adına  kölgə salmaq istəyən
qaragüruhçulara kəskin etirazını poyeziya dilinə çevirərək yazırdı.
Azərbaycan  Kürdlərinin  tarixi  və etnoqrafiyası  haqqında  XX əsrin  20-30  cu  və
Ç.X.Bakayevin həmin kürdəlin dilinə həsr olunmuş əsərindən başqa (2;3;4;5;6) indiyədək
Bilsin hamı, bilsin aləm,
Qəlb deyəni yazır qələm,
Od oğluyla çəkicimi,
Bir zindana vuran Kürdəm!
***
Vicdan satan, ara qatan,
Danışanda həlləm, qəlləm,
Gecə gündüz Od yurdunun
Keşiyində duran kürdəm!
Od oğluyla çəkicimi
Bir zindana vuran kürdəm
!

3
heç bir  kitab  və kitabça  işıq  üzü  görməmişdir.  Doğrudur,  Zaqafqaziya    Kürdlərinə həsr
olunmuş bəzi kitablarda (7;8;9) Azərbaycan kürdlərinə də müəyyən yer verilmişdir, lakin
bu əsərlərdə də sözü  gedən  kürdlər  haqqında  geniş  və hərtərəfli  məlumatlar  təbii  ki, əks
olunmamışdır.  Azərbaycanın  qaragüruhçu  müxalifətinə cavab  olaraq  yazılmış  və iki
xalqın  tarixi  dostluğuna  itfah  olunmuş bu  kitab  Azərbaycan  kürdləri  haqqında  tarixi
faktlara əsaslanan, hərtərəfli və geniş məlumatları özündə əks etdirən ilk monoqrafiyadır.
Monoqrafiyanın  yazılmasında  Azərbaycan,  kürd,  rus,  türk,  erməni,  inglis  və fransız
dillərində olan  mənbələrdən  istifadə olunmuşdur.  Bu  zaman  tərcümə ədəbiyyatına  deyil,
ilkin mənbələrə daha çox üstünlük verilmişdir.

4
B I R I N C I   H İ S S Ə
K ü r d l ə r  v ə
K ü r d ü s t a n
h a q q ı n d a
ü m u m i   m ə l u m a t

5
I.I. KÜRDLƏRIN MƏNŞƏYINƏ VƏ FORMALAŞMASI TARIXI
Kürdlər haqqında yazılmış əsərlərin demək olar ki hamısı təxminən belə bir cümlə
ilə başlanır: kürdlər Yaxın  Şərqin (Ön  Asiyanın) ən  qədim  xalqlarından biridir.
Kürdlərin mənşəyinə gəldikdə isə, bu barədə indiyədək yekdil fikir yoxdur. Kürdlərin bir
etnos  kimi  meydana  gəlməsi  haqqında əfsanələr  və elmi  mülahizələr  müxtəlif  olsada
onların  hamısının    orta  “məxrəci”  eynidir:  bu  xalq ən  azı səkkiz  min  il əvvəl
Mesopotomiya-nın  Şimalı və Zaqros dağlarının ətəklərində, Van və Urmiya gölləri hövzə-
sində meydana  gəlmiş  və bu  günə qədər  öz  tarixi  vətənini  qoruyub  saxlamış  aborigen
xalqlardan  biridir.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  Zaqros  kürd  sözü  olub  mənası  “gün
(günəş)  doğan”  deməkdir. (Başqa  fikrə görə bu  dağ  silsiləsi  qədim  kürd  tayfası  olan
Zakurtilərin (Zakruti) adını daşıyır).
Kürdlərin yaranması haqqında ən geniş yayılmış əfsanə öz başlanğıcını Firdovsinin
“Şahnamə” əsərindən  təsvir  olunan əsatirdən  almışdır. Əfsanədən  deyilir  ki,  Cəmşiddən
sonra  İran  və Turan  taxtına əyləşən  və pişdadilərin  beşinci  şahı  olan  Zöhhak  taun
xəstəliyinə tutulur. Onun dərdinə əlac edə bilməyən həkimlər yeganə müalicə vasitəsi kimi
hər gün ona iki gəncin beynindən hazırlanan yeməyi təklif edirlər.
