1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

43
feodal-tayfa    rəhbərlərini  hakimiyyətə gətirməklə şirnikləndirir,  onları  bir-birinin  üzərinə
saldıqrmaqla  öz  məkrli  məqsədinə (regionda  yeganə hökmranlıq) nail  olmağa  çalışırdı
(70,115,59,30).
Belə bir  şəraitdə 1918-i  ilin  noyabrın  1-də Şeyx  Mahmud Barzanci (1882-1956)
Süleymaniyə əyalətinin hökmdarı elan edildi. Şeyx Mahmud Barzancinin məqsədi Mosul
vilayətinin bütün ərazisi də daxil olmaqla müstəqil Kürdüstan dövləti yaratmaq idi. O belə
bir dövlətin İngiltərənin himayəsi altında yaradılmasına razı idi və bunun üçün inglislərin
İrandakı  səlahiyyətli  komissarı  Arnold  Vilsona  40  kürd  tayfa  rəhbərlərinin  imzaladığı
sənədi təqdim etmişdi (71,129).
Əlbəttə, kürdlərin bu istədi ingilis müstəmləkəçilərinin maraqlarına uyğun gəlmirdi
və ona  görə də onlar  regionda,  xüsusilə neftlə zəngin  Mosul  vilayətində öz  mövqelərini
möhkəmləndirmək  üçün  Ş.M.  Barzaminin  nüfuz  dairəsini  daraltmağa  başladılar  (72,83).
Bundan  narazı  qalan  kürdlər    1919-cu  ilin  yazında  silahlı  üsyana  başladılar.  Həmin  ilin
aprelində gəyan (qayan)
tayfası  Zahoda, Əhməd  Bazaninin  rəhbərlik  etdiyi  kürdlər
Barzan rayonunda  İnglis  işğalçılarına  qarşı  silahlı  mübarizəyə qalxdılar  (73,193).  May
ayının  20 –də İran  Kürdüstanından avroman tayfa birləşməsinin  rəhbəri  Mahmud-xan
Dizli kömək üçün öz silahları ilə birgə Süleymaniyə şəhərinə daxil oldu.
İnglislərin  xəyanətini  görən  Ş.M.  Barzanci  23  may  1919-cu  ildə inglislərin
Süleymaniyə şəhərindəki  siyasi  qərargahına  hücum  edib  siyasi  zabit  Qrinhouzu  və onun
bütün  şəxsi  heyətini  həbsə saldı  və Cənubi  Kürdüstanın  müstəqüilliyini  bəyan  etdi.
Süleymaniyə şəhərinin inzibati binası üzərində inglis bayrağı endirildi, onun yerində kürd
bayrağı  ucaldıldı  (74,32).  Öz  hakimiyyət  dairəsini  genişləndirən  Şeyx Mahmud  Kərkün
yolunda  yerləşən  Tasluca  dərəsində hərbi  texnika  ilə silahlanmış  inglislərin  dəstəsini
darmadığın  etdi.  Bunu  görən  inglislər  Şeyx  Mahmudun  üzərinə böyük  texnika  və canlı
qüvvə göndərdi.
18  iyun  1919-cu  ildə Dərbənde  Bazian  adlı ərazidə inglislərlə şiddətli  döyüş
zamanı  Ş.M.  Barzanci  yaralandı  və həbs  edildi.  Bu  məşğuliyyətdə ingilislərin      hərbi
texnikaya  görə üstünlüyündən  başqa,  öz  minliyti  mənliyini    pula  və vəzifəyə satan  kürd
feodal Muşir Həmay Süleymanın xəyanəti də müəyyən rol oynadı. O inglislərə bələdçilik
edərək,  gizli  aşırım  yolu  ilə onların  üsyançılara  arxadan  zərbə vurmasına  köməklik
etmişdi.
Beləkillə şeyx  Mahmud  Barzancinin  başçılıq  etdiyi  silahlı  üsyan  məğlubiyyətlə
nəticələndi. Lakin buna baxmayaraq, həmin  üsyan təkcə İraqda deyil, Kürdüstanın digər
parçalarında  da  milli-azadlıq  hərəkatının  yeni  dalğasına  təkan  verməklə öz  tarixi  rolunu
oynadı (75,410).
