1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

35
Dərsimdə şiəlik  geniş  yayıldığı  üçün  onlar  Şah  İsmayıl  ilə yaxşı  münasibətlər
qurmuş,  Kəmah qalasını hərbi baza kimi ona güzəştə getmiş, Çaldıran döyüşü (1514-cü il)
zamanı səfəvilərə kömək etmişlər (26,75-76). Sultan Səlim Kürdüstan ərazisini bütövlükdə
İranın  hökmranlığından  çıxarıb  Osmanlı  imperiyasna  qatmaq  məqsədi  ilə kürd
əmirliklərini öz tərəfinə çəkmək qərarına gəlir. O, bu məqsədə nail olmaq üçün görkəmli
kürd alimi İdris Bidlisinin nüfuzundan istifadə edir. Kürdlərə tam muxtariyyət verəcəyini
vəd edən Sultan Səlimin sözlərinə inanan İdris Bidlisi öz nüfuzundan istifadə edərək kürd
əmirlərinin  xeyli  hissəsini  osmanlıların  tərəfinə çəkə bilir.  Lakin  dərsimlilər  boş  vədlərə
inanmayıb müstəqil hərəkət etməyə üstünlük verirlər.
1635-ci  ildə IV  Sultan  Murad  muxtar  hakimiyyətə malik  kürd əmirliklərini
tamamilə aradan  qaldırmaq  üçün  böyük  qüvvə ilə onların  üzərinə qoşun  yeridir  və
Ərzuruma gəlib çıxsa da Dərsimə daxil ola bilmir.
Osmanlı  imperiyasının  demək  olar  ki,    bütün  sultanları  hakimiyyətə gələn  kimi
Dərsim  üzərinə qoşun  yeritmiş,  lakin  öz məqsədlərinə (Dərsim  kürdlərini  öz  itaəti  altına
salmaq) nail olmamışdır.
1923-cü  ildə qurulan  Türkiyə Cümhuriyyətinin  ilk  illərində də Dərsim  vilayəti
mərkəzi  hökuməti  tanımırdı.  1936-cı  ildə Mustafa  Kamal (Atatürk) Türkiyənin  Böyük
Millət Məclisindəki nitqində demişdi: “Daxili işlərimizdən ən mühüm bir səhifə varsa o da
Dərsim məsələsidir. Daxildə mövcud olan bu yaranı, bu qorxulu çibanı ortadan qaldırmaq
və kökünü kəsmək üçün nəyin bahasına olursa-olsun, tədbir görülməli və bunu üçün təcili
qərarlar qəbuluna görə hökümətə tam və geniş səlahiyyətlər verilməlidir” (26,259).
Atatürkün bu çıxışından və tapşırığından dərhal sonra General Abdullah Alpdoğan
dərsim valis və hərbi komandanı təyin olunur, ona az vaxt ərzində “nəyin bahasına olursa-
olsun” dərsimlilərin müqavimətini qırmaq, burada baş qaldırmış üsyanı yatırtmaq tapşırığı
verilir.  Olduqca  böyük  hərbi  qüvvə və texnika  ilə Dərsimə girən  General  A. Alpdoğan
yenə də Səid Rızanın başçılıq etdiyi dərsimlilərin ciddi müqavimətinə rats gəlir. Qəhrəman
dərsimlilərin müqavimətini qıra bilmədiyini görən Genral Abdullah Alpdoğan dinc yaşayış
məntəqələri də daxil olmaqla vilayətin ərazisini hərbi təyyarələr vasitəsi ilə bombardman
edir.
Müharibənin  uzun  sürəcəyini  görən  türk  ordusu Ərzincan  valisi  vasitəsilə Səid
Rızaya  sülh  təklif  edir  və danışıqlar  üçün  onu Ərzincana  çağırır.  Türk  hökumətinin
dərsimlilərə muxtariyət verəcəyinə inanan  Səid Rıza Ərzincana gəlir və burada xaincəsinə
həbs  olunur.  Hərbi  məhkəmənin  qərarı  ilə Səid  Rıza  Elazığ (Eləziz) şəhərinin  Buğday
meydanında  edam  edilir.  Edam  zamanı  qəhrəman  kürd  oğlu  Səid  Rıza  uca  səslə son
sözünü  deyir:  “75  yaşım  var,  şəhid  oluram,  Kürdüstanın  şəhidlərinə qarışıram.  Dərsim

36
məğlub  olur,  lakin kürdlük  və kürdüstan  yaşayacaqdır! Kürd  gəncliyi  intiqam  alacaqdır.
