1. Sportchini tayyorlash tizimiga tavsif. Sport mashqlariga moslashish

---

10 Amaliy mashg’ulot . Sport trenirovkasining vositalari va metodlari. 
Reja 
1.Sportchini tayyorlash tizimiga tavsif. 
2.Sport mashqlariga moslashish. 
3.Moslashuv bosqichlari. 
1.Sportchini tayyorlash tizimiga tavsif. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda 
Prezdentimiz sportni rivojlantirish va uni ommaviyligini oshirish to‘g‘risida katta 
g‘amxo‘rlik qilmoqda. Bu borada sport taraqqiyotining bugungi bosqichida biz 
shunday xususiyatlarni ko‘ramizki, ular sportchini tayyorlash jarayoniga jiddiy 
ta’sir ko‘rsatadilar va trener bilan sportchi oldiga yangidan-yangi murakkab vazifa 
va topshiriqlarni qo‘yadilar bu vazifa va topshiriqlarni esa, o‘z navbatida, mashq 
jarayonini tashkil qilshning eng munosib shakl va usullarini izlab topishga majbur 
etadi: 
-bugungi sportchilar erishgan yuksak ko‘rsatkichlar darajasini yanada 
yuksaltirish uchun, olamni eng yuqori malakali sportchi tayyorlash uslubini, 
shuningdek, sportchini tayyorlashda uzoq yillardan beri qo‘llanilib kelayotgan 
bugungi tashkiliy-metodik usulni xam batamom takomillashtirish talab qilinadi. 
-eng yirik sport musobaqalarida erishilgan yutuqlarning natijalari tobora 
oshib borayotgani sababli, musobaqa kurashlari nihoyatda keskinlashib ketdi. Bu 
hol sportchilarning texnik va amaliy mahoratini samaradorligi, barqarorligi va 
ustuvorligiga, ularning ustma-ust bo‘lib turadigan ma’suliyatli startlar sharoitda 
axloqiy irodaviy va ruhiy tayyorgarlikka bo‘lgan talabni benihoya oshiradi. 
Yuksak malakali sportchilar maxsus jismoniy tayyorgarlikning shu qadar 
yuksak cho‘qqisiga chiqqanlarki, endi undan yuqoriroqqa ko‘tarilish eng og‘ir va 
eng murakkab vazifa bo‘lib qoldi, shunga ko‘ra, maxsus jismoniy tayyorgarlik 
samaradorligini oshirish zahiralarini qidirish va shu bilan birga umuman, mashq 
jarayoni tizimida yangicha usul va uslublar zarur bo‘lib qoldi. 
Mashq yuklamalarni hajmi va shu qadar kattalashib, og‘irlashib ketdiki, uni 
yillik sikl doirasida, hamda uning har bir bosqichi ichiga oqilona singdirish 
masalasi ko‘ndalang qilib qo‘yildi. Shu bilan birga, mashg‘ulot samaradorligini 
oshrishning birdan bir usuli deb e’tirof etilgan munosabatda bo‘lish zarurati 
tug‘ildi. Shunga ko‘ra birinchidan, turlicha imtiyozli yo‘nalishlarda bo‘lgan 
yuklamalar o‘rtasidagi eng ko‘p foyda beradigan nisbatini, ikkinchidan, mashqlarni 
tashkil qilishning yangi usullarini qidirish zarurati vujudga keldi, zero bunday 
mashqlar sportchida energiya zahirasining sarflanishi va qayta tiklanishi 
o‘rtasidagi aniq munosabatga suyangan holda, uning organizm faoliyatidagi 
moslanish imkoniyatlarini to‘la amalga oshirish uchun eng maqbul sharoitni 
ko‘zda tutadi. 
mashqning metodik masalalarini hal qilishda fanning vazifasi oshdi yuqori 
malakali sportchilarni tayyorlab etkazish, sportchi organizmidagi hayotni 
ta’minlovchi funksional uslublarga to‘la qonli ta’sir ko‘rsatish va bunday 
uslublarni o‘ta yuksak faoliyat darajasiga ko‘tarish bilan bevosita bog‘liqdirki, 
endilikda sportchini zamonaviy usulda tayyorlab etkazishning o‘ta murakkab 