1920-1922-ci illərdə Türkiyə Osmanlı imperiyasının əldən getmiş torpaqlarını, o

44
cümlədən İraq ərazisini geri qaytarmaq üçün əlindən gələni etdi. 1922-ci ilin sentyabrında
türk  ordusu  Süleymaniyə şəhərinə yaxınlaşdı.  İnglislər  buradakı  mövqelərindən  geri
çəkilib Ərdəbil və Kərkün şəhərində yerləşməli oldular. Vəziyyəti öz xeyirlərinə dəyişmək
üçün  Şeyx  Mahmud  Barzanciyə müraciət  edərək  onu  sürgündən  Süleymaniyəyə geri
gətirdilər. (O  Hindistanda  sürgündə idi  ). Bağdatda  inglislərin  ali  komisarı,  İraqın  kralı
Feysəl  və Ş.M.  Barzanci  arasındakı  danışıqlarda  belə bir  razılıq əldə olundu:  1)  Ş.M.
Barzanci  Kürdüstan ərazisində öz  nüfuzundan  istifadə edərək  qayda-qanun  yaradacaq  və
türklərin  İraq ərazisinə soxulmasının  qarşısını  alacaq;  2)  İngilislər  muxtar  KÜrd
rayonunun yaradılmasında Şeyx Mahmuda köməklik göstərcək.
Beləliklə,  1922-ci  ilin  14  sentyabrında  Ş.M.Barzanci  yenidən  Süleymaniyə
vilayətinin hökmdarı (Seçki Şurasının Sədri) təyin olundu və həmin ilin oktyabrında iraqlı
hərbi  zabitlərin  və inglislərin  siyasi  komissarı  Noelin  müşaiyəti  ilə şəhərə daxil  oldu
(76,200-201).  Şeyx  Mahmud  tezliklə öz  hökumətinin  tərkibini  Bağdata  təqdim  etdi.  O,
Kürd dövlətinin başçısı, kardaşı Şeyx Qadir isə Baş nazir təyin olundu. Kürd dili  rəsmi
dil  elan  olundu.
Bu  dildə müxtəlif  markalar,  pul  nişanları  çap  olundu,  təhsil
müəssisələrinin yaradılması üçün tədbirlər həyata keçirildi.
Kürd  dilində əvvəlcə “Bangi  Kürdüstanın” (“Kürdüstanın  səsi”) daha  sonra  isə
“Ümidi  Kürdüstanın” (“Kürdüstanın  ümidi”),  “Röya  Kurdistan”  (“Kürdistanın  günəşi”)
qəzəlləri nəşr olunmağa başladı (77, 104).
1922-ci  ildə Şeyx  Mahmud  Barzani  kürdləri  muxtarriyyət  məsələsini müzakirə
etmək üçün öz nümayyəndələrini Bağdada göndərdi. Lakin ingilislər və Bağdadaın hakim
dairələri  kürdlərin  haqlı  tələblərini (İraq  çərçivəsində Muxtar  Kürdistanın  yaradılması)
qəbul etmədikləri üçün danışıqlar nəticəsiz başa çatdı. İngilislərin ona münasibətdə 1919-
cu  illəri  kimi  hərəkət  edəcəyindən  şübhələnən  Ş.M.Barranci  ingilislərə qarşı  olan
dairələrdə özünə müttəfiq axtarmağa məcbur oldı. Bu məqsədlə o, Türk höküməti və İraq
ərəbləri ilə danışıqlara başladı. Bunu görən ingilislər Seyx Mahmudu izahat vermək üçün
Bağdada  çağırdı. Lakin o, Bağdada getməkdəm imtina etdi (78,99).