Zalımlara və yalançılara lənət olsun!” (26,290).
1938-ci ildə Dərsim aviasiya bombardmanından sonra tamamilə dağıdıldı, minlərlə
dinc əhali məhv edildi və didərgin düşdü. Dərsimin adı dəyişdirilərək Tanceli qoyuldu.
Orta əsrlərdə mövcud  olmuş  müstəqil  və ya  rarımmüstəqil  kürd əmirliklərinin,
vilayətlərinin  qısa  tarixi  səciyyəsi  göstərir  ki,  həmin  dövrlərdə kürd  xalqı  öz  azadlığı,
müstəqil  dövlət  qurmaq  uğrunda  daima  mübarizə aparmış  yadelli  işğalçılara (ərəblərə,
osmanlılara,  farslara,  monqollara  və s.) qarşı  qəhrəmancasına  vuruşmuş  və bu  yolda
milyonlarla qurban vermişdir.
Çox  təəssüflər  ki,  bütün  bu  küharibələr  nəticəsiz  qalmış,  milyonlarla  kürd
şəhidinin  qanı  yerdə qalmış,  ayrı-ayrı  kürd  feodal  dövlətləri (əmirlik  və vilayətləri)
birləşib  müstəqil  Kürdüstan  dövləti  yarada  bilməmişdir.  Bunun əksinə olaraq,  XX ərsdə
(1223-cü  ildə)
Kürdüstanın ərazisi  rəsmi  olaraq (Lozanna  müqaviləsinə əsasən) dörd
dövlət (İran,  Türkiyə,  İraq,  Suriya) arasında  bölüşdürüldü  (52,274).  Bununla  qətiyyən
razılaşmayan Kürdlər həmin dövlətlərlə silahlı mübarizəyə qalxdılar.
Beləliklə, XX əsr, qısa fasilələr istisna olmaqla, kürdlərlə onları əsarətdə saxlamaq
istəyən Türkiyə, İran, İraq hökümətləri arasında qanlı müharibələr əsrinə çevrildi.  Həmin
müharibələrdən bir neçəsinə qısa nəzər yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Lozanna  müqaviləsindən  dərhal sonra  Türkiyənin kürdlər  yaşayan  şərq və cənub-
şərq  vilayətlərində başlayan  həyəcan  və narazılıqlar (Atatürkün  kürtlərə muxtariyyət
verəcəyi barədəki vəədləri boşa çıxanda bu narazılıqlar daha da gücləndi) tezliklə silahlı
üsyana çevrildi. Həmin üsyanlardan bir neşəsinin qısa səciyyəsinə diqqət yetirək.
1925-ci  ildə Şeyx  Səidin  başçılığı  ilə Türkiyənin  kürdlər  yaşayan  14  cənub  şərq
vilayətini əhatə edən  üsyan  demək  olar  ki  şimali  kürdüstanı  demək  olar  ki,  Şimali
Kürdüstanı (Türkiyə kürdüstanı) tamami  ilə bürüdü  (53,308).  Şeyx  Sədini  bu  üsyanda
başlıca məqsədi paytaxtı Diyarbəkir olmaqla müstəqil kürdüstan dövləti yaratmaq idi.
Öz ətrafına  10  min  silahlı  toplayan  Şeyx  Səid  14  fevral  1925-ci  ildə vilayət
mərkəzi  olan  Gənc  şəhərini ələ keçirtdi.  Türk  məmurları  və vali əsir  alındı.  Şeyx  Səidin
sərəncamı  ilə Gənc  şəhəri  Kürdüstanın  müvəqqəti  paytaxtı  elan  edildi  (54,121).  Fevralın
29-da Licə və Xani qəzalarını özünə tabe edən Şeyx Səid Diyarbəkir yaxınlığındakı Tala
adlanan  yerdə KÜrd  ordusunun  qərərgahını  yaratmağa  başladı.  Tarixçilərin  məlumatına
görə bu  zaman  kürd  ordusunun  qərərgahını yaratmağa  başladı.  Tarixçilərin  məlumatına
görə bu zaman Kürd ordusunun sayı 20 min nəfərə yaxın idi (54,122).
11 Mart 1925-ci ildə Diyarbəkirin Mardin qapısından şəhərə daxil olan kürd

37
silahlarını  diyarbəkirlilər  böyük  sevinclə və:  “Yaşasın  azadlıq!”,  “Yaşasın  Kürdüstan!”