Bu  işin    icrası  şahın Ərmail  və Kərmail  adlı  iki  vəzirinə tapşırılır.  Vəzirlər
insanpərvərlik  göstərib  bir  gəncin  beyninə bir  quzunun  beynini əlavə edib  şaha  yemək
hazırlayır və beləliklə, hər gün bir gənci vətəni tərk etmək ilə ölümdən xilas edirlər. Azada
olunan  gənclər  dağlarda  məskən  salıb  yaşayır,  ailə qurur  və öz  nəsillərini  artırmağa
başlayırlar.    Həmin  azda  olunan  gənclərin  törəmələri  sonralar kürd adlandırılır. Firdovsi
özü “Şahnamə”də belə yazır:
Bu minval ilə o iki xeyirxah
Otuz gəncə hər ay olardı pənah.
Yığıldı bu yolla iki yüz nəfər,
Pənahgah tapıb, orda gizləndilər.
Verib hər birinə neçə baş qoyun,
Dedilər: - Alın çöllərə üz qoyun
Gedib tutdular dağda onlar qərar,
Şəhərdən uzaqda məkan saldılar.
Bu kürdlərki var, onların nəslidir,
Bütün ömrü dağda keçir, bəllidir. (10,41)

6
Kürd  xalqının  böyük  tarixçisi  Ş.X.Bidlisi  özünün  tarixi  “Şərəfnamə” əsərində
kürdlərin mənşəyi haqqında bu əfsanəni daha çox ağlabatan hesab etmişdir.(11)
Kürdlərin  mənşəyi  haqqında  digər əfsanə Süleyman  peyğəmbərin  adı  ilə bağlıdır.
Həmin əfsanəyə görə Süleyman peyğəmbər birgün 500 gənc  cini çağırıb onlara tapşırır ki,
günbatan  yerə qədər  uçub  uzaq  Avropadan  500  gözəl  qız  tapıb  gətirsinlər.  Cinlər  xeyli
axtarıb  500  ay  üzlü  gözəl  qızları  tapana  qədər  Süleyman  peyğəmbər  vəfat  edir.  Bunu
eşidən  cinlər  həmin  qızlarla  evlənir,  onların  çoxlu  uşaqları  olur.    Beləliklə,  yaranan  yeni
nəslə kürd adı verilir. (12,6).
Kürdlərin  mənşəyi  barədə elmi  mülahizələrə gəldikdə,  burada  da  yekdil  fikir
mövcud  deyildir.  Bu  barədə irəli  sürülən  müxtəlif  fikirlərə görə tətqiqatçıları  bir  neçə
qrupa bölmək olar. Birinci qrup alimlərin fikrinə görə kürdlər yunan tarixçisi Ksenofonun
e.ə.  441-cildə “Anabazis” əsərin-də təsvir  etdiyi kardu (kardux) xalqı  ilə eyni  mənşəyə
malikdir. (13,93)
Ksenofon  qeyd  olunan əsərində karduxların  indiki  Şimali  Kürdüstan ərazisindəki
dağlıq  bölgədə yaşadıqlarını,  çox  döyüşkən  olduqlarını,  on  minlik  yunan  qoşununa  ciddi
müqavimət  göstərdiklərini, ətraf  dillərdən  fərqlənən  yerli  dildə danışdıqlarını  yazır.
Şərqşünas  alim  P.Şehtman “Karduxlar-kürdlərin  qədim əcdadlarıdır” adlı əsərində
göstərir  ki,  indiki  Şimali  kürdüstan ərazisində yaşayan  karduxlar    iran  dillərinə aid
olmayan  öz  dillərində danışmış,  lakin  sonrakı  dövrlərdə irandilli  tayfalarla  qanaynayıb-
qarışmış və kürd  xalqlarının etnogenezində mühüm rol oynamışlar. (12,9) .