1923-cü  ilin  martın  3-də ingilislər  Süleymaniyə şəhərini  hərbi  təyyarələrdən
bombalamağa  başladı.  İngilislərin  şəhəri  vəhşicəsinə dağıtmağa  başladığını  görən
Ş.M.Barranci  Süleymaniyyəni  tərk  edib  öz  dəstəsi  ilə dağlara  çəkildi.İngilislərə qarşı
silahlı  mübarizə aparan  Şeyx  Mahmud  digər  kürd  liderlərini  də milli  azadlıq  hərəkatına
qoşulmağa  çağırdı.  Lakin  bəzi  kürd  feodallıq  hərəkatına  qoşulmağa  çağırdı.  Lakin  bəzi
kürd  feodalları  və xüsusilə dini  rəhbərləri  onu  ingilis  “agenti”  adlandıraraq    köməkdən
imtina  etdilər.  Məsələn,  İran  kürdüstanının  bəzi  rəhbərləri  Ş.M.  Barzancinin  çağırışına
cavab  olaraq  bəyan  etdilər  ki,  onlar  ingilislərdən    asılı  olmayan  müstəqil  Kürdüstan
uğrunda  mübarizə aparırlar  (79). Əvvəlcə Ş.M.Barzanciyə ingilislərə qarşı  mübarizədə
kömək  edəcəyini  vədd  edən  Türk  hökuməti  1923-cü  ildə öz  mövqeyini  möhkəmləndirən

45
kimi nəinki vədinə sadiq qaldı, əksinə, kürdlərin milli azadlıq hərəkatının boğulması üçün
tədbirlərə başladı  1923-cü  ilin  may  ayının  ortalarında  ingilis  silahlı  qüvvələri  milli
mənliyini  sərvətə və vəzifəyə satan  bəzi  kürd  feodallarının  köməyi  ilə Süleymaniyə
şəhərini işğal etdilər. Qeyi-bərabər qüvvələrlə döyüşün əhəmiyyətsiz olduğunu görən Şeyx
Mahmud ingilislərə qarşı partizan hərəkatına keçməyə məcbur oldu.
İraq 
Kürdüstanında 
milli-azadlıq 
hərəkatının 
yatırılması 
üçün 
vaxtilə
Ş.M.Barzanciyə vədlər verən Türk  də əlindən gələni əsirgəmədi (80).
Ş.M.  Barzancinin  rəhbərliyi  altında  baş  qaldıran  milli-azadlıq  hərəkatını
yatırdıqdan  sonra (1923-cü  il) ingilislər  Osmanlı  imperiyasının  tərkibindən  çıxmış  və
əhalisinin əksəriyyəti kürdlərdənibarət olan Mosal vilayətini öz mandatı altında olan İraqa
birləşdirmək  üçün  “dəridən-qabıqdan”  çıxdılar.  Və nəhayət  1925-ci  ilin  15  dekabrında
Millətlər Siqası (indiki BMT) Mosal vilayətinin İraqa birləşdirilməsi və bu ölkənin (İraqın)
25  illiyin  Böyük  Britaniyanın  mandatına (yəni  tabeliyinə) verilməsi  barədə qərar  qəbul
etdi.
Öz  doğma  torpaqlarında  yadelli  işğalçıların  ağalığını  möhkəmləndirən  bu  qərar
İraq  Kürdüstanında  ciddi  narazılıqların  baş  qaldırmasına  səbəb  oldu.  Həmin  narazılıqları
yumşaltmaq  məqsədi  ilə İraqın  Baş  naziri  1926-cı  ilin  fevralında  Bağdatda-parlament
iclasında  bəyan  etdi: “Biz  kürdlərə öz  haqlarını  verməliyik. Vəzifəli  şəxslər  onlardan
olmalıdır.  Kürdlərin ana  dili  rəsmi  dil  olmalı, onların  uşaqları  isə məktəblərdə kürd
dilində oxumalıdır” (51,293).  Lakin  kürdləri  sakitləşdirmək  məqsədi  daşıyan  bu  bəyanat
elə parlamentin divarları arasında qalan boş vəddən başqa bir şey olmadı.
1930-cu  illlərdə kürdlərin  milli-azadlıq  hərəkatı  yenidən  canlanmağa  başladı.
Həmin ilin 6 sentyabrında Süleymaniyədə təşkil olunan izdihamlı mitinqdə qarşıdan gələn
parlament  seçkilərini  boykot  etmək  tələbi  irəli  sürüldü və bu  şüarlar  səsləndirildi:  “Rədd
olsun imperializm!”, “Kürdüstana azadlıq!” (77,147). İraq hökuməti dinc əhalənin üzərinə
qoşun göndərərək mitinqi silah gücünə (39-a yaxın dinc nümayişçi öldürüldü) dağıtdı.