şüarları  ilə qarşıladı.  Qeyri-bərabər  döyüşdə şəhərin  alınmasının  mümkün  olmadığını
görən  Şeyx  Səid  geri  çəkilmək əmri  verdi.  Türk  hökuməti  məsələnin  ciddi  xarakter
aldığını  görüb  üsyançıların  üzərinə böyük  qoşun  birləşmələri  göndərdi. Tətqiqatçıların
yazdığına  görə şimaldan  40  min,  cənubdan  30  min  türk  ordusu  üsyançıları  sıxışdırmağa
başladı (55,37). Bütün qüvvələri səfərbərliyə alan Türk ordusunun rəhbərliyi aprel ayında
qəzetlərdə Şeyx Səidin həbsinə kömək barədə elan dərc etdirdi. Elanda deyilirdi ki, Şeyx
Səidin dirisini ələ keçirənə 1000 qızıl lirə, ölüsünü gətirənə isə 700 qızıl lirə veriləcəkdir
(55,68).
Beləliklə, qeyri bərabər döyüşdə məğlub olan Şeyx Səid hərbi məhkəmənin qərarı
ilə 29  iyun  1925-ci  ildə 47  kürd  tayfa  başçısı  ilə birlikdə Diyarbəkirdə edam  edilir
(54,128). N. Dersiminin yazdığına görə həmin edam sentyabrın 4-də həyata keçirilmişdir
(26,184).  Edam  zamanı  Şeyx  Səid  özünü  son  dərəcə məğrur  aparmış  və demişdi: “Mən
qətiyyən təəssüflənmirəm  ki,  öz  həyatımı  xalqıma  qurban  verirəm. Biz  onunla  fəxr  edirik
ki, düşmənlərimizin önündə nəvələrimiz bizim üçün xəcalət çəkməyəcəklər” (56,100).
XX əsrdə Türkiyə Kürdüstanında  baş  verən  güclü  üsyanlardan  biri  də Ağrıdağ
üsyanıdır.  Şeyx  Səid  üsyanın  qan  içində boğulması,  bəzi  kürd tayfa  başçılarının  türk
hökuməti  tərəfindən ələ alınması  bu  ölkədəki  milli-azadlıq  hərəkatını  susdura  bilmədi,
əksinə daha da gücləndirdi.
1927-ci ilin yazında Ağrı, İğdır, Bəyazit vilayətlərində baş qaldıran üsyan getdikcə
genişlənməyə başladı.  Üsyandan təşvişə düşən  Türk  höküməti  üsyançıların  üzərinə 10
mindən yuxarı silahlı qoşun göndərdi. Şiddətli döyüşlərdə Türk ordusunun iki mindən çox
əsgəri öldürüldü, 500 nəfərə yaxını əsir alındı (54,143). Getdikcə şiddətlənən üsyan tez bir
zamanda Van, Malazgird, Muş, Bidlis və Siirt vilayətlərinə yayıldı.  1928-1929-cu illərdə
üsyançılar  öz  qüvvələrini  Ağrıdağın  çətin  keçilən  yerlərində cəmləşdirdilər.  Böyük  və
Kiçik Ağrıdağ arasındakı dağarası çökəkliyi özlərinə hərbi bazaya çevirən üsyançılar türk
ordusuna şiddətli müqaviməti 19310-ci ilədək davam etdirməyə nail oldular (57,109).
Ağrı  üsyanı  adını  almış  bu  hərəkat  “Xoybun” (“Müstəqillik”) adlı  kürd  komitəsi
tərəfindən  təşkil  olunmuşdu.    Bu  komitə 1927-ci  ilin  avqustunda  bir  sıra  kürd  siyasi
təşkilatlarının  qurultayında  yaradılmışdı.  Həmin  komitənin  bütün  üzvləri  müstəqil
Kürdüstan  naminə bütün  kürdlərin  birliyi  uğrunda  mübarizə aparacaqlarına  söz
vermişdilər (58,270).