Kürdlərin 
etnogenezində
Karduxların 
mühüm 
rol 
oynadığını 
görkəmli
şərqşünaslardan  akademik  N.Y.  Movir,  akademik  O.  Vilçeviskiy,  kürd  alimi  M.İ.  Şəmsi,
İhsan  Nuri  Paşa  və başqaları  da  öz əsərlərində qeyd  edirlər.  (14;15,81).  O.  Vilçeviski
kürdlərin  bir  xalq  kimi  formalaşması  məsələlərinə həsr  etdiyi  sanballı  monoqrafiyasında
(14) arxeoloji, tarixi etnoqrafik coğrafi, iqtisadi? Leksik (dil) materialların təhlili əsasında
belə qənaətə gəlmişdir  ki,  kürdlərin  bir  etnos  kimi  meydana  gəldiyi  tarixi  Kürdüstan
ərazisində, yəni Kiçik Asiya yaylası ilə İran yaylasının Şimal-qərb hissələrinin qovuşduğu
ərazilərdə (Şimali  Mesopotomiya  və Zaqros  dağlarının ətəklərində,  Urmiya  gölü
hövzəsində) hələ e.ə.  VI  minillikdə məskunlaşmış  qədim  qədim  tayfa  birləşmələrindən
hürrilər,kutilər, lullubeylər kassitlər, həmçinin karduxlar bu xalqın etnogenezində bu və
ya  digər  dərəcədə iştirak  etmişlər.  Müəllif  burada  onu  da  qeyd  edir  ki,  həmin  tayfa
birlikləri təkcə kürdlərin deyil, qonşu xalqların da etnogenezində müəyyən rol oynamışlar.
Həmin  tayfalar  aborigen  olub  öz  dillərində danışmırlar.Minnillər ərzində şərqdən  Iran
imperiyası ərazisindən  gələn  irandilli  tayfalarla  yerli  etnosun  qaynayıb-qarışması
nəticəsində kür  xalqı  formalaşmışdır.  Müəllifin  fikrinə görə midiyalılara  məxsus  “Kara”
termini iə sasanilərə aid “kürd” sözü arasında sıx əlaqə mövcuddur və mənası “döyüşçü
xalq ” deməkdir. (14,113).

7
M.İ.Şəmsi  və bir  çox  kürdşünaslar  isə belə hesab  edir  ki,  kürd  sözü  “kardu”
sözündən yaranıb, mənası “pəhlivan” deməkdir. (15,48). Göründüyü kimi, kürd sözünün
mənası haqqındakı bu iki fikirdə bir oxşarlıq mövcuddur.
Məlum  olduğu  kimi,  Azərbaycan  alimlərinin  də böyük  bir  qismi  azərbaycanlıların
etnogenezində O.Vilçeviskinin  qeyd  etdiyi  qədim  tayfaların  iştirak  etdiyini  sübut  etməyə
çalışırlar.  Məsələn,  A.S.Sumbatzadə Azərbaycan  xalqının  etnogenezinə və bir  xalq  kimi
formalaşması  tarixinə həsr  etdiyi  monoqrafiyasında  qeyd  edir  ki,  “Azərbaycan  xalqı  öz
mənbəyini kuti-lulubey, manna,  atropatena və alban  tayfalarından olan  ölkənin  avtoxton
əhalisi  ilə miqrantların, əsasən  türkdilli  tayfaların  qaynayıb-qarışması  prosesində
yaranmışdır”. (16,10). Bu isə o deməkdir k, azərbaycanlılarla kürdlərin ulu əcdadları eyni
olmuş,  sonralar  birincilərin xalq  kimi  formalaşmasında  türkdilli,  ikincilərinkində isə
irandilli  tayfalar  üstünlük  təşkil  etdiyi  üçün  onların  onların  dillərində fərq  yaranmışdır.
Belə ki,  indiki  Azərbaycan  dili  Altay  dillər  ailəsinin  türk  qrupuna,  kürddilli  isə Hind-
Avropa dillər ailəsinin İran qrupuna daxildir.
Akademik O.Velevski sözügedən monoqrafiyasının sonunda belə bir nəticəyə gəlir
ki,  kürdlərin  ayrıca  bir  xalq  kimi  formalaşması  prosesi ən  geci  II əsrdə başlamıs  və VI-
VIII əsrlərdə başa çatmışdır. (14,115,116).