Yaranan  şəraitdən  istifadə etmək  qərarına  gələn M.  Barzanci  İranın  sərhəd
rayonlarından  İraqa  doğru  yeridi.  İlk  Günlər  kürd  üsyançılar  xeyli  uğur  qazanaraq
hökumət qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdı. Vəziyyətdən ciddi narahat olan ingilislər hərbi-
hava  qüvvələri  vasitəsi  ilə üsyançıların  və dinc əhalinin yaşadığı əraziləri  bombardman
etdi.  Kürd  üsyançıları  1931-ci  ilin  yay  aylarınadək  ciddi  müqavimət  göstərsələr  də
birləşmiş  ingilis-İraq  qoşunlarının  yüksək  texnika  ilə təmin  olunmuş  hərbi  gücünə tab
gətirə bilmədilər.
Hərəkatın lideri Şeyx Mahmud Barzanci ingilislərlə danışıqlar nəticəsində əvvəlcə
Bağdada  gətirildi,  sonra  isə Samarra  şəhərinə sürgünə göndərildi. (İngilislər  onun  və
ailəsinin təhlükəsizliyini təmin edəcəklərini vəd etmişdilər).

46
Ş.M. Barzancinin başçılıq etdiyi milli-azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan az sonra İrada
Barzanilər hərəkatı  baş  qaldırdı. Əslində Barzaninin  Osmanlı  imperiyası  dövründə
işğalçılara demək olar ki, boyun əyməmiş və yarımmüstəqil hakimiyyətlərini sürdürməkdə
davam  etdirmişlər.  1931-ci  ilin  iyun  ayında  ingilislər  öz  nümayəndəsini  hərəkatın  lideri
Əhməd  Barzaninin yanına  göndərərək  ondan  üsyanı  dayandırmağı  tələb  etdilər.  Lakin
Ə.Barzani  bu  tələbi  rədd  edərək,  həmin  ilin  iyul  ayında  ingilis-Iraq  birləşmiş  hərbi
qüvvələrinə qarşı  qəhrəmancasına  döyüşə başladı.  İngilislər  tərəfindən ələ alınan  Şeyx
Rəşid Bradost Ə. Barzaniyə qarşı çıxdı.
Üsyançılara gücü çatmadığını görən İraq hökuməti yenidən ingilislərin hərbi-hava
qüvvələrinə müraciət  etdi.  İngilis  təyyarələri  Barzan  rayonunu  vəhşicəsinə bombardman
etməyə başladı. Bu barədə ingilis H.S. Lonqriq “İraq 1900-1950-ci illərdə siyasi, sosial və
iqtisadi  tarixi”  adlı  kitabında  yazır:  “Əhmədin  fəaliyyət  göstərdiyi  rayon  tədricən  təsir
göstərən  bombalardan  istifadə edilməklə intensiv  bombardman  edildi;  hətta,  mal-qaranı
havadan məhv etdilər ” (86,196).
Qeyri-bərabər  qüvvələrlə İraq-ingilis    qoşun  birləşmələrinə qarşı  qəhrəmancasına
döyüşn  barzanilər  1933-cü  ilin  may  ayınadək  ciddi  müqavimət  göstərə bildi.  Həmin  ay
fransız  jurnalisti  yazırdı  ki,  10  mindən  çox  İraq əsgəri  yalnız  ingilislərinin  hərbi-hava
qüvvələrinin  böyük  köməyi  nəticəsində Əhməd  Barzaninin  rəhbərlik  etdiyi  üsyançıların
öhdəsindən gələ bildi (87,79).
İngilislərlə yanaşı,  Türkiyə hökuməti  də kürd  üsyançılarına  qarşı  döyüşdə İraq
əsgərlərinə
yaxından  köməklik  göstərdi.
Hətta,
Əhməd  Barzani  aldadılaraq
Türkiyəyəaparılmış  və burada  100-ə yaxın  silahdaşı  ilə aldadılaraq  həbs  edilmişdir
(54,156).