---

muammolarni ilmiy-metodik ma’lumotlarsiz, faqat sog‘lom aql va hissiyotga 
suyangan holda hal qilib bo‘lmaydi. 
Sportchini tayyorlab etkazish usullari ilmiy-metodik asoslar majmi, 
shuningdek, sportchilarni muayyan mutaxasislar bo‘yicha tayyorlashni izchillik 
bilan amalga oshiruvchi tashkilotlar (muassasalar) xamjihatligi samarasidir. 
1. Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yuksak malakali sportchini 
tayyorlashga shart-sharoit sportchi murabbiy majmui yagona asosiy negiz 
hisoblanadi. Bu majmua ichida eng katta yuklama sportchining zimmasiga tushadi, 
chunki aynan shu sportchi bir qator harakatlar (ilm olish, rivojlanish, tarbiya, 
mashg‘ulot, musobaqa, oragnizmini qayta tiklash) ta’siriga to‘qnash kelishi kerak. 
Vaholanki, sportchi o‘ziga mustaqil shaxs sifatida murabbiysiz, moddiy-texnik va 
xo‘jalik ta’minoti, ilmiy metodik ta’minot, guruhlarisiz musobaqaga tayyorlana 
olmaydi. Bugungi sportchining har taraflama (ham jismoniy, ham aqlan, ham 
ahloqan) rivojlanishi, shuningdek, jismoniy, texnik taktik, aqliy, funksional 
jihatdan tayyorlangan bo‘lishini talab qiladi. 
2. Sportchini tayyorlab etkazish uslublarini ko‘zdan kechirish uchun biz 
bu 
faoliyatni 
tashkiliy 
jihatiga 
murojaat 
qilaylik.
Ko‘rinib turibdiki, g‘oyaviy-tarbiyaviy ish va ahloqiy-irodaviy hislatlarining 
tarbiyalash birinchi o‘ringa qo‘yilgan, zero ushbu faoliyatlar yaxshi yo‘lga 
qo‘yilgan taqdirdagina, o‘zini, trenerni, komanda a’zolarini, raqibini va 
boshqalarni amaliy hurmat qilishi mumkin. Murabbiy bilan sportchi yuqorida 
ko‘rsatilganidek ezgu vazifalarni rivojlantirish bilan bir paytda, sport qonunini 
buzuvchilarga qarshi, ichkilikbozlik, bezorilik, faxsh va o‘zga ahloqsizlarga qarshi 
hamma joylarda ham muntazam ravishda kurash olib borishlari kerak. Sportchilar 
orasida bosar tusarini bilmay qolgan, og‘zi katta, mutakabbirlar, chempionlik 
shaxsiga sig‘inishni talab qiluvchilar hali ko‘p uchrab turadi. Sportchilar 
tarbiyasining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, modalar ketidan quvish, 
sportchilarimiz sha’niga (ayniqsa, chet ellarda) dog‘ tushirish kabi salbiy 
qilmishlar mavjud. 
Musobaqalar va o‘quv yig‘inlarini rejalashtirishni ham albatta tashkiliy ish 
deb hisoblash kerak. Bu har qanday sport ishida eng mas’uliyatli jarayondir. 
Musobaqalarni shunday rejalashtirish kerakki, ular sport mashg‘ulotlari 
o‘tkaziladigan muddatlarga albatta mos tushishi, o‘z amaliyotiga qarab tadrijiy 
ravishda o‘tkazilsin, shuningdek, eng yirik musobaqalarning qanday sharoitda 
(iqlim, joyining dengiz sathidan qancha balandligi, vaqt mintaqasi va boshqa) 
o‘tkazilishi ham hisobga olinishi kerak. Musobaqalarni yillik tsikl rejasiga to‘g‘ri 
taqsimlash, sport natijalarining o‘sishini jadallashtiradi, musobaqa sharoitiga 
moslanishiga imkon tug‘diradi. O‘quv yig‘inlarini tashkil qilish va o‘tkazish uslubi 
ham musobaqalar darajasi (rangi)ga bog‘liq: bunday yig‘inlarda bajariladigan har 
bitta ish nihoyatda puxta o‘ylanishi kerak.
Sport haqida ma’lumotlar yig‘ish va ularni tahlil qilish yo‘li bilan, 
nafaqat sportning bugungi mavqeini, shuningdek, kelajagini ham ko‘z oldimizga 
keltirishimiz mumkin. Bu o‘rinda turli xil muvoffiqlashtirish xizmatlari 
mujassamlanadi (murabbiy, sportchi, shifokor, psixolog, metodist va boshqalar 
ular yangi texnik harakatlarni tuzilishi, amaliy murakkab mashg‘ulotlarga 