Ikinci  qrup alimlər  kürdlərin  karduxlarla əlaqəsini  inkar  edirlər.  Həmin  alimlərdən
T.H.eldeke, M. Hartman, Veysbax və başqaları karduxların və kürdlərin dil müxtəlifliyini
əsas gətirərək belə hesab edirlər ki, kürdlərin qədim əcdadları karduxlar deyil, Strabonun
və digər antik müəlliflərin qeyd etdikləri kurtilərdir. Azərbaycan alimlərindən akademik
İ.Əliyev,  Mənsur Əlisoy,  R.Ş.Məlikov  və başqaları  da  kürdlərin  ulu əcdadlarının  kurtilər
(qutilər, kirtilər) olduğunu təsdiqləyirlər (17; 18; 19). Məsələn, akademik Əliyev  “Midya
Tarixi”  adlı əsərində qeyd  edir  ki,  “karduxları  kürdlərin əcdadları  olan  kirtilərlə
qarışdırmaq olmaz” (17,105)
R.Məlikov “Kirtilər” adlı  məqaləsində bu  qədim  xalq  haqqında  geniş  məlumat
verərək  özündən əvvəlki  tətqiqatçıların  fikirlərini  təhlil edir  və belə qənaətə gəlir  ki,
kürdlərin  ulu əcdadlarının  kirtilər  olduğuna  şübhə ola  bilməz  (19,1).  Mənsur Əlisoy
“Kürdlər  haqqında  nə bilirik” adlı  məqaləsində kürdlərin  mənşəyində qədim  kutilərin
(qutilərin) mühüm  rol  oynadığını təsdiqləməklə yanaşı,  qeyd  edir ki,  onlar  e.ə.  2500 –cü
ildə mesopotomiyada  hökmranlıq  etmişlər(18,6).  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kutilərin
Mesopotomiyada hökmranlığı e.ə. 2500-cü ildə deyil, O. Vilçevskinin yuxarıda göstərilən
əsərində yazdığı kimi, e.ə. 2200-cü ildə başlamış və 60 ildən çox davam etmişdir (14,19).
Digər mənbələrə görə Qutilər (kirtilər) burada 120 il hökmranlıq etmişdir (81,21).
Kürdüstanın  şimalında (Türkiyə ərazisində) “Qutu  dərəsi”  nin  indiyədək  öz  adını
saxlaması və bu yerlər hal-hazırda da (4200 il əvvəl olduğu kimi) kürdlərin yaşaması adı

8
çəkilən  alimlərin  elim  qənaətinin  doğruluğuna  dəlalət  edən  faktlardan  biridir.  Kürdlərin
mənşəyinin  kirtilər (Qutilər) ilə bağlılığını  E.A.spayzr,  B.  Nikitin  və başqaları  da
təsdiqləyir. (82,31).
“Ön Asiyanın İran tayfalarının erkən tarixi” adlı monoqrafiyasında E.A.Qrantovskiy
göstərir  ki,  kürdlərin  etnogenezində kirtilərlə yanaşı  irandilli mard tayfaları  da  iştirak
etmişdir.(20,373).
Akademik  V.F.Minorskinin  və bir  çox  kürd  aliminin  fikrinə görə kürdlərin  ucu
əcdadları  irandilli  midiyalılar (medlər,  mitanlar,  madlar,  marlar,  mannalılar) olmuşdur
(21).  V.F.  Minovski  “Kürdlər”  adlı əsərində qeyd  edir  ki,  Dəclə çayının  sol  sahilində
kürdlərin yaşadığı Cudi dağı yüksəlir və Şərq əsatirlərinə Nuh peyğəmbərin gəmisi məhz
bu  dağı  zirvəsində dayanmışdır.  Buradaca  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Nuh  sözü  kürdcə
“yeni”, Cudi isə “görünən yer” mənasındadır.