1943-cü  ilin  yayında  Barzanilər  hərəkatı Mustafa  Barzaninin rəhbərliyi  ilə
yenidən  baş  qaldırdı.  Üsyan  bölgəsinə yenidən  hərbi  qüvvə göndərən  İraq  hökumətinin
qoşunları Merqa Sor (“Qırmızı çəmənlik”) rayonunda darmadağın edildi. Kürd üsyançıları
ilə bacarmadığını  görən  İraq  hökuməti  vaxt  udmaq  məqsədi  ilə M.Barzani  ilə sülh
danışıqlarına getdi.  Uzun sürən danışıqlardan sonra əldə olunan razılıq müqaviləsində İraq
hökuməti kürdlərin aşağıdakı tələblərini yerinə yetirəcəyinə söz vermişdi:
1). Üsyançıların ələ keçirdiyi ərazilər onların (Kürdlərin) nəzarətində saxlanılacaq;
2). Üsyançıların silahları özlərində qalacaq;
3).  Üsyanla əlaqədar  ölkənin  şimalında  həbs  olunanların  hamısı  azadlığa
buraxılacaq;
4).  Kürdüstan  sənaye  və ərzaq  məhsulları  ilə ədalət  prinsipi əsasında  təmin
olunacaq;

47
5). Kürdlərin yaşadığı rayonlar kürdlər tərəfindən idarə olunacaqdır;
6). Mədəniyyət və maarif sahəsində İraq Kürdüstanı muxtariyyət hüququna malik
olacaqdır;
7).  İraq  Kürdüstanında  məktəb  və xəstəxanalrın  tikintisi  üçün  hökumət  vəsait
ayıracaq  (54,168-169).  1944-cü  ilin  mart  ayında  İraq  hökumətinin  başçısı  Nuri  Səid
Kürdüstana səfər etdi. O, Kərkük və Ərdəbil şəhərlərindəki çıxışlarında özünün  də kürd
mənşəli  olduğunu, bu  xalqın  vətənpərvərliyini  və qəhrəmanlığını  təqdir  etdiyini,  İraq
hökumətinin kürdlərin bütün tələblərini yerinə yetirəcəyini bəyan etdi (88,98).
İraq  hökumətinin əvvələrdə belə vədlər  verib  yerinə yetirmədiyini  yaxşı  bilən  B.
Barzani 1945-ci ildə Azadlıq komitəsi yaratdı. Həmin komitənin bütün üsyan rayonlarında
özəkləri təşkil olundu. Həmin komitədən az əvvəl yaradılmış “Şoreş” (“İnqilab”) partiyası
da üsyançılara kömək edəcəyini bəyan etdi.
Bütün  bunları  görən  İraq  hökuməti  iki  üzlü  siyasətə üstünlük  verdi:  bir  tərəfdən
M.Barzaninin  yanına  vasitəçilər  göndərilir,  digər  tərəfdən  üsyanı  silah  gücünə yatırdmaq
məqsədi ilə hərbi əməliyyatlar hazırlanırdı.
1945-ci  ilin  avqustunda  İraq  hökuməti  ingilis  generalı  Rentonun  başçılğı  altında
Barzanilərin  üzərinə 25  mindən  yuxarı  silahlı  qüvvə yeritdi.  Bundan əlavə hökumətin
vəzifə və pul  ilə ələ aldığı  kürd  feodallarının  beş  minə yaxın  döyüşçüsü  də üsyançılara
qarşı hərbi əməliyyatlara cəlb edildi. Sentyabırda genişlənən ilk hərbi əməliyyatlar zamanı
M.  Barzaninin  partizan  dəstələri  hökumət  qoşunlarını  məğlubiyyətə uğradaraq, Ərdəbil
üzərinə hücuma hazırlaşdı.
Bu  vəziyytdən  narahat  olan  ingilislər əvvəllər  olduğu  kimi  bu  dəfə də kürd
üsyançılarının üzərinə hərbi  təyyarələrdən  vəhşicəsinə bombalar  yağdırdı.  İngilis
Lonqriqin  yazdığına  görə hərbi  təyyarılır  təkcə üsyançıların  mövqelərini,  onları  müdaviə
edən dinc əhalinin  bütün  evlərini,  malını-mülkünü bombardman  edirdi.  Nəticədə üsyanın
baş verdiyi ərazilərdə 50-dən çox yaşayış məntəqəsi yerlə yeksan edildi (54,172).
M.Barzani  qeyri-bərabər  qüvvələrlə döyüşməyin əhəmiyyətsiz  olduğunu  görüb
İran  Kürdüstanına  tərəf  çəkilməyi  qərara  aldı. Ərbildə təşkil  olunan  hərbi  tribunal  M.