---

funksional tayyorgarlik, psixologik tayyorgarlik kabi masalalarni birgalikda hal 
qiladilar, ya’ni sportchilar kelasi yilning modelini tuzadilar. Terma komandalarni 
bunday mutaxassislar bilan ta’minlash uchun hamma erda muntazam ravishda 
yangi kadrlar tayyorlash va eski kadrlarni qayta tayyorlash ishlarini olib borish 
kerak. Hozirgi kunda terma komandalar uchun oliy toifadagi trenerlarning 
malakasini oshiruvchi bir yillik kurslar ochilmoqda. Sport hakamlaridan nainki, 
hakamlik mahorati, balki shuningdek jismoniy, funksional tayyorgarlik ham talab 
qilinmoqda. Murabbiylar uchun ilmiy va metodik konferensiyalar o‘tkaziladi, oliy 
darajadagi mutaxassislarni taklif qilish yo‘li bilan murabbiylar tajriba almashadilar 
va vaqti vaqti bilan qayta attestatsiya qilinib turiladi. 
O‘quv yig‘inlari va musobaqalar paytida sportchilarning bo‘sh vaqti va 
dam olishini to‘g‘ri tashkil qilish va samarali o‘tkazish zarur. Terma komandalarda 
g‘oyaviy-siyosiy tarbiya ishlari, komanda a’zolarining yoshiga qarab turlicha olib 
boriladi. 
Sportchilarning g‘oyaviy-siyosiy tarbiyasi tarkibiga nazariy seminarlar, 
siyosiy axborotlar, muhim ahamiyatli sanalarga bag‘ishlangan kechalar va shu 
singari tadbirlar kiradi. Ulug‘ Vatan urushi ishtirokchilari, va mehnat 
qaxramonlari, sport faxriylari bilan bo‘ladigan uchrashuvlarni nihoyatda puxta 
o‘ylab uyishtirish kerak bo‘ladi. 
Yig‘in mavsumida mehnat tarbiyasiga e’tiborni qaratish lozim (xona, sport 
zalida, sport maydonchasida navbatchilik qilish, baza xududini ozoda saqlash, 
oshxonada, yotoqxonada navbatchilik qilish va boshqalar).
Sportchini 
tayyorlash 
tizimida 
moddiy-texnika 
ta’minoti muhim 
ahamiyatga ega. Sport bazalarini yaratish va ularni to‘ldirish, mashg‘ulot 
joylaridan hamma vaqt ham omilkorlik bilan to‘g‘ri foydalanish, sport anjomlarini 
sotib olish axborot beruvchi, tahlil qiluvchi maxsus apparatlar bilan ta’minlanishi 
kerak. Sport anjomlarini ishlab chiqarish va ular bilan sport ahlini ta’minlash 
masalalari yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan, sport ashyo-anjomlari (ham standart, ham 
nostandart anjomlar, ham bolalar uchun mo‘ljallanganlari)ning sifati past, trenajyor 
uskunalari etishmaydi. 
Sport formalari, anjomlari, uskunalari o‘zgarmoqda, sport natijalarining 
bo‘lg‘usi qiyofasi ham o‘zgarmoqda.
Hozirgi shifokorlar sportchining mashg‘ulotga chidamlilik holati haqida 
faqat o‘z amaliy ko‘rsatkichlari bilan chegaralanib sportchining umumiy 
mashg‘ulotga qay darajada chidamli ekanligi xaqida gapirmaydi. Muntazam 
ravishda shifokor ko‘rigidan o‘tib turish (bu vazifani davolash fizkultura 
dispanserlari bajaradi), davolash pedagogik kuzatuvlar, o‘z salomatligini o‘zi 
nazorat qilish va oliy darajadagi sportchilarni tayyorlash jarayonida qo‘llaniladigan 
boshqa majmuali nazorat shakllari (masalan bosqichma bosqich va joriy majmuali 
tekshiruvlar) eng muhim ahamiyatga egadir. Bu ishlarinng hammasi har bir 
sportchi uchun berilgan yuklamaga qanchalik chiday olishini aniqlashda, 
yuklamalarni me’yorga solishda va ularning og‘ir engilligini, shuningdek, mashq 
qilayotgan shaxsning yoshini va jismoniy xususiyatlarini hisobga olgan holda 
mashq jarayonini rejalashtirishda katta yordam ko‘rsatadi. 

