1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

127 
 
ѐки қайтадан СО
2
ва аммиакка парчаланади. (2)-реакция натижасида ҳосил бўлган аммоний 
карбаматига сув билан таъсир эттирилса, аммоний карбанати ҳосил бўлади: 
NН
2
СООNН
4
+Н
2
О=(NН
4
)
2
СО
3
Аммоний карбанати суюқ аммиакда ҳам кам эрийди. Карбамидни синтез қилишда ажралиб 
чиқаѐтган сув аммоний карбанатни эриш ҳароратини пасайтиради ва автокатализатор сифатида 
ишлайди ҳам. Аммо, сувнги кўпайиб бориши, карбамидни ҳосил бўлтиш тезлигини 
камайтиради. Шунинг учун, сувни камайтирмок лозим, аммо бу жуда оғир масаладир. Карбанат 
аммонийни карбамидга 20МПа босим ва 430К ҳароратда ўтиши ортиқча аммиакни ошиши 
билан ўсади. Аммо, техник иқтисодий нуқтаи назардан карбамидни синтезини 460-473К 
ҳароратда 18-21МПа босимда, аммиакни СО
2
га бўлган нисбати стехиометрик 2 ўрнига 4-4,5,га 
тенг бўлганда олиб бориш керакдир. Шу шароитларда ва реакцияга кирувчи моддалар синтез 
минорасида 50-60 минут бўлганда, карбамидни чиқиши 55-65%ни ташкил этаркан.
Реакция натижасида чиқадиган иссиқлик ҳисобига киришувчи моддалар ҳарорати синтез 
минорасида 150
о
Сга кўтарилиши ( ўртача ҳар бир % ҳосил бўлаѐтган карбамидга 2,5
о
С ҳарорат 
ошар экан) мумкин; шунинг учун, синтез минорасида оптимал ҳароратига эришиш учун 
реакцияга киришувчи моддалар 313-323К(+40-+50
о
С)гача қиздирилган бўлмоғи керак. Шунда 
умумий ҳарорат 150
о
С+50
о
С=200
о
С атрофида бўлади.
КАРБАМИД СИНТЕЗИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ТЕХНОЛОГИК ОМИЛЛАР.
Карбамид ишлаб чиқаришда N
2
, Н
2
, СО, Ач каби инерт газлар тўпланишини олдини олиш 
ва аммиак ҳажмда СО
2
дан тўлароқ фойдаланиш учун қўпроқ узлуксиз тасвирлар (циклик 
схемалар) ишлатилади. Шу нуқтаи назардан, СО
2
ва аммиакни тозалаш катта аҳамиятлидир. 
Одатда, карбамид олиш учун, СО
2
сифатида экспанзер гази-СН
4
ва СОни конверсиялаб, N
2
+Н
2
аралашмасини тозалаш жараѐнида пайдо бўлувчи чиқинди газ-ишлатилади. Бу газлар хром-
никел-молибдендан ясалган синтез минорасини коррозиялаши мумкин. Шунинг учун экспанзер 
газидан Н
2
S, Н
2
ва СО-ларни йўқотишнинг бир неча йўллари маълумдир. Шулардан бири 
марганец рудаси қўллаш таклиф этилади: Бунда 7%гача бўлган Н
2
, 1%гача бўлган СО 670-
770Кда оксидланиб, Н
2
S эса МnО билан Мn сулфиди ҳосил қилар экан.
Синтез натижасида ҳосил бўлган карбамид, реакцияга киришмаган СО
2
ва аммиакдан катта 
босимдаги аралашмани дросселлаб, босимни камайтириб, қуймани дистиллаш (ажратилиши 
лозим бўлган аралашманиқисман буғлати, ҳосил бўлаѐтган буғни конденсациялаш-суюқликни 
ўтказиш) усули қўлланади. Дистилляция жараѐни 3 поғонагача-босимни 8;12;0,93Мпада ушлаб, 
ҳароратни 493К, 423Кдан 398Кгача пасайтириб олиб борилади. Қуймани дистиллашдан кейин 
олинган карбамид кеинчалик буғлатишга (кристалланиш), дроналаштиришга ва бу ҳосил бўлган 
маҳсулотни қуритишга юборилади.
Шундай қилиб, карбамидни чиқиши бир қатор шароитларга боғлиқдир: 
1. Ҳароратни ошиши (473Кгача) унчалик таъсир этмайди;
2. Босимни таъсири-маълумки, карбамид фақат суюқлик шароитидагина ҳосил
бўларкан, яъни аммоний карбанати эриб турган шароитида ҳосил бўларкан. 
У вақтда аммоний карбанат буғининг тўйинган эритмаси устидаги босими,
харорат ошиши билан кўпайиши маълумдир. (1.-жадвал). 
(1.-жадвал). 
Аммоний карбамати буғи босимини температурага боғлиқлиги. 
t,
0 
C 
0 
35 
55,6 
106 
167 
197 
P,мм.симоб 
уст. 
12,4 
175 
684 
12,64 атм 
113,4 атм 
259,9 атм 
Бу жадвалдан кўриниб турибдик, 190
о
С ҳароратда карбамид синтези жараѐнини юқори 
босимларда, ҳеч бўлмаса аммоний карбанати эритмасининг устидаги буғининг шу ҳароратга 
тўғри келадиган босимда олиб бормоқлик керак. 
3. NН
3
:СО
2
нисбатини ошиши чиқишни ошишига олиб боради: оптимал
NН
3
:СО
2
=4:1дир. 
4. Карбамид чиқими жараѐнни давомати (яъни реакцияга киришувчи
моддаларни минорада бўлиш вақти)ошиши билан ошади. 

---