1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

120 
 
2NО
(г)
+О
2(г0
=2NО
2(г)
+112,3кж
Бу реакция амалий кайтар бўлгани учун, унинг мувозанати температура ва босимга 
боғлиқдир.Реакция ҳажм торайиб, иссиқлик чиқиш билан кетгани учун, Ле-Шателье 
принципига мувофиқ, жараѐн мувозанати ҳароратни пасайиши ва босим ошиши билан ўнгга 
силжиди. Ҳарорат 423 К(150
о
С)дан паст бўлганда NО деярли тўлиқ NО
2
га ўтади ва аксинча 
ҳарорат 973К(700
о
С)дан юқори бўлса, NО
2
деярли тўлиқ равишда NО ва О
2г
га парчаланган 
бўлади. 
Маълумки, деярли кўпчилик реакциялар тезлиги ҳарорат ошиши билан ошади. Аммо, 
NОни NО
2
га оксидлаш реакцияси тезлиги бу умумий қоидадан фарқли ўлароқ, ҳарорат ошиши 
билан, аксинча, камайади. Бунинг сабаби шундаки, NОни NО
2
га оксидланиш оралиқ махсулот -
(NО)
2
-азот монооксидини димери ҳосил бўлиши билан кетади: 
2NО=(NО)
2
+Q 
Бу реакция ҳам қайтар, гомоген ва экзотермикдир.Ле-Шателье принципига мувофиқ, 
ҳароратни ошиши мувозанатни сапга бурилишига, яъни ҳосил бўлган димер (NО)
2
ни яна азот 
монооксиди NО гача парчалашга, яъни (NО)
2
ни чиқишини камайтиришга олиб келади. Бу эса ўз 
навбатида NО
2 
ни қуйидаги реакция бўйича ҳосил бўлишини хам камайтиради: 
(NО)
2
+О
2
=2NО
2
+Q
ѐки реакцияларни бирга ѐзсак: 
2NО=(NО)
2
+Q
1
(NО)
2
+О
2
=2NО
2
+Q
2
2NО+О
2
=2NО
2
+Q
Шундай қилиб, NОни NО
2
га оксидлаш жараѐнида ҳароратни ошиши нафақат NО
2
ни чиқишини 
камайтиради, балки бу жараѐнни тезлигини камайтиришига ҳам олиб келади, сабаби бу вақтда 
оралиқ маҳсулот- димерни миқдори камаяди. 
Рангсиз NОни оксидлаш натижасида нитроза газлари аста-секин қизил-қўнғир тусдагиNО
2
га 
ўтади. Агарда бу аралашма кейинчалик совутилса, уни ранги йўқола бошлайди, бу эса рангсиз 
N
2
О
4
(полимерланган, яъни NО
2
ни димери)ни ҳосил бўлишдан далолат беради: 
2NО
2
=N
2
О
4
+57 кж 
қўнғир рангсиз 
N
2
О
4
ни чиқиши 70
о
Сда 39,1%; 30
о
Сда-77,84%; О
о
Сдақ 89%га тенг. Бундан кўринадики, паст 
ҳароратда NО
2
гази асосан полимерланган N
2
О
4
дан иборат экан. Бу реакциянинг тезлиги анча 
каттадир. N
2
О
4
ни чиқишини ошириш учун хароратни пасайтириб, босимни оширмоқ керак.
Нитроза газлари таркибидаги NО(рангсиз) ва NО
2
(қўнғир) орасида қуйидагича N
2
О
3
ни 
ҳосил бўлиш реакцияси ҳам бордир: 
NО
(г)
+NО
2(г)
=N
2
О
3(г)
+40,2 кж 
Бу реакция ҳам гомоген, қайтар, экзотермикдир ва N
2
О
3
ни чиқиши ҳароратни 
пасайтириб, босимини оширилса-ошади. Аммо, О
о
С(273К)дан юқори хароратда бу реакциянинг 
мувозанати, асосан чапга силжиган булиб, N
2
О
3
ни миқдори нитроза газларида деярли жуда 
камдир. 
Шундай қилиб, NО ни оксидланганда, асосан NО
2
ҳосил бўлар экан ва бу каталитик оксидланиш 
реакциясининг механизмини В.И.Атрошенко ўз ўкувчилари билан ўрганиб, қуйидагича таклиф 
этганлар: 
а) 0,5О
2
_+К
т
=К
т
О
б) NО+К
т
=К
т
NО
в) К
т
NО+К
т
О=К
т
NО
2
+К
т
г) К
т
NО
2
=NО
2
+Кт
NО+0,5О
2
=NО
2
+124 кж
Бу жамловчи реакциянинг тезлигини катализатор қўллаб, ошириш мумкин. Паст 
ҳароратларда абсорбцион хилдаги катализаторлар-синтетик цеолит, Н-эрионит «СКТД» номли 
активлантирилган кўмир, 0,7-2%миқдорида промотор сифатида ишлатилган индий, церий, 
галлийли катализаторлар қўлланади.

---