2.Sport mashqlariga moslashish. Birinchi bor
adaptatsiya (lotincha-moslashish) tushunchasi (Selening bu
tushunchani aniqlab bergan Kanadalik olim) umumiy moslashish holati haqidagi
ta’limotida ochib berilgan.
Adaptatsiya sindromi (alomati)ni butun tananing
qo‘zg‘aluvchi ta’siriga nisbatan noodatiy javobi deb tushuntiradi. Bu holat
quyidagicha kechadi:
Xavotir rezestentlik oriqlash (rezestenlik tanani muhitning turli ziyon
keltiruvchi omillari ta’siriga bardoshliligi).
Xavotir davriga tananing me’yor va g‘ayritabiiylik darajasida o‘ta
safarbarligiga xos xususiyatidir. Agar bu ta’sir kuchi to‘xtamasa, bir qancha
vaqtdan keyin tana imkoniyati tugab, uning sezish quvvati so‘nadi.
Og‘ir jismoniy yuk tufayli (stress holati) Adenozintrifosfor kislotasi (ATF)
zahirasining kamayishi kuzatiladi, natijada mahsulotlarining parchalanish nisbati
qolgan qismiga qaraganda ortib ketadi, bu esa moslashishning asosini tashkil etadi.
Moslashish jarayonida bir-biraga bog‘liq maxsus o‘zgarishlar kuzatiladi.
Moslashuvning har bir darajasini o‘z chegarasi bor. Agar qo‘zg‘atuvchining kuchi
borgan sayin ortib ketaversa, unda yangi muhim holat o‘rniga moslashishning
buzulishi vujudga keladi, negaki moslashishning vazifaviy zahirasi tamom bo‘ladi.
Moslashish aks moslashish bilan almashinadi. Shundan kelib chiqadiki,
sport bilan shug‘ullangan ortiqcha og‘irlik tana va uning ayrim qismlarini
zo‘riqishga olib keladi. Bu doimiy natija bo‘lmay dam olish va ish rejimiga qat’iy
rioya qilinmasa, og‘irlik va tiklanishni to‘g‘ri bir biriga munosib ravishda olib
borilmagan chog‘da yuzaga keladi. Mashqning uzoq muddatli dasturini ishlab
chiqishda sportchining moslashish zahiralarini tiklanish va saqlanish shaxsiy
xususiyatlari bilan qat’iy ravishda muqobillashtirishdagi tashqi omillar hisobga
olinishi lozim.Tez (beqaror) va uzoq muddatli (nisbiy barqaror) moslashish kabi
ikki turdagisi mavjud.
Ma’lum yuklamaga javoban sportchi tanasidagi siljishlar sport
amaliyotidagi tez moslashishga misol bo‘lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan misolda turli darajadagi, ya’ni XTSU va 3-razryadli
sportchilarning osoyishtalik va 400 m masofaga yugurganidan keyin tanasidagi
asosiy a’zolarning qiyosiy ko‘rsatkichi berilgan. Nima sababdan ko‘rsatilgan
masofani XTSU kamroq tayyorgarlik
ko‘rgan sportchiga nisbatan tezroq bosib
o‘tdi, degan savol tug‘iladi. Buni birinchi navbatda uning tanasining yuqori
funksional imkoniyatlari bilan tushuntirish mumkin.Yugurgandan keyin XTSU
yurak urishi minutiga 210 ga, 3 razryad sportchisiniki esa 180, nafas olish nisbati
minutiga 120 l va 75 ga teng bo‘ladi, yuksak malakali sportchining qon aylanish
hajmi 30 l bo‘lgan bo‘lsa, ixtisosligi pastroq sportchiniki bor yo‘g‘i 20% bo‘ladi,
ham kislorod iste’mol qilish farqi minutiga 20 ml/kg qabilida belgilanadi.
Bejiz emaski, tananing yuqori jismoniy ish qobiliyatini ta’minlovchi asosiy
a’zolarining bunday imkoniyati masofani yuqori tezlikda yugurib o‘tishga yo‘l
ochadi. Hozirda to‘qima tushunchasi bu tarkibiy oqsillardan iborat bo‘lgan yarim
qattiq suyak, ko‘pchilik “naychali”, maxsus turli xildagi oddiy va murakkab
molekulasi suyuqliklar aylanib yuradigan murakkab tarkibdan iborat.