1. O’zbеkiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri

10.Ilk o’rta asrlarda yangi ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi. “Dеhqonlar” toifasining paydo bo’lishi va ularning jamiyat hayotidagi o’rni. Qadimgi Turon diyorida zamonasining buyuk davlatlaridan Qang' (Kanguy) davlati va Kushon podsholigi ravnaq topgan davrda yuksalish boshlangan edi. Shaharlarning soni ko'paydi va hududi kengaydi, hunar-mandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayotning markaziga aylandi. Vohalarda yirik sug'orish tarmoqlari qazilib, sug'orma dehqonchilik maydonlari kengaydi. Ziroatchilikda g'allakorlik, sholikorlik va polizchilik bilan bir qatorda paxtachilik va bog'dorchilik maydonlari kengaydi Shaharlarda aholining gayjumlashuvi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo'jalik mahsulotlariga bo'lgan ehtiyoj ortib bordi. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloqlaraing nufuzi ko'tarildi. Bir tomondan, yerga, ziroatkor maydonlarga bo'lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta-sekin o'zgara boshladi. Ikkinchi tomondan esa, o'troq ziroatkor aholi bilan chorvador qabilalar o'rtasidagi aloqalar rivojlandi. Mamlakatning dasht va tog'oldi mintaqalarida yashovchi ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi aholining o'troq hayot tarziga o'tishi kuchaydi. Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli obikor yerlarga bo'lgan ehtiyoj tobora oshib bordi. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda el-yurtning ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo'lgan mulkdor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari sarkorlar sifatida faol qatnashadilar. Shu tariqa kattagina yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi. Sarkorlar o'zlariga tegishli yer maydonlarini sug'orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa to'g'on boshi atrofidan ajratib oladilar. Bu yo'l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o'z ta'sirini o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shu tariqa ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydi. O'sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqon (qishloq hokimi)-ilk o'rta asrlarda mulkdor tabaqa, Kashovarz-ziroatchi oddiy qo'shchilar, Kadivar-qishloqning dehqonlarga qaram aholisi, Chokar-dehqon mulkini qo'riqlovchi, harbiy posbon. Shunday qilib, mamlakatda yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yer egalari bo'lmish dehqonlar bilan bir qatorda kadivarlar tabaqasi ham paydo bo'ladi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijtimoiy ha­yotida keskin o'zgarishlar sodir bo'ldi. Patriarxal qishloq jamoalari ijtimoiy jihatdan tabaqalanib, u yerli mulkdor dehqon va unga qaram bo'lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib bordi. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo'lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kashovarzlar deb atalardi. Ularning ma'lum bir qismi jamoa yerlaridan mahrum bo'lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonchilik vohalarining katta yerlarga ega bo'lgan dehqonlari esa o'z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo'lib oladilar. Turon aholisining hayotida sodir bo'lgan bunday o'zgarish mamlakatda mayda voha davlatlarining tashkil topishiga olib keldi.