“Xoybun”  təşkilatına  rəhbərlik  edən  odlu  vətənpərvər  İhsan  Nuri  münaqişə
regionuna  gələrək  İbrahim  paşanın (İbrahime  Həsike) başçılıq  etdiyi  silahlı  üsyançıların
qüvvələrini  birləşdirməyə və dezgen  istiqamətləndirməyə nail  oldu.  Üsyançılara  siyasi
rəhbərliyi  gücləndirmək  üçün  “Xoyban”,  “Aqıri” (“Alovlanan”;  Ağrı  dağın  kürdcə

38
adından  götürülüb) adlı  qəzet  nəşr etməyə başladı.  Ağrıdağ hərəkatını  izləyən  mütərəqqi
ingilis  müəllif  S.S.  Qavan  yazır:  “Bu  üsyan  Ağrı-dağ  konqresində kürd  qruplarının
birləşməsi  sayəsində özünün  yüksək  təşkilatçılığı  ilə maraq  doğurur.  Eyni  zamanda  bu
təşkilat vahid kütləvi təşkilat formasına çox yaxınlaşmışdır” (59,21).
Üsyanın getdikcə şiddətlənməsini və daha geniş yayılmasını görən Türk höküməti
sülh  danışıqları  aparmaq  üçün  12  millət  vəkilindən  və türkiyənin  şərq  vilayətlərinin  bir
neçə rəhbər şəxslərindın ibarət komisya yaratdı. 1928-ci ilin may ayında komisya üzvləri
Şehli körpü deyilən yerdə (bitərəf zonada) İhsan Nurinin rəhbərlik etdiyi Kürd nümayəndə
heyyəti  ilə görüşdü.  Komisya  üzvləri  hökumət  adından  İhsan  Nuriyə yüksək  dövlət
vəzifəsi  təklif  etdilər;  bu  şərtlə ki  üsyançılar  silahı  yerə qoyub  Türk  ordusuna  təslim
olsunlar. Kürd nümayəndə heyyəti bu təkliflə razılaşmadı və sülh danışıqları nəticəsiz başa
çatdı.
1930-cu  ilin əvvəllərində Türkiyənin  bütün  cənub-şərq  vilayətləri (Türkiyə
kürdüstanı) kürd üsyançılarınıln tabeçiliyində idi. Həmin ilin 6 aprelində hərbi texnika ilə
gücləndirilmiş  türk  qoşun  birləşməsi  üsyançılar  tərəfindən  darma-dağın  edildi.  Ciddi
narahat  olmağa  başlayan  Türk  hökuməti  bütün  qüvvələri  səfərbərliyə alıb  üsyançıların
üzərinə böyük  miqdarda  hərbi  qüvvə göndərdi.  Bir  aydan  çox  davam  edən  şiddətli
döyeşlərdə Türk ordusu məğlubiyyətə uğradı; iki min əsgər əsir alındı, 12 təyyarə vuruldu,
60 ədəd plamyot üsyançıların əlinə keçdi(54, 146)
Ağır  məğlubiyyətdən  qorxuya  düşən  Türk  hökuməti  döyüş  bölgəsinə göndərilən
canlı qüvvənin sayını 60 min əsgərə çatdırdı (60, 31). Iyun ayınadək davam edən şiddətli
döyüşlərdən  sonra  Türk  ordusu  yalnız  aviasiyanın  köməkliyi  ilə üsyançıları  iran  və
türkiyənin  sərhədləri  boyu  yerləşən  dağlıq  bölgəyə doğru  sıxışdıra  bildi.  Bu  zaman  İran
Kürdüstanında  yerləşən  Mako  rayonundan  üsyançıların  köməyinə yeni  Kürd  silahlı
dəstələr  yetişdi.  Üsyan  dalğası  yenidən  alovlanaraq,  Başqalə,  Saray,  Bəqrikalə, Ərciş,
Patnos,  Van, Zilan və.s.  rayonları  bürüdü.  Həmin  rayonlarda  üsyançıların  sayı  1921-ci
ildəkinə (10 min nəfər) çatdı.
Yenidən  böyük  qüvvə ilə üsyançıların  üzərinə yeriyən  türk  ordusu  iyul  ayının
axırlarınadək  davam  edən  şiddətli  döyüşlər  nəticəsində onların  müqavimətini  qıra  bildi.
Mənbələrin  verdiyi  məlumata  görə türk  ordusu  təkcə üsyançıları  öldürmür,  qarşılarına
çıxan  bütün  dini əhalini,  bütöv  kəndləri  məhv  edib-dağıdır,  kürdlərin  mal-qarasınə
qabaqlarına  qatıb  aparırdılar.  Məsələn  təkcə Zilan  dərəsində 1550  nəfər  məhv  edilmiş
Ərciş  rayonunda  200  kənd  yandırılmış,  Patnosda  isə bütün  yaşayış  məntəqələri  yerlə-
yeksan edilmişdir (57,111).
