1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

2.3. Jeke kapital (taza aktivler).
Bazar qatnasiqları sharayatinda jańa shólkemlestirilip atirǵan kárxanalar óziniń finanslıq hám materiallıq resursların ǵárezsiz qáliplestiredi. Bunday resurslar, ádette, kárxana dúziwshileri tárepinen óz jeke múlklerin ustav kapitalına úles sipatinda qoyiw menen jaratiladi.
Jeke kapital túsinigine huqiqiy normativ hújjetlerde hám ekonomist alimlar tárepinen mazmuni jaǵınan bir-birine jaqin bolǵan túrlishe jantasiwlar bar.
Ózbekistan Respublikasiniń