Milliyəti  kürd  olmayan  Fəhmi  Şirvani  “Kürdlər  adlı  kitabçasında  Yaxın  şərqin ən
qədim  xalqlarından  olduğunu  qeyd  edərək  yazır  ki, Kürdlər  bəşəriyyətin ən  eski
kavmidirlər.
Kurani – Kərimin  də zikr  etdiği  gibi  Hz.  Nuhun  tufandan  sonra  ilk
konakladığı yer Cudidir. Cudi dağı isə Kürdlərin dağıdır”. (22,19). Həmin müəllif daha
sonra  yazır:  “Nuhun  gəmisi  Kürdüstandakı  cudi  dağına  oturduktan sonra  və Cudi  dağına
Nuh lierliğindən beşeriyyetin kahraman öncüləri indiğindən bu yana bu kahraman evlatlar
Cudiyi terk etmemişlərdir”. (22,72).
Göründüyü kimi akad V.F.minovskiy ilə dr. F.Şirnavinin kürdlərin qədim mənşəyə
mailk olmaları barədəki fikirləri üst-üstə düşür. Birinci müəllif qeyd  olunan əsərində daha
sonra  göstərir  ki,  Fəratın  yuxarı  lövhəsi  və Van  gölünün ətrafları  həm  də kürdlərin (yəni
digər  xalqlarla  yanaşı) ən  qədsim  zamanlardan  məskunlaşdığı ərazi  olduğu  halda,  Tavr
dağlarının bütün cənub yamacları və Dəclənin sol sahilindəki dağlıq ölkə (Bohtan, Habur,
böyük  Zab  çaylarının  hövzəsi) kürdlərin  başlıca  tarixi ocağı olmuşdur.  V.F.Minorskiy
qeyd  olunan əsərində kürdlərin  mənşəyinə bir  daha  toxunaraq  yazır:  “Əgər mardlar
mannalıların nəslindəndirsə,  bu  hipoteza  yəqin  ki,  Məsudinin  X əsrdə qeyd  etdiyi kürd
eponiminin  genelogiyasında  öz  təsdiqini  tapar:  Kürd-bin-Mard-bin-Sasad-bin-Qarb-bin-
Havazin.  Tarixi  və coğrafi  göstəricilər  nəzərə alınsa, küdr  millətinin  Midiyalıların çox
yaxın  dialektlərində danışan  iki  qohum  tayfaların- mardların  və kirtilərin qaynayıb
qarışması nəticəsində formalaşdığı çox qanunauyğun görünər” (21,98).
Kürdlərin  dili  ilə midiyalıların  dili  arasında  yaxın əlaqənin  olduğunu  dr.  F.Şinnavi
də təsdiqləyir  və qeyd  edir  ki, “....  tarihi  kaynaklar”  zerdeştin  aslının  kürt  olduğunu,
sonralardan  İrana  intikal  etdiğini  və
Sasasin  devletini  iranlılarla  kurduğunu
söyləməkdədir” (22,8).

9
V.F,Minorski  yazır: “Kürdlərin  gerçək  ataları.......  Medlərdir”  (84,41).  İnglis  alimi
B. Son da kürdlərin kökünün Med// Madlarla bağlı olduğuna inanır (110,2-3).
Kürdlərin  mənşəyi və bir  xalq  kimi  formalaşması tarixi  haqqında  görkəmli  alim
Salavat  Qallyamovun  tətqiqatları  arxeoloji,  antropoloji,  etnoqrafik,  leksik  və tarixi
faktların 
zənginliyi, 
dərin 
elmi 
məntiqə
əsaslanan 
təhlilləri 
və
ümumiləşdirmələri,ağlabatan əqli  nəticələri  ilə diqqəti  cəlb  edir.Müəllifin  elmi  qənaətinə
görə kürdlər Şimali Mesopotomiyanın və Zaqros dağlarının ənqədim sakinlərindəndir.