Kürdlərin müqavimətini 15 sentyabradək davam edən döyüşlərdə böyük çətinliklə
qıran  türk  ordusu  mətbuat  səhifələrinə özlərini  öyən  yazılar  dərc  etməyə başadılar.

39
Məsələn, “Milliyət” qəzeti üsyançıların məğlubiyyətindən sonra öz səhifəsində Ağrıdağın
ətəyində qazılmış  bir  məzar  şəkli  vermişdi.    Məzar  daşının üstündə yazılmışdı:    “Burada
xəyal edilən Kürdüstan dəfn edilmişdir” (61,76).
Həmin sətirlərin müəllifi indi sağ olsaydı nə qədər yanıldığını anlayar və gözləri ilə
görərdi ki, 6 min ildən çox Kürdüstan uğrunda mübarizə aparan kürdlərin doğma vətənini
“dəfn etmək” tarix boyu nəhəng imperiyalara (İran, Roma, Bizans, Osmanlı, Ərəb xilafəti,
Monqol-tutur  və s.)
qismət  olmadığı  kimi,  bu,  Yürkiyə cumhuriyyətinə də nəsib
olmamışdır və heç zaman nəsib olmayacaqdır. Həmin şəklin çap olunduğu ildə Türkiyənin
baş  naziri  İsmət  İnönü    Sivasdakı  dəmir  yolunun  açılışına  həsr  olunmuş  tədbirdəki
çıxışında  deyirdi:  “Bu  ölkədə yalnız  türk  milləti  etnik  və irqi qüquqlar  tələb  edə bilər.
Başqa heç bir ünsürün buna haqqı yoxdur” (54,147).
Elə baş nazirin həmin çıxışından sonra Türkiyədə yaşayan kürdlər öz milli haqları
uğrunda  yeni  hərəkata  başladılar.  Və bu  hərəkatın  mərkəzi əsrlər  boyu  Osmanlı
imperiyasına  baş əyməyən  və “Kürdüstanın  qapısı”  adlandırılan  Dərsim  vilayəti  oldu.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi dərsimlilərin hərəkatı 1938-ci ilədək davam etdi.
İkinci  Dünya  müharibəsindən,  xüsusilə 1960-cı  il  dövlət  çevrilişindən  sonra
Türkiyədə kürdlərin  öz  milli  haqları  uğrunda  mübarizəsi  yenidən  canlanmağa  başladı  və
bu  mücadilə bu gün də davam  etməkdədir.  Dövlət  çevrilişindən  sonra  qurulan  yeni  Türk
höküməti bəyan etdi ki, “vahid Türkiyənin  türklərə məxsus olması fikri başqa məqsədlər
güdən bəzi şəxslərə aşılanacaqdır”  (62).  Yeni hökumət həmin fikrin aşılanması yolunu da
(kütləvi həbslər, sui-qəsdlər, təzyiq və hədə-qorxular ) tezliklə müəyyənləşdirdi. Elə həmin
ildə yeni hökumət 244 nəfər görkəmli kürd xadimini həbs etdirdi (63,109).
Kürdləri  inkar  etmək  siyasətini  həyata  keçirək  yeni  Türk  hökuməti    “Yaşayış
məntəqələri ” (Məskunlaşma) haqqında 2510 № li qanuna əlavə 105 № li qanun qəbul etdi.
Həmin  qanunda  öz  milli  haqlarını  tələb  edən  kürdlərin  doğma  vətənindən  keçirilməsi
nəzərdə tutulurdu  (64,  101-103). 1961-ci ildə Türkiyə Kürdüstanından 55  nəfər görkəmli
kürd  ziyallısı  və siyasətçisi  ölkənin  qərb  vilayətlərinə sürgün  edildi.  Bundan  bir  qədər
əvvəl  isə
(1460-cı  ilin  oktyabrında)
147  nəfər  professor-müəllim    ölkənin
universitetlərindən  xaric  edilmişdi.  Onların  hamısının    günahı  “Müstəqil  kürdüstanın
yaradılmasına yönəlmiş fəaliyyət” idi (65,40).
Yeni Türk hökumətinin kürdlərə qarşı apardığı assimliyasiya və repressiya siyasəti
ölkədə yeni  narazılıq  dalğası  yaratdı.  XX əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  kürdlər  siyasi
mübarizə ilə yanaşı,  partizançılıq  yoluna  üstünlük  verdi.  Türkiyə hökuməti  kürd
partizanlarını “bandit, quldur,bölücü” adlandıraraq onlara qarşı kəskin mübarizəyə başladı.