Barzani, Şeyx Əhməd Barzani və İraq ordusunun kürd mənşəli yeddi zabiti daxil olmaqla
35  nəfərin  qiyabi  olaraq  ölüm  cəzasına  məhkum  edilməsi  barədə qərar  çıxartdı.  Həmin
zabitlərdən  kapitan  Mustafa  Xoşnav  dar  ağacı  önündə qürurla  səsləndi:  “Cəlladlar  öz
sahiblərinizə deyin  ki,  mənim  qanım  üçün  qisas  alınacaqdır! Mən onunla fəxr  edirəm  ki,
mənim  adım  həmvətənlərim  tərəfindən  unudulmayacaqdır    və öz  həyatım  Kürdüstanın
böyüməsi və xoşbəxtliyi üçün qurban verənlərin adı ilə bir sırada dayanacaqdır” (54,175).
Haşiyə: M.  Xoşnavın  adı  unudulmadı, əksinə Kürdüstanın  tarixinə qızıl  hərflərlə əbədi

48
həkk  olundu.  Təkcə onun  deyil  XX əsrdə İraq  hökuməti  tərəfindən  məhv  edilmiş
milyondan  çox  kürdün  qisası  gec  də olsa,  alındı:  Şəddam  Hüseyn  dar  ağacından  asıldı
(Onun müddəhim kürsüsündə əyləşdiyi məhkəmənin sədri kürd idi).
1958-ci  ilin  14  iyulunda  baş  verən  inqilab  nəticəsində İraq  Haşimlər  krallığı
devrildi;  ölkədə ilk  respublika  hökuməti  təşkil  olundu.  Həmin  hökumətin  iki  naziri
milliyətcə kürd idi. Mahmud Salih Mahmud (Səhiyyə naziri); Mustafa Əli (Ədliyyə naziri).
Yeni yaradılan Ali dövlət şurasının üç üzvündən biri-Xalid Naxışbındi də kürd idi.
Yeni  hökumətin  kürdlərin  milli  haqlarını  tanıyacağı  barədəki  vədlərinə və bu
istiqamətdə atılan  ilk  addımlara  inanan  kürdlər  demokratik  mübarizə
yolunu  seçmək
qərarına  gəldilər.  Belə ki,  Kürdüstan  Demokratik  partiyası  16  iyul  1958-ci  ildə özünün
mərkəzi  komitəsinin  fövqəladə plenumunda  xüsusi  bəyanat  qəbul  etdi.  Bəyanatda  qeyd
olunurdu  ki,  HDP  ölkədə yeni  yaranmış  respublika  quruluşunu  müdafiə edir  və onun
apardığı  siyasətlə həmrəydir.  Eyni  zamanda  KDP əminliyini  bildirdi  ki,  demokratik  İraq
rejimi kürdlərin milli haqlarını tanıyacaqdır.
1958-ci  ilin  26  iyulunda  İraq  respublikasının  müvəqqəti  Konstitusiyası  qəbul
edildi. Həmin konstitusiya ölkənin tarixində ilk dəfə olaraq kürdlrin milli haqları qanunla
təsbit  olundu.    Belə ki  həmin  konstitusiyanın  3-cü  maddəsində yazılmışdı:  “Ərəblər  və
kürdlər  tərəfdaşdırlar,  onların  milli  haqları  vahid  İraq  çərçivəsində kontitusiya  ilə təmin
olunur  (89,20)”.
Həmin ildən  başlayaraq  kürdlərin  milli  haqlarının  tanınması  istiqamətində
müəyyən addımlar atıldı: Maarif nazirliyində “Kürdüstanda tədris-tərbiyə işlərinin təşkili”
departamentin  yaradılması;  məktəblərdə kür  dilində təlimə başlanılması;  kürd  dilindəki
qəzet  və jurnalların  leqal  nəşri,  Kürdüstan  Demokratik  Partiyasının  bütün  ölkədə sərbəst
fəaliyyəti;  1943-1945-ci  il  üsyanının  iştirakçıları,  o  cümlədən  M.Barzani  haqqında
Amnistiyanın verilməsi və s.
