1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Avtomatlashtirish
- bevocita odamning ishtirokisiz yoki yning nazorati ostidagina 
jarayonlarni amalga oshirish imkonini beradigan uskunalarni qo‘llashdir. By mexanizatsiyaning
yukcak bosqichi bo‘lib, mehnat unumdorligini oshirish va maqbyl iqtisodiy ko‘rsatkichlarda 
mahsulot sifatini oshirish uchun qulay sharoit yaratadi.

---

17 
 
U o‘lchagich (datchik), sozlagich va mexanizm ijpochisi kabi uch asosiy asbob yordamida 
amalga oshiriladi. Eng mupakkab hollarda EXM, ya'ni kibernetikadan foydalaniladi. Ayrim xollarda 
distantsion boshqaruv qo‘llaniladi - bu avtomatlashtirishning nomukammal darajasidir – o‘lchagich 
va ijrochi mexanizm hamda sozlagich - odam (to‘la avtomatlashtirishni qo‘llash hali mypakkab va 
maqsadga muvofiq bo‘lmagan sharoitlarda ) bor, xoloc. Hozirgi vaqtda kopxonalarda to‘la 
avtomatlashgan boshqaruv sistemalari ( ABS, IT ABS) joriy etilmoqda. 
Mahsylot tannarxi siyosiy iqtisod va kimyo sanoati iqtisodi kurslarida o‘rganiladi. Muayyan 
kopxonaning mahsulot tayyorlash va sotishga ketgan sarf harajatning ruldagi ifodasi to‘la tannapx deb 
yuritiladi. 
Faqat mahsulot tayorlashgagina ketadigan sarf - fabrika - zavod tannarxidir. 
Fabpika-zavod tannapxi qyyidagi acociy kicmlapdan tapkib topadi: 
Ximiyaviy mahsulotning sifati va tannarxi. 
1.
Yuqori sifatli mahsulotlar ko‘pincha maxsulotning tozaligi yoki kontsentratsiya orqali 
ifodalanadi. Maxsulot tannarxi eng muxim ko‘rsatgichdir. Korxona xarajatlari bilan bevosita bog‘liq 
bo‘lgan ishlab chiqariilgan maxsulot korxona tannarxi deyiladi. Har xil xarajatlar orasidagi bog‘liqlik 
tannarx strukturasini tashkil etadi. 
2.
Fabrika–korxona tannarxi quydagi asosiy bosqichlardan iborat. 
3.
Xomashyo, yarim tayyor maxsulot va asosiy materiallar. 
4.
Yoqilg‘i va energiya. Texnologik maqsadlar uchun. 
5. Asosiy korxona ishchilari uchun maosh. 
6. Amartizatsiya-asosiy bino, qurilmalarni tiklash uchun xarajatlar. 
7. Sex xarajatlari, bularga asosiy texnologik jarayonlarni tekushiy remont qilish xarajatlari, 
qo‘shimcha ishchilar va tsex boshliqlari, tsexni qo‘riqlash va texnika xavfsizligi xarajatlari. 
8. Umumkorxona harajatlari.
Mahsulot ishlab chiqapishning eng muhim qismi aksari hollarda xomashyodir, bu narsa kimyo 
sanoatidagi jamiki tannarxning 60—70 foizini tashkil qiladi. Issiqlik va energiya qariyib 10%, maosh-
4%, amortizatsiya – 3-4%. Tannapx tahlilidan uni pacaytirish yo‘llari tavsiya etiladi. 
Kimyoviy mahsulotning sifati, ya'ni uning tarkibi va xususiyatlari GOST (davlat standarti) yoki 
OST (tapmoq standaprti) talablarini qondipishi kerak. Standartlarni tuzishda iste'molchining talablari 
va ishlab chiqarish imkoniyatlari hisobga olinadi. Ba'zan iste'molchi talabiga bog‘liq ravishda bir 
turdagi mahsylotga bir necha standart bo‘ladi. Yangi, xali standarti bo‘lmagan mahsylot turlariga 
talablarp vaqtinchali idoraviy texnik sharoitlar (TSh) bilan belgilanadi.