S.Qalyamov “Qədim  arilər  və əbədi  Kürdüstan” adllı əsərində arxeoloji
materialların təhlili əsasında  bu nəticəyə gəlir ki,  Kərkük  şəhəri  yaxınlığında  yerləşən və
qədim  zamanlardan  kürdlərin  məskunlaşdığı Cermo məntəqəsində tapılan  arxeoloji
qazıntılar  sübut  edir  ki, Kürdüstanın mərkəzi  hissəsini təşkil  edən  bu  yerlərdə e.ə.  VII
minillikdə əkinçilik  mövcud  olmuşdur (23,33). Müəllif daha  sonra göstərir  ki,  Zaqros
dağlarının  qədim  sakinləri  olan  kutilər-kürdlər ən  azı  iki  min  il (e.ə.VIII-II  min  illiklər)
oturaq həyat tərzi sürən əkinçilər olmuşlar.
E.ə.  V  minillikdə Zaqros  sakinləri  olan  kutilər  (kürdlər)  Mesopotomiya  ovalığının
məhsuldar  torpaqlarını  mənimsəməyə və öz  məskunlaşma  arealını  cənuba  doğru
genişləndirməyə başlamışlar.  E.ə.IV  minillikdə Kuti  çarlığı
yaranmış  və öz ərazisini
şimal –qərbdə Suriya, cənubda İran (Fars) körfəzinədək genişləndirmişdir.
E.ə.  III  minillikdə kutilərin  məhsuldarlıq  allahı  olan  Inananın  məbədi  yaxınlığında
şumerlərin qədim şəhəri olan Yrk meydana gəlmişdir. Eləhəmin dövrdə şumerlərin yazısı
yaranmışdır.  Beləliklə, kutilər (kürdlər) mesopotomiyanın ilk yazısının  müəllifləri
hesab    olunmalıdır. Tətqiqatlar  göstərir  ki,  Şumer  yazılarındakı  kənd  təsərrüfatı
məhsullarının  və allahların əksəriyyətinin  adı  kürd  dilinə aiddir.  Müəllifin  bu  fikrini
şumerlərin “Bilqamış” eposu da  təsdiq edir. (83).
S.Qallyamovun fikrincə, Şumerlərin kürdlərlə bağlılığını sübut edən dəlillərdən biri
onların dinində qadın ilahələrinin mühüm rol oynamasıdır ki, bu da müasir kürd cəmiyyəti
üçün  səciyyəvi  cəhətlərdən  biridir. Belə ki, ərəblərdən  və digər  qonşu  xalqlardan fərqli
olaraq  kürd  cəmiyyətində qadın  yüksək  mövqeyə,  kişilərə bərabər  hüquqa  malikdir.
(23,52). Şumerlərlə kürdlərin sıx əlaqəsinə dəlalət edən digər fakt-onların geyimlərindəki
oxşarlıqdır  ki,  bu  cəhəti  bir  çox  şərqşünaslar  təsdiqləmişdir.
Və,  nəhayət,  başqa  bir
oxşarlıq:  kutilərdə (şumerlərdə) çar  olmamışdır.  S.Qolyamov  yazır:  “kutilər-kürdlər
Akkad  ilə müharibələr  zamanı  hərbi  demokratiya  qanunları  ilə yaşamışlar,  bu  vaxt  hərbi
əməliyyatlar  zamanı tayfa  şurası  tərəfindən  vahid  hərbi  rəhbər seçilir ki, bütün tayfaların
başçıları ona tabe olur. Bu prinsip kutilərin törəmələri olan kürdlərdə bu günə qədər davam
edir” (23,85).

10
Müəllifin qənaətinə görə Şumer sözü özü qədim kürdlərin ilan-allahı Şamarın adı
ilə bağlıdır.  Ezidi kürdlərin inancında  bu gün də Şahmar  mühüm  yer  tutur. (“Mar” kürd
dilində “ilan”  deməkdir). Şumer  ölkəsinin  adına  qədim  hind  yazılı  abidələrində Meru
ətrafındakı “Şı” müqəddəs  yerinin  adı  kimi  rast  gəlinir.  S.Qallyamov  belə hesab  edir  ki,
buradakı  Meru  dağı  ilə “Avesta”  dakı  Xara  Berezanti,  yəni  Zaqros  dağlarındakı Barzan
(İraq Kürdüstanında yerləşir) rayonu eyniyyət təşkil edir. Məhz burada qədim Kürdlərin-
Kutilərin Mehri adlı dövləti yerləşirdi. Prof. E.A. Spayzer də yazır ki, Şumer şəxs adları
kutilərin burada çox qədim zamanlardan yaşadığını sübut edir. (81,19).