Bağdadda  nəşr  olunan  “Əl- Cumhuriyyə”  qəzeti  1958-ci  ilin  19  iyul  sayında
yazırdı: “İraqın azadlığı və mütləqiyyən uğrunda mübarizədə ərəblərlə bərabər iştirak edən
kürdlər əmin ola bilərlər ki, onların vəziyyəti ilə müvafiq olacaqdır” (54,198).
Bütün  bu  adddımlar  Türkiyə hökumətini  ciddi  naraht  etməyə başladı.  Həmin
hökumət hətta belə bir rəsmi bəyanat verdi: “öz maraqlarının Kərkükdə (?!) müdafiə
etmək üçün Türkiyə ən aktiv siyasət yürütməyə hazırdır” (90,71).
1958-ci ilin 7 oktyabrında İraq hökumətinin başçısı Qasım MşBarzanini  və 1958-
ci ilin 7 oktyabrında İraq hökumətinin başçısı Qasım MşBarzanini  və onu müşaiyət edən
digər kürd liderlərini qəbul etdi. Elə həmin gün M.Barzani Ali dövlət Şurasının üzvləri ilə

49
görüşdü.  Bu  səmimi  görüşlər  və aparılan  danışıqlar Kürd ictimaiyyətində demokratik
əhvali-ruhiyyə və vahid İraq dövləti  çərçivəsində konstitusiya  yolu  ilə kürdlərə
muxtariyyət verilməsinə inam yaratdı.
Bütün qeyd olunanlarla barışmayan İraq hökumətinin millətçi sağ qanadı, Türkiyə
və İranın Xüsusi xidmət orqanları yenicə durulmaqda olan suyu bulandırmağa başladılar.
Əvvəlcə millətçi  sağ  qanada  rəhbərlik  edən Əbdül  Salam  Aref  və onu  müdafiə edənlər
tərəfindən  1958-ci  ilin  noyabr-dekabr  ayında  baş  nazir  Qasıma  qarşı  sui-qəsdlər  təşkil
olundu.  Lakin  sol  qüvvələrin,  o  cümlədən,  KDP-nin  köməyi  nəticəsində hökumət  bu sui
qəsdlərin  qarşısını  ala  bildi.  Daha  sonra  Türkiyə və İranın  xüsusi  xidmət  orqanları
Kürdüstan bölgəsində təxribatlar təşkil etməyə başladılar.
Türkiyə hökumətinin gizli agentləri apardıqları təxribatlar məqsədi ilə 1959-cu ilin
yanvarında  Kərkükün  Körpü  qəsəbəsində kürkmənlərlə kürdlərin  toqquşmasını  təşkil
etdilər. (Türk  hökuməti  belə təxribat  xarakterli  fəaliyyətini  Şimali  İraqda  (Kürdüstanda)
bu  gün  də davam  etdirməkdə və burada  demokratik  yolla  Kürd  muxtariyyətinin
yaradılmasına  mane  olmaqdadır). Həmin  ilin  iyulunda  qeyd  olunan  qüvvələr  kərkük
şəhərində kütləvi  iğtişaşlar  törətdilər.  Bu  iğtişaşlardan  sonra  Qasımın  başçılıq  etdiyi  İraq
hökuməti  demokratik  dəyişikliklərdən,  o  cümlədən  kürdlərin  haqlarının  tanınması
istiqamətində atılan addımlardan üz döndərməyə başladı.
1961-ci ildə KDP-nin orqanı olan “Xəbat” (“Mübarizə”) qəzeti və kürd dilindəki
digər nəşrlər bağlandı. Həmin ilin avqustunda KDP iki dəfə İraq hökumətinə müraciət etdi.
Bu  müraciətlərə cavab əvəzində İraq  hökuməti  Kürdüstan ərazisinə böyük  hərbi  qüvvə
göndərdi.  Hərbi-hava  qüvvələri əvvəlcə Barzan  rayonunu,  daha  sonra  isə Kürdüstanın
digər ərazilərini bombalamağa başladı. Kürdlərə qarşı aparılan hədə-qorxu kompaniyası o
dərəcəyə çatmışdı  ki,  kürd əsilli  məmurlara  milli  geyimdə gəzmək  qadağan  olunmuşdu
(60,65).
