1. O'qituvchilarning eng yaxshi tajribalarini O’zbekiston Respublikasi

O’z - o’zini baholash. O’qituvchi o’zining pedagogik faoliyatida qanday
qiyinchiliklarga duch keladi? Ulardan biri, masalan, mehnatga va uzluksiz ta’limga
tayyorgarlikni shaklalntirish va o’qituvchilarning rivojlanish istiqbollarini ko’ra bilish kabi
umumiy tarbiyaviy vazifalarni qo’yishni bilmaslik bilan bog’liqdir.
O’z shaxsiy faoliyatini tahlil qilish va baholash o’qituvchilar uchun eng katta
qiyinchilik tug’diradi. Ba’zan, hatto o’z ishini umumiy nazariy asoslarini bilgan holda
o’qituvchi vaziyatning ichki psixologik ma’nosini va shuning uchun uni amaliy jihatdan
boshqara olmaydi. YOki o’qituvchi o’zining pedagogik ta’siri natijasini oldindan ko’ra
bilmaydi, oldindan taxmin qila olmaydi va shuning uchun ham noto’g’ri pedagogik
xulosalarga keladi. Boshqa hollarda u sodir bo’gan vaziyatga o’zini moslaydi va uni
o’zgartirmaydi. Eng katta qiyinchiliklardan biri shundan iboratki, o’qituvchi o’zining
pedagogik faoliyatini bir butunlikda ko’ra olmaydi, o’z faoliyatining vazifalarini, vositalari
va natijalari orasidagi aloqalarni e’tibordan chetda qoldiradi. Har bir o’qituvchi o’zi uchun
qanday qiyinchiliklar xarakterli ekanligining bilishi va ana shu nuqtai nazardan o’z
mehnatiga baho berishi muximdir.
O’z pedagogik faoliyatini o’zi shakllantirib borishning umumiy yo’li – uning har
qaysi tarkibiy qismi va ular orasidagi aloqalar ustida ongli ravishda ishlashdan iborat.
Avvallari qo’lga kiritilgani pedagogik malakalarga aylanadi. O’qituvchida o’z ustida

---

---

ishlash ichki dasturining mavjudligi mazkur sohaga mos mashq qilishni kuchaytiradi. Biz

qo’yidagi mashq turlarini tavsiya etamiz:
1. Pedagogik vaziyatni tahlil qilish, uning faol ishtirokchilarini va imkoniyati boricha
hulq motivini aniqlash, ana shu vaziyatdagi har bir ishtirokchining hatti - harakatiga uning
hulqi bilan bir butunlikda qarash;
2. YUzaga chiqqan pedagogik muammoning (sirtdan) ichki psixologik – pedagogik
ma’nosini tushunish;
3. Vaziyat mohiyatini tahlil qilishdan kelib chiqqan holda o’zining bir yoki bir nechta
pedagogik vazifalarini ifodalash;
4. Hatto biror tahlika yuz berishi mumkin bo’lgan noaniq sharoitlardan ham oldindan
pedagogik qaror qabul qilish;
5. Pedagogik ta’sir ko’rsatishning sinovini amalga oshirish. To’la - to’kis qaror qabul
qilish, oldindan vaziyatni fikran oxirigacha o’ylash, ushbu ta’sirning (yaqin va uzoq)
o’quvchilar hatti - harakatida qanday iz qoldirishini ko’ra bilishga intilish. Vaziyatni tahlil
etish nihoyasiga yetganidan keyin va uning natijalarini e’tiborga olgan holda yana bir marta
unga qaytish va xudi shu vaziyatni hal qilish imkoniyatining boshqa yo’llarini o’ylab
ko’rish («variativ pedagogika»), shuningdek, shunga o’xshash vaziyatlarda keyingi safar
qanday yo’l tutish ma’qul ekanligini aniqlash;
6. Xudi shu vaziyatni yana bir marta, lekin, agar uning ishtirokchilari o’zlarini
boshqacha tutsalar, qanday vaziyat yuz berishi mumkinliginidan kelib chiqib, o’zgacha
ko’rinishlarda o’ylab ko’rish;
7. Muhokama qilinayotgan pedagogik vaziyatda o’zini uning boshqa ishtirokchilari
qatoriga qo’yish va
shu holatda o’zining hatti - harakatiga baho berish
va tuzatish kiritish.
O’zini avval uchramagan har xil pedagogik vaziyatlarda sinab ko’rish, o’zining hatti -
harakatini boshqa shunga yaqin o’qituvchilar hatti - harakati bilan taqqoslash va boshqalar.
Bunday mashqlarning umumiy mohiyati pedagogik vaziyatni tez va to’g’ri tahlil
qilishga va o’zgartirishga o’rganishdan, yuz beradigan vaziyatlarni intuntiv tarzda emas,
balki bilimlarga asoslangan holda yondashishni bilishdan iborat. Oldindan to’liq aytish
mumkin bo’lmagan, qiyin vaziyatlarni tahlil qilishga doir mashqlar eng katta samara
beradi, masalan o’quvchilar darsda doimo o’quv ishidan chaqmaydilar. Lekin, shuni
ta’kidlash kerakki, pedagogik mahorat uchun faqatgina shakllangan pedagogik
faoliyatgina yetarli emas, bunda o’qituvchining faolligi ham zarur.
O’quvchining qobiliyatini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur.
O’z - o’zini baholash qiyin, lekin o’quvchini bunga yetarli tayyorlash mumkin. SHu bois
o’quvchi irodali bo’lishi, o’z burchini tushunishi, tahlil va tarbiya olish uchun sabablar
bo’lishiga intilishi lozim. O’quvchilar o’z - o’zini tarbiyalash bilan birga o’z ustida ishlab
boradi. O’z ustida ishlash asosan o’spirinlikdan boshlanadi. Bunda ularning nazariy
tafakkurini shakllantirish to’garak va fakultativ mashg’ulotlar muhim ahamiyat kasb etadi.
SHu bilan birga o’quvchining badiiy asarlarni qo’yishi va tushunishi orqali mustaqil
fikrlashga, mulohaza yuritishga va munozaraga o’rganib boradi, Unda asta - sekin tabiat
va jamiyat haqida o’zining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. Bu esa unda