---

Shifokorlar profilaktika ishlari bilan shug‘ullanmaydilar, rejalashtirish 
sifatining pastligi uchun javob bermaydilar, ularning shaxsiy tayyorgarlik rejalari 
nomigagina tuzilgan o‘quv mashq yuklamalari ustidan nazorat qilish saviyasi past. 
Sportchining 
salomatligi, 
funksional 
holati, 
uning 
psixologik 
jihatdan 
musobaqalarga shayligi va shu kabi boshqa jihatlari haqida amaliy ma’lumot yo‘q. 
Tibbiy nazoratning vazifasi sportchilarni har yili dispanser ko‘rigidan o‘tkazish, 
funksional tayyorgarlik sinovlarni ishga solish, nazoratni musobaqaga tayyorgarlik 
oldidan o‘tkazib, keyin kamida 3-4 oyda bir martadan joriy kuzatuv o‘tkazilib 
turilishi joiz. 
Sportchining ish qobiliyati samarali tiklash va oshirishga qaratilgan 
tadbirlar quyidagilardan iborat: 
a) organizmning qattiq charchashi va o‘ta zo‘riqishini bartaraf qiluvchi 
maxsus gigienik tadbirlar (bu tadbirlar, kuch quvvatni tiklovchi pedagogik 
vositalar deb ham yuritiladi). 
b) psixologik tadbirlar. Sportchi ruhiy holatini tartibga solishning psixo-
profilaktik va psixo-terapevtik usullari autagen (mustaqil mashq, ruhiy holatni 
tartibga soluvchi (psixoregulyatsiya) mashq, gipnoz bilan uxlab dam olish). 
Sportchining izzat-nafsiga qattiq tegmaslik, uning ruhiyatini avaylash uchun qulay 
psixologik mikroiqlim yaratish, rahbarlar, trenerlar, hodmlar sportchiga nisbatan 
xushmuomila bo‘lishlari kerak. Bundan tashqari, ruhiy keskinlikni bartaraf 
qiluvchi usullar va mashg‘ulotlardan, dam olishning turli xil ko‘ngilochar 
vositalaridan foydalanish lozim bo‘ladi. 
v) har turli jismoniy omillardan va organizmni qayta tiklash apparatlaridan 
keng ko‘lamda va kompleks usulda foydalanish. 
g) tarkibida yuksak biologik qiymatga ega iste’mol preparatlari bo‘lgan 
taomlardan, quvvat va salomatlikni tiklash uchun xizmat qiluvchi maxsus ozuqa 
omuxtasidan, shuningdek, inson organizmida modda almashinishi oralig‘ida 
iste’mol qilinuvchi ozuqalar (qahrabo va limon kislotasi)dan, biokimyoviy 
jarayonga ta’sir etuvchi preparatlardan foydalanish.
Sportning barcha turlarini idrok qilish g‘oyat mushkul, hamma turlarini 
boshqaruvchi umumiy qonuniyatni sportchi chuqur o‘rganishi shart.Shuningdek, 
sport kelajagini oldindan ko‘ra bilmay, mashqlar kuch tiklash jarayonini to‘g‘ri va 
ilmiy tarzda rejalashtirilmay turib sportni rivojlantirib bo‘lmaydi. Sportchini 
kurashga tayyorlash tizimini ilmiy uslubiy jihatdan ta’minlash uchun, birinchi 
navbatda bo‘lg‘usi sportchining modelini tuzish zarur. Sportning ko‘p turlari 
bo‘yicha (yugurish, suzish, disk va nayza uloqtirish, balandga va uzunlikka 
sakrash, velosiped poygasi, bo‘lib qatnashgan va boshqalar), modellar ishlab 
chiqilgan. Ayni paytda, u turlarning tarkibiy qismi va o‘lchamlari ham 
tayyorlangan bo‘lib trenerlar sportchilarni harakat texnikasidagi holatlarni 
to‘g‘rilash chog‘ida, hamda sportchini boshqa turli xil vositalar bilan musobaqaga 
tayyorlayotgan chog‘larida mazkur o‘lchamlarga suyanishlari mumkin.Terma 
komandalarni ilmiy jihatdan ta’minlash, MDX bo‘yicha o‘tkaziladigan hamda 
mas’uliyatli xalqaro musobaqalarga tayyorlash jarayonida, har qaysi nomdor 
sportchining jismoniy xususiyatlari, mashq qilish usullari, qanday yuklamaga qurbi 
etishi, turmush tarzi va o‘zga jihatlari imkoni boricha to‘laroq ma’lumot olish 