S.Qalyamov  tarixi-etnoqrafik, coğrafi  materiallarla  yanaş,  başqırd  (başkürd),  kürd
və qədim  hind-sanskrit  dillərinin  müqayisəli  təhlili əsasında  belə nəticəyə gəlmişdir  ki,
kürdlər  və başqırdlar  (başkürdlər-şimal  kürdləri)  eyni  mənşəli  olub  qədim  hind ədəbi
abidələri  olan  vedalarda (“Rikveda”,  “Axtarveda”  və s.) adı  çəkilən Kuru tayfalarının
törəmələridir. (24,5-11). Müəllifin fikrinə görə bu tayfaların ilk vətəni Orta Asiya, Qərbi
Sibir  və Cənubi Ural  (indiki  Başkordıstan-Başqırdıstan)  olmuşdur.  Və onlar  e.ə.  III
minilliyin  sonunda  Ön  Asiya  və Mesopotomyaya (tarixi  kürdüstan ərazilərinə),
Hindistanın  şimalına  qədər  yayılmışlar.  Bu  fikri  şərqşünaslardan  M.Mayrxofer,
İ.M.Dyakonov,  İ.  Qreşeviç,  T.  Barrou,  İ.İ.Steblin-Kamenskiy  və
başqaları  da
təsdiqləmişlər.
Bununla  belə,  T.V.Qamkrelidze  və V.V.İvanov  yeni  hipoteza  irəli  sürərək  qeyd
edirlər ki, hind-ari tayfaları olan Kuru- Baharatların ilkin vətəni Şərqi Anadolu (Türkiyə
Kürdüstanı), Şimali Mesopotomiya (İraq Kürdüstanı) və Cənubi Qaqaz olmuş və onlar bu
regiondan şərqə doğru e.ə.II minilliyin əvvəllərində hərəkət etmişlər (24,6).
Kürd və başqırd  (başkürd-başkord) dillərinin  eyni  mənşəli olduğunu sübut  edən  S-
Qollyamov  göstərir  ki,  bu  iki  xalqın  eyniləşməli  olduğunu  onlara  məxsus  çoxsaylı  tayfa
adlarının oxşar olması da sübut edir. Məsələn, elə hər iki xalqın adı kürd (kord) və başkord
(başkürd) eyni  sözdən Kuru (“d”cəm  şəkilçisidir) etnonimindən  yaranmışdır.  Yaxud,
qədim midyalılarıntayfalarından biri aryazantu (kürd dilində “ari tayfası”) adlanırdı. “Ari”
sözünün mənası (kürd dilində “ar”-“aqır”) “odla”, “oddan yaranmış” deməkdir.
Başqa  misal.  Tarixdən  yaxşı  məlumdur  ki,  Şimali  mesopotomiyada  yaşayan
midyalılar (yəni  qədim  kürdlər) Cənubi  Uralda yaşayan  və başqırdların (başkürdlərin)
əcdadları  hesab  olunan  saklar-massaqetlərlə (skif-sarmatlar) sıx  qohumluq əlaqələrində
olmuşlar. “Masaqet”-kürd  dilində “balıq  ovlayanlar”,  “sarmat”-“baş  matlar” (mateinlər-
madlar-midyalılar) deməkdir.  “Tarixin  atası”  Heradotun  “Tarix” əsərində qeyd  etdiyi
“Savromatların adı kürd dilində olub mənası “atlı-cəngavər” mənasındadır” (24,7).
S.Qallyamov  buradaca  qeyd  edir  ki,  tarixi  mənbələrdən  məlum  olduğu  kimi,
başqırdların (başkürdlərin) qədim şəhərlərindən biri Suvar olmuşdur. İrandilli orta əsrlərin