---

---

mustaqil o’ylashi, to’g’ri yo’l va xulosa chiqarishi, qatiy qaror qila olish fazilatlarini

o’stiradi. O’quvchilar o’z ustilarida ishlash jarayonida ularning qobiliyati, iste’dodi
rivojlanadi. Ularda o’tiladigan darslar, laboratoriya ishlari va amaliy mashg’ulotlar, referat,
konspekt yozish kabi ta’limiy faoliyat turlari o’zlari o’zlashtirishi zarur materiallarni
mustaqil holda tushunishga olib keladi. Bu esa o’z ustida ishlashning muhim omili
sanaladi.
YUqorida keltirgan fikrlarimizning barchasi o’quvchi faoliyati bo’yicha yozilgan.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, o’z o’zini tarbiyalash, o’z ustida ishlash faqatgina
o’quvchi faoliyatida emas, balki butun bir shaxs faoliyatida namoyon 6o’lishi kerak. SHaxs
o’z - o’zini tarbiya etmasa, o’z ustida ishlamasa, u bir joyda qotib turgan toshga o’xshab
qoladi. Toshni esa kimdir vaqti kelib, yo tepib, yo uloqtirib tashlaydi. Agar shaxs izlansa,
o’z qobiliyatlari ustida ishlasa, o’zidagi yaxshi fazilatlarni kamol toptirsa, uning obro’si,
mavqei ham shu darajada yuksaladi, doimo el nazarida bo’ladi. Uni hech kim uloqtirib yo
chetga chiqarib qo’ya olmaydi.
Har bir o’qituvchi doimiy ravishda o’z - o’zini tarbiyalashi, o’z ustida ishlashi kerak.
U «men allaqachon tarbiyalanganman, menda hamma ahloqiy sifatlar tarkib topgan» deb,
yoki «men o’z fanimda hamma yutuqlarga erishganman, o’z fanimni chuqur bilaman» deb
bir xilda, bir joyda qotib qolmasligi, doimo intilishda, izlanishda bo’lishi kerak.
Hozirgi paytda maktablarda dars berayotgan o’qituvchilarni kuzatib, ikki xil xulosaga
kelish mumkin. Birlari juda faol, intiluvchan, ijodkor o’qituvchilar bo’lsa, ayrimlari esa
hech bir intilishi yo’q, doimo bir xilda dars beruvchi o’qituvchilardir. Bularni ko’rib bir
quvonsang, bir qo’l siltaging keldshshi. Axir yosh avlodni ta’lim - tarbiyasi o’qituvchilarga
ishonib topshiriladi - ku! Nahotki, ayrim ertangi kun bilan ishi yo’q o’qituvchilar bu
mas’uliyatni his etmasalar. O’quvchilarning o’z ustlarida ishlashlarida ham o’qituvchi
yo’llanmasi, ko’rsatmasi, topshiriqlari muhim rol o’ynaydi. SHuning uchun o’qituvchi
doimo izlanishda bo’lishi, fanga qandaydir bir yangiliklar olib kirishga intilishi, o’zining
odobi, kasbiy sifatlari bilan boshqalarga o’rnak bo’lishi darkor. O’z ustida ishlaydigan
ijodkor o’qituvchilarning obro’ - e’tibori, martabasi ulug’ bo’ladi. Ular doimo el nazarida,
hurmatida bo’ladi. Xalq hurmatida, e’tiborida bo’lishining o’zi eng katta baxtdir.
Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning maqsadi yurtimizda
yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib borishdan
iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni
tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg’onish g’oyasini ruyobga
chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri
bo’lib qoladi. (Karimov I.A. 1995 yil fevral Oliy majlis birinchi sessiyasidagi ma’ruza).
Respublikamiz hukumati xalq ta’lim sohasida o’rtaga qo’yayotgan vazifalarni
bajarish ko’p jihatdan o’qituvchiga bog’liq. Hozirgi kunda ta’lim tarbiyadan ko’zda
tutilayotgan maqsadlarga erishish o’qituvchilarning xilma - xil faoliyatini uyushtirish,
ularni bilimli, odobli va e’tiqodli, mehnatsevar, barkamol inson qilib o’stirish o’qituvchi
zimmasiga yuklatilgan.
Islohotlar davrida o’zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o’qitish va
tarbiyalash sifatini oshirishga katta hissa qo’shayotgan ijodkor o’qituvchilar soni ortib
bormoqda.