1966-cı ilin iyunda Türk hökuməti 21 nazirin iştirakı ilə gizli iclas keçirtdi.

40
İclasda  kürd  milli  hərəkatının  qarşısını  almaq  və
ölkədə
kürdlərin
assimliyasiyasını
gücləndirmək  üçün  tədbirləri  planı  müzakirə edildi.  Eyni  zamanda  gözdən  pərdə
asmaq məqsədi ilə ölkənin kürdlər yaşayan 16 şərq vilayətində mədəni və iqtisadi inkişaf
üçün müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi qərara alındı.
1967-ci  ildə Türkiyə hökuməti  kürd  hərəkatının  yatırılmasının  “hüquqi  bazasını”
möhkəmləndirmək  məqsədi  ilə 6/7635  №  li  dekret  qəbul  etdi.  Həmin  dekretə görə kürd
dilində xarici  mənşəli  hər  hansı  materialın (yazılı  materiallar,  plastinkalar,  maqnitafon
lentləri  və s.) Türkiyə gətirilməsi  və yayılması  qadağan  edildi  (66).  Həmin  ilin
sentyabrında  Türkiyə hökumətinin  inkraçılıq,  etnik  haqları  tapdalamaq  və assimliyasiya
siyasətinə
etiraz
əlaməti  olaraq,  Cenevrə
şəhərində
Beynəlxalq  Hüquqşünaslar
Assosasiyası məruzə dərc etdirdi (67,12).
Kürdlərin  Assimliyasını  gücləndirmək  məqsədi  ilə60-cı  illərdə (XX əsr) kürd
uşaqları üçün xüsusi internat məktəbləri açıldı. Həmin məktəblərin başlıca vəzifəsi kürdlər
arasında türk dili və mədəniyyətinin təsirini gücləndirmək idi. Həmin məqsədlə, həmçinin,
60-cı illərin axırlarında kürdlərin üstünlük təşkil etdiyi Diyarbəkir, Van, Ərzurum, Kars və
digər şərq vilayətlərinin  mərkəzi şəhərlərində yaradılan  radiostansiyalardan geniş istifadə
olunurdu.
Türkiyə hökumətinin  bütün  bu  tədbirləri (təzyiqlər,  qadağalar,  həbslər) kürdlərin
siyasi  mübarizəsini  daha  da  güclədirdi.  60-cı  illərin  axırından  başlayaraq  Diyarbəkir  və
digər  kürd  vilayətlərini  mitinq  və yürüşlər  dalğası  bürüdü. Türkiyədə 1965-ci  ildə siyasi
partiyalar  haqqında  qəbul  edilmiş  qanunda  azsaylı  xalqların  siyasi  partiya  yaratması
qadağan  edildi.  Ona  görə də həmin  illərdə kürd  ziyalıları  qeyri-leqal  şəraitdə Türkiyə
Kürdüstanı  Demokratik  Partiyasını (TKDP) yaratdılar.  Həmin  partiya  Türkiyə dövləti
çərçivəsində kürdlərəinzibati və mədəni muxtariyyətin verilməsi, kürdlərin milli haqlarının
tanınması,  kürd  dili  və mədəniyyətinin  inkişaf  etdirilməsi  uğrunda  mübarizəni  öz
qarşısında  məqsəd  qoymuşdu.  Həmin  dövrdə Türkiyə Kürdüstanında,  həmçinin  T  ürkiyə
Kürdlərinin Azadlıq Partiyası, Azadlıq Assosasiyası, Kürdüstan döyüşçüləri Təşkilatı və s.
Gizli fəaliyyət göstərirdi (68).
1970-ci ildə Türkiyə Fəhlə Partiyası özünün IV qurultayında kürd məsələsinə dair
xüsusi  qətnamə qəbul  etdi.  Həmin  qətnamədə deyilirdi:  “Türkiyə Fəhlə Partiyası  rəsmi
surətdəbəyan  edir  ki, Türkiyənin  şərqində kürd  xalqı  mövcuddur. Lap əvvəldən
hakim siniflər tərəfindən təsdiq edilən faşist rejimi kürd xalqına qarşı münasibətdə tez-tez
qanlı əməliyyatlar  forması  alan əzmək,  terror  və assimlyasiya siyasəti  aparmışdır
(69,205)”.

