1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

 
НИТРАТ КИСЛОТАСИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ УСУЛЛАРИ.
Улар 3 хилдир.
1) 20 аср бошларигача НNO
3
ни азотли ўғит NaNO
3
(чили селитраси) га сулфат кислотаси 
таъсир эттириб олтинган: 
NaNO
3
+ H
2
SO
4
= NaHSO
4
+ НNO
3
+ Q
Бу ҳолдаги НNO
3 
совутилиб, конденсатланиб, 95% ва ундан қуюқроқ НNO
3
олинган. 
2) 1904 йиллардан бошлаб, ѐй усули бўйича НNO
3
ни 50% ли эритмаси олинган. Бу 3 хил 
поғанадан иборатдир: 
а) N
2
+ O
2
= 2NO + Q
1

---

118 
 
б) 2N
2
+ O
2
= 2NO
2
+ Q
2
 
в) 3NО
2
+ Н
2
О = 2НNO
3
+ NO + Q
3
3) 20 асрнинг биринчи 10 йилидан бошлаб НNO
3 
ни аммиакдан олиш усули бошланган. 
Россияда бу усул 20 - аср бошларида И.И.Андреев томонидан мустақил равишда ташкил топган 
ва 1916 йилда Юзовка (Донецк) шаҳрида НNO
3
олиш бўйича биринчи завод қурилган. Бу усул 
дунѐда энг кўп қўлланилмоқда. Кучсиз НNO
3
ни аммиак орқали олиш усули асосан, 3 поғанадан 
иборат. 
а) НNO
3
оксидлаб азот 2 оксиди (NO) ни олиш: 
4NН
3 
+ 5О
2
= 4NO + 6Н
2
О + Q
1
б) NO ни NO
2
га оксидлаш: 
2NО
2 
+ О
2
= 2NO
2
+ Q
2
в) NO
2
ни сув орқали ютиш: 
3NО
2 
+ Н
2
О = 2НNO
3
+ NO + Q
3
Чиқаѐтган NO яна оксидланади. Ҳозирги вақтда бу учта усулдан, охирги 3-чиси, яъни NH
3
дан 
НNO
3
олиш кенг тарқалгандир. 
СИНТЕТИК АММИАКДАН НИТРАТ КИСЛОТАСИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ. 
NH
3
дан HNO
3 
ишлаб чиқариш уч буғиндан иборат бўлиб, биринчи буғини NH
3
ни контактли 
икки поғаналик оксидлашдир. Бу оксидлашнинг бир - поғана жараѐнида қуйидаги экзотермик 
реакциялар кетиши мумкин:
4NН
3 
+ 5О
2
= 4NO + 6Н
2
О + 907,3 кж
4NН
3 
+ 4О
2
= 2N
2
O + 6Н
2
О + 1104,9 кж
4NН
3 
+ 3О
2
= 2N
2
+ 6Н
2
О + 1269,1 кж
Бу реакциялар амалиѐтда қайтмасдир ва буларда жараѐнни умумий йўналиши реакциялар 
тезлиги нисбатига боғлиқдир. Катализатор қўлланилмаган тақдирда NН
3 
ни оксидланиш 
реакцияси йўналиш, яъни эркин N
2
бўйича кетади. Агарда 523 К да марганецли катализатор 
қўлланилса реакция, яъни N
2
О кулдирувчи газ ҳосил бўлади. НNO
3
ишлаб чиқариш учун NН
3
ни оксидланишини NO ҳосил қилиш, яъни 1-реакция бўйича амалга оширмоқ керак. Буни эса 
селектив мақсадга мувофиқ катализатор ишлатиш билан амалга оширилади. Бундай катализатор 
сифатида платина, кобалт, темир, хром ва бошқалар ҳар хил тегишли ҳароратда ишлатилиши 
мумкин. Аммо булардан ҳозирги кунга қадар энг активи платинали катализаторларидир. Улар 
саноатда аниқроғи контакт аппаратларида, диаметри 0,045-0,090 мм бўлган ингичка симли тўр 
сифатида ишлатилади. Агарда 0,090 мм сим бўлса, 1 см
2
тўрда 1024 дона катакчалар бордир. 
Одатда бундай катализаторлар тўплам - тўплам сифатида ишлатилади. Атмосфера босимида 
ишлайдиган қурилмаларда 3-4 тўрдан иборат тўплам, босим ишлатиладиган қурилмаларда 15-
20 тўрдан иборат тўплам ишлатилади. Изланишлар кўрсатадики, таркибида платинадан бошқа 
элементлари бўлган ктализаторлар платинадан ҳам 2,5-3,5 % активроқ экан. Амалиѐтда ҳозир 93 
% платина, 3 % родий ва 4 % палладийдан иборат сим тўрли ГИАП - 1 номли катализатор 
ишлатилади. Аммиакни реакция бўйича бир поғона оксидланиш тезлиги ва NO ни чиқиши 
ҳароратга, босимга, О
2
: Н
2 
нисбатига боғлиқдир. Ҳароратни ошиши билан жараѐн тезлиги ҳам 
ошади ва атмосфера босими шароитида энг қулай ҳарорат 973-1073 К (600-800
0
С) дир. Аммо 
қурилмада босимни ошиши билан қулай ҳароратдан ҳам бироз кўтарилади; агарда Р = 0,8 МПа 
бўлса, ҳарорат 1073-1200 К (800-900
0
С) ни ташкил этади. Бундай юқори ҳароратни бунѐд 
этишда реакциянинг реакцион иссиқлик эффектидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлардики, 
чунки оксидланаѐтган жараѐнида тоза О
2
ўрнига атмосфера ҳавоси қўлланилса, (21% О
2
+ 
79%N
2
) ва О
2
:NH
3
нисбати стехиометрик (О
2
:NН
3
=1,25) нисбатда бўлса, аммиак ҳаволи 
аралашмадаги аммиак миқдори 14,4 % га тенг. Аммо NO ни чиқиши О
2
:NH
3
нисбатга хом 
боғлиқ бўлиб, уни ошиши билан NO ни чиқиши ҳам ошади. Лекин бу вақтда аммиак ҳаво 
аралашмасида NH
3
ни миқдори камаяди: Агарда О
2
:NH
3
= 2 бўлса NH
3 
нисбатга ҳам боғлиқ 
бўлиб уни ошиши билан NO ни чиқиши ҳам ошади. Лекин бу вақтда аммиак ҳаво аралашмасида 
NH
3 
ни миқдори камаяди: О
2
:NH
3 =
2 бўлса NH
3
ни миқдори 95 % га тенг бўлади, оптимал 
нисбат 1,7 га тенг, бунда NH
3
= 12 % бўлади. Бундай ҳолатда аммиак - ҳаво аралашмасини 
юқори ҳароратда бўлишини таъминлаш учун, бу аралашманинг контакт аппаратга киришидан 

---