---

---

Zamonaviy o’qituvchiga birgina umumiy madaniyatning o’zi kifoya qilmaydi,

shuningdek maxsus bilimlar va malakalar, bolalarni kuzatish, ularning o’sishidagi muhim
narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni
rivojlantirish yo’llari va usullarini aniqlash, turli vositalar tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish
usullarining o’zaro bir - biriga o’tishini tahlil qilish pedagogik izlanishlar va yutuqlarini
ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo’ladi.
O’qituvchi talabchan bo’lishi yaxshi va mehribon bo’lishi, sabrli, bosiq bo’lishi va
o’z kasbiga nisbatan e’tiqodli bo’lishi lozim. Bolani butun qalbi bilan sevadigan
o’qituvchi ko’proq tabassum qiladi, kamroq qovoq soladi, shu tariqa professional pedagog
bolalarni bilim berish bilan birgalikda ayni vaqtda ularga o’z xarakterini bera oladi. Ularga
odmiylik namunasi bo’lib ko’rinadi.
O’qituvchining kasbga oid mahoratlarini shakllantirishda pedagogik - psixologik
nazariyalarning ahamiyati kattadir. CHunki ma’naviyatimiz shakllanishida o’z - o’ziga ega
bo’lgan ulug’ insonlar ya’ni o’qituvchilar faoliyati to’g’risida ularga qo’yilayotgan talablar
ham zamonaviy pedagogik texnologiyalar to’g’risidagi nazariyalar sharoitida asosiy
mahorat manbai bo’lib xizmat qiladi.
Pedagogik mahoratni takomillashtirishda shaxsiy pedagogik ilmiy izlanishni
ahamiyati kattadir. Ijtimoiy faollik va fuqarolik burchini aniqlash o’qituvchi shaxsiga xos
sifat, zero haqiqiy peagog to’la ma’nodagi jamoatchi bo’lib, bolalarga hayotda ijtimoiy
faol holatda turmushining amaliy namunasini ko’rsatadi. O’qituvchi ishidagi
muvaffaqiyatni kunlik faoliyatida kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan
aloqaga kirisha olish qobiliyati ta’minlaydi.
Aloqalarda faoliyatda duch kelinadigan turli xil voqealarga pedagogik qoidalar
nuqtai nazaridan emas, balki sharoitni hisobga olgan holda ijobiy hal etish talab etiladi.
Keng ilmiy saviya, ma’naviy ehtiyoj va qiziqish, intellektual qiziqish, yangilikni
his qila bilish, pedagogik ma’lumotni oshirishga intilish o’qituvchiga xos xususiyatlardan
biridir.
Ilmiy pedagogik izlanishlarni baholash mezonlari to’g’risida fikr yuritilganda,
avvalo, tadqiqotning zamonaviyligi, dolzarbligi undan ko’zlangan maqsad hamda natijalar
nazarda tutiladi.
O’qituvchi shaxsining kasb sohasidagi xususiyatlari quyidagilardan iboratdir, ya’ni
bolalarni sevish, ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevishi, ruhiy pedagogik
ziyokorlik va kuzatuvchanlik: dilkashlik, talabchanlik, qat’iylik va maqsadga intilish,
vazminlik, o’zini tuta bilish kasbiy layokatlilik va boshqalar. Samarali pedagogik o’zaro
ta’sir ko’rsatishni to’g’ri tashkil etish o’qituvchiga bolalar bilan muomala qilishda
tarbiyalanuvchilarning aql idrokigagina emas, balki ularning his tuyg’ulariga ham ta’sir
ko’rsatish, samimiy munosabatda bo’lishga yordam beradi.
O’qituvchining
ijodkorligi o’quvchining ijodkorligini uyg’otadi. Darhaqiqat
Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: Farzandlarimizni vatanga sadoqat ruhida
tarbiyalayotgan, ularning qalbida oliyjanob fazilatlarni qaror toptirayotgan insonlar
hamisha e’zozga loyiqdir.

---

---

http://fayllar.org