41
Türkiyənin  tərəqqipərvər  və sülhsevər  qüvvələrinin  və beynəlxalq  təşkilatların
etirazına  baxmayaraq  Türk  ordusu  1970-ci  illərin əvvəllərində kürd  vilayətlərində
(Həkəri,  Mardin,  Silvan,  Batman,  Diyarbəkir,  Malazgird,  Karayazı  və s.) hərbi
əməliyyatlara  başladı.  Həmin əməliyyatlar,  bir  qayda  olaraq,  kütləvi  həbslərlə müşayət
olunurdu.
Həmin  illərdə yüzlərlə vətənpərvər  kürd  ziyalısı  həbsə atıldı.  Onların  arasında  T.
Ziya əkinçi,  C.Yıldırım,  Musa  Antər,  Kamal  Burkay,  Nəci  Kutlay,  Mehdi  Zona,  M.E.
Bozarslan, Yusuf Əkinçi, İsmail Beşikçi və s. Kimi görkəmli kürd ziyalıları var idi.
Türkiyə hökumətinin  “əzmək, terror və assimilyasiya” siyasəti, kütləvi həbslər və
təzyiqlər  məsələni  daha  da  kəskinləşdirdi.  Belə bir  şəraitdə 1978-ci  ildə Türkiyədə
kürdlərin  yeni  siyasi  partiyası-Kürd    Işçi  Partiyası (PKK-Partiya  Karkarin  Kürdistan)
yarandı. 1980-ci ilin sentyabr ayında general  Kənan Evrenin başçılığı ilə Türkiyədə hərbi
çevriliş baş verdi. Ölkədə hakimiyyəti ələ alan K. Evren müsahibələrinin birində deyirdi:
“Kürdlər  mövcuddur.  Lakin  biz  onlara  ölkəni  parçalamaq  imkanı  verməyəcəyik.  Bu
məsələni kökündən qoparmaq üçün biz hər şüyi edəcəyik”(100,90).
Həmin  müsahibədən  sonra  həqiqətən  də Türk  ordusu  kürdlərin  milli-azadlıq
mübarizəsi əzmini  qırmaq  üçün əlindən  gələn  “hər  şeyi”  etdi.  Ölkənin  kürdlər  yaşayan
bütün  şərq (“Doğu  Anadolu”) və cənub-şərq (“Güney-doğu  Anadolu”)
vilayətlərində
hərbi vəziyyət elan olundu. “Bölücü və terorist” kürdlərə qarşı hərbi əməliyyatlar zamanı
minlərlə insan  həbs  edildi  və edam  cəzasına  məhkum  olundu.  Kürd  siyasətçilərinin
əksəriyyəti ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı.
Türkiyə Kürdüstanı ərazisindəki kürd toponimlərinin (coğrafi adların) demək olar
ki, 80%-dən çoxu dəyişdirildi. Məsələn, Ağrı vilayətində 376, Van vilayətində-426Muşda-
289,  Bitlisdə-229  kəndin  adı  kürdcə olduğu  üçün  dəyişdirildi. (Belə dəyişmə əməliyyatı
hələ 1938-ci ildən-Dersimin adı Tanceli qoyulandan-başlamışdır).
1984-cü ilədək siyasi mübarizəyə üstünlük verən partiyanın lideri Abdulla Öcalan
həmin  ilin  avqust  ayından  silahlı  mübarizə yoluna  keçdi.  Həmin  partiyanın  döyüşçüləri
(gərila) ilə Türk  ordusu  arasında  bu  günədək  davam  edən  hərbi əməliyyatlarda  40  minə
yaxın adam həlak olmuşdur. Həlak olanların əksəriyyəti hərbi əməliyyatlar zamanı evləri,
eşikləri yelə-yeksan olan dinc kürd əhalisidir.
1999-cu  ilin  16  fevralında  PKK-nın  lideri  A.Öcalan  ABŞ  və İsrailin  gizli
təşkilatlarının  köməyi  ilə həbs  edildi  və Mərmərə dənizində yerləşən  Imrali  adasındakı
həbsxanaya salındı. Ona verilən “edam” cəzası, sonradan “ömürlük həbs” cəzası ilə əvəz
edildi  və hazırda  o  həmin  həbsxanada,  xüsusi  şəraitdə saxlanılır.  Onun  həbsindən  11  il
keçdiyinə baxmayaraq,  PKK  ilə Türk  ordusu  arasındakı  döyüşlər  davam  etməkdədir;

42
Hərçənd  ki,  Türkiyə hökumətinin  başçıları  son  11  ildə dəfələrlə PKK-nın  “kökünü
qazıdıqlarını” bəyan etmişlər.
PKK-nı  “bölücü”,  “terorist”  təşkilat  adlandıran  Türkiyə hökuməti  məsələni
demokratik-siyasi  mübarizə yolu  ilə həll  etməyə çalışan  kürd  partiyalarına  qarşı
münasibətdə də səmimi  olmayıb  son  20  ildə həmin  partiyaların (HADEP,DEHAP,DTP)
sıxışdırılması  və bağlanılması  ilə nəinki  kürdlər  arasında,  eyni  zamanda  Avropa  birliyi,
Avropa  Şurası,  dünyanın  bir  çox  demokratik  dövlətlərində və beynəlxalq  təşkilatlarda
ciddi narazılıq doğurmuşdur.
Doğrudur,  son  illərdə,  xüsusilə,  AKP  iqtidarı  dövründə Türkiyə hökuməti  kürd
məsələsində müəyyən güzəştlərə getmişdir. Məsələn, XX əsr boyu kürd xalqının varlığını
və kürd dilinin  mövcudluğunu qətiyyətlə inkar  edən, kür  musiqisinin  yayımlanmasına  və
milli  bayramların (“Novruz”  və s.) keçirilməsinə,  hətta,  kürd  uşaqlarına  öz  dillərində ad
verilməsinə qadağalar  qoyan  bu  qadağaları  pozan  kürd əsilli  mədəniyyət  və incəsənət
xadimlərini, görkəmli yazıçı və alimləri dərhal həbs etdirən Türkiyə hökuməti son illərdə
kürdlərin  milli-mədəni  haqlarının  tanınması,  yuxarıda  qeyd  olunan  qadağaların  aradan
qaldırılması  istqamətində,  ləng  də olsa,  müəyyən  addımlar  atmaqdadır.  Hətta  Türkiyənin
dövlət  televiziyasında  kürd  dilində ayrıca  kanal (TRT-6) açılmış,  burada  müntəzəm
verilişlər yayımlanmağa başlanılmışdır.
Lakin  bütün  bu  “yarımçıq”  addımlar  kürdlərin  milli  haqlarının  tam  tanınması
tələbini  ödəmir  və ölkədə milli  zəmində qərginlik  davam  etməkdədir. Əlbəttə,  Türkiyə
hökuməti  nə qədər  tez  cəsarətli  addım  atıb  dövlət  səviyyəsində-konstitusiya əsasında
kürdlərin milli haqlarını tanısa, bu kürdlərdən daha çox Türkiyə Cumhuriyyətinin xeyrinə
olar. Belə ki, bununla uzun illər boyu kürdlərə mqarşı hərbi əməliyyatlara xərclənən külli
miqdarda vəsait ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına yönələr, ölkədə siyasi sabitlik, vətəndaş
həmrəyliyi və milli birlik möhkəmlənər, ölkənin gələcəkdə parçalanması təhlükəsi aradan
qalxar. Bütün bunlar isə tez bir zamanda ölkənin iqtisadi qüdrətinin güclənmənməsinə və
Türkiyənin demokratik bir dövlət kimi beynəlxalq nüfuzunun artmasına səbəb ola bilər.
Lizanna  müqaviləsindən (1923-cü  il) sonra  Kürdüstan ərazisinin  4  yerə
parçalanması  ilə əlaqədar  ciddi  narazılıqlar  Şimali  Kürdüstanda (Türkiyə Kürdüstanı)
olduğu  kimi  İraq  Kürdüstanında  da  tezliklə silahlı  mübarizəyə çevrildi.  Burada  həmin
mübarizə əslində Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamışdı.
Birinci Dünya müharibəsindən dərhal sonra İraqın və İraq Kürdüstanının ərazisini
öz  nüfuz  dairəsində saxlamaq  üçün  ikiüzlü  və hiyləgər  siyasət  yeridərək,  üzdə zöünü
kürdlərin  milli-azadlıq  hərəkatının  müdafiəçisi  kimi  göstərən  inglislər əslində regionda
“parçala  hökm  et!”  şüarını  həyata  keçirirdi.  Onlar  Müstəqil  Kürdüstanın  yaradılmasına
kömək  etmək əvəzinə (halbu ki,  üzdə buna  çalıdıqlarını  bəyan  edirdilər) ayrı-ayrı  kürd