---

zarur. Bu sohada raqib komanda yoki raqibni uslublarini bilish razvedkasi tobora 
rivojlanib borishi kerak. Ta’minot bilan shug‘ullanuvchi ilmiy-uslubi guruh mashq 
jarayonini boshqarish, sportchining sport formasiga kirishishi, sport formasining 
dinamikasi bo‘yicha albatta o‘z mulohazasini aytishi kerak.
Murabbiy, sportchining harakat a’zolari faoliyatini shakllantirishga 
jismoniy sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan mashq jarayonini amalga oshiradi, 
mashg‘ulot usuli yordamida sportchini tartibli ravishda musobaqalarga tayyorlash 
masalasini va sportchi faoliyatining rivojlanishini boshqarishda pedagogik 
jarayonini ifodalovchi moslovchi masalalarni hal qiladi. Murabbiy mashg‘ulot 
jarayonini amalga oshirar ekan,sport dargohida faqat istiqbolli bolalarni vijdonan 
tanlab olish (bu pedagogik, ijtimoiy, psixologik, metodik–biologik usullardan 
tarkib topgan xarakterlar majmuining tashkiliy–metodik tadbirlari tizimi bo‘lib, 
sport mutaxassisligiga tanlanayotgan bolalarning iste’dodi va qobiliyati mazkur 
usullar yordamida aniqlanadi), ularning qaysi sport turiga layoqatli ekanligini 
aniqlash (hozirgi paytda sportning 16 turi bo‘yicha bolalarni saralashning ham 
miqdoriy, ham sifatiy tuzilmasi aniqlangan) farz va qarzdir. Lekin har qanday 
vaziyatda ham trener bolalarni sportga tanlarkan, ulardagi ijobiy omillar 
yig‘indisiga e’tibor berishi va albatta bolaning astoydil ishtiyoqli, mehnatga 
layoqati va o‘ziga xos xislatlarini hisobga olishi shart. 
Har bir trener sportchini tayyorlab etkazishda uning shaxsiy iste’dodi va 
alohida xususiyatlariga suyangan holda, o‘z usuli bo‘yicha ish ko‘radi. Shuni ham 
aytish kerakki, trener har qancha tajribali bo‘lsin hamma vaqt ham har qanday 
sportchidan mashhur sportchi etishtira olmaydi. Hozirgi trenerlar mashq va 
musobaqa yuklamasini rejalashtirishni o‘rganib olganlar, lekin sportchi kuchini 
to‘plashni rejalashtirishni mutlaqo bilmaydilar bu jarayoni o‘z holiga tashlab 
qo‘yilgan, ya’ni sportchi kuch yig‘ish usullarini o‘zi qidiradi (massaj, sauna, passiv 
dam, nazoratsiz ovqatlanish xullas, kuch tiklanishning butun rejimi). 
Biroq, eng yuqori malakali katta trener ham sportchi bilan munosabat 
qilgan va o‘z asosiy mutaxassislik burchini bajarayotgan chog‘ida, bir qator 
ob’ektiv qiyinchiliklariga duch keladi. Murabbiy mustaqil ravishda sportchidan 
mashq paytida yuz berishi mumkin bo‘lgan har qanday tasodiflarni xotirjamlik 
bilan qarshi olishni talab qilarkan, uning ortiq darajada hayajonlanishiga, 
achchiqlanishiga, o‘zboshimchalik qilishga mutloqo yo‘l qo‘ymasliligi kerak.
Mashg‘ulot jarayonini omilkorlik bilan samarali boshqarishning asosiy 
sharti mashg‘ulot jarayonining tarkibiy qismlarini doimiy ravishda tahlil qilishdir. 
Bunday tahlilning asosiy tomoni quyidagilardan iborat: 
1.Sportchilar tomonidan bajarilgan hamma ishni hisobga olish;
2.Sportchining ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish, bunday 
nazorat natijasida sportchining holati haqida jismoniy, texnikaviy malakasining 
sifati rivojlanish sur’ati haqida va mashq yuklamalarini qay darajada bajara olishi 
haqida xolis ma’lumotlar olish mumkin. 
Tavsiya qilingan yuklamalar sportchi organizmi imkoniyatlariga mos 
tushganini bildiruvchi alomatlar: uning yaxshi kayfiyatda bo‘lishi, xamma 
narsadan xafasalasi pir bo‘lishi, mashqdan ko‘ngli sovishi mumkin. Yuklamalarni 
organizmining funksional holatiga qanchalik mos tushganini puxta aniqlash uchun 

---

quyidagi usullardan foydalanish lozim bo‘ladi: mashg‘ulotlarni qiyosiy tahlil 
qilish, aql-farosatni nazorat qilish, sportchining o‘z-o‘zini nazorat qilishi, shifokor 
nazorati.