1963-cü  ilin  8  fevralında  dövlət  çevrilişi  nəticəsində sağ  millətçi-ekstremist
qüvvələr  hakimiyyəti ələ keçirtdi  və İraqda  hərbi-diktatura  rejimi  yaradıldı.  Həmin  ilin
iyununda Milli  Şura  kürdlərin  üstünlük  təşkil  etdiyi  vilayətlərin (Mosul,  Süleymaniyə,
Ərbil,  Kərkük) ərazisini  hərbi  zona  elan  etdi.  Eyni  zamanda  həmin  şura  Barzanilərə
ultimatum  göndərərək  24  saat  saat ərzində silahı  yerə qoymaq  tələbini  irəli  sürdü.  Bu
ultimatumun  səhərisi  İraq  hökuməti  M.  Barzaninin  dirisini  və ya ölüsünü  Bağdada
gətirənlərə 250 min dollar verəcəyini elan etdi (54,208).
Kürdlərin  muxtariyyət əldə etmək  üçün  apardığı  milli  mübarizəyə son  qoymaq
üçün  Türkiyə,  İran və Suriya  hökumətləri  də İraqın  hərbi-diktatura  rejiminə gizli və açıq
yardım edirdi. Hətta, Türkiyə və İran təyyarələrinə İraqın hava sərhədlərini keçib kürdlərin

50
yaşadığı rayonlarda “kəşfiyyat” uçuşlarını həyata keçirtmək və hərbi əməliyyatlarda iştirak
etmək icazəsi verilmişdi.
Qeyri-bərabər  qüvvələrlə qəhrəmancasına  döyüşən  Barzanilərə həmin  ağır
günlərdə heç  kim  köməklik  göstərmirdi.  Yalnız  Sovet  İttifaqı  Türkiyə,  İran  və Suriya
hökumətlərinin  İraqın  daxili  işlərinə
qarışmasını  pisləyən  bəyanatla  çıxış  etdi
(79,09.07.1963).
Kürdlərin  müqavimətini  silah  gücünə qıra
bilməyəcəyini  görən  kürd  hökuməti
yenidən onlarla danışıqlara getməyi qərara aldı. 1964-cü ilin 10 fevralında İraq hökuməti
ilə kürdlərin  milli  hərəkat  lideri  arasında  “Kürdüstanda  müharibənin  dayandırılması  və
problemin sülh yolu ilə həlli” haqqında müqavilə imzalandı.
1966-cı  ildə İraq  hökuməti  yenidən  silah  gücünə əl  atdı.  Həmin  ilin  may  ayında
Rəvandüz  rayonunda  hökumət  qoşunları  ilə kürdlər  arasında  böyük  toqquşma  baş  verdi.
Kürdlər bu döyüşdə öz mövqelərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, hökumət qoşunlarına ağır
zərbə vura bildilər. Bu döyüşdən sonra İraq hökuməti yenidən kürdlərlə danışıqlara getdi
və 1966-cı ilin 29 iyununda onlar arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Lakin səhərisi gün
(30  iyun)  müqavilənin  şərtləri  ilə razılaşmayan  sağ  millətçilər  dövlət  çevrilişinə cəhd
etdilər.
1968-ci ilin 17 iyulunda “Ərəb inqilabi hərəkatı”nın zabitləri “BƏƏS” partiyasının
üzvləri olan hərbiçilərlə birlikdə İraqda dövlət çevrilişi edərək genral Əhməd Həsən Bəkri
prezident  təyin  etdilər.  Həmin  ilin  sentyabrında  qəbul  edilən  ölkənin  yeni  müvəqqəti
Konstitusiyasına əsasən  BƏƏS-dən  başqa  bütün  siyasi  partiyaların  fəaliyyəti  qadağan
olundu. Yeni Konstitusiyada kürd məsələsinin həlli öz əksini tapmamışdı.
Ölkədə vəziyyətin  gərginləşdiyini  görən  İraq  hökuməti  1970-ci  ildə kürd
məsələsinin  demokratik  yolla  həllinin əruriliyini  anlamağa  və bu  istiqamətdə müəyyən
addımlar atmağa başladı. Həmin il İnqilabi Rəhbərlik Şurasının sədr müavini olan Səddam
Hüseyn  bəyan  etdi  ki:  “Müasir  dövrdə,  məhz  indi  ölkə elə bir  həddə çatıb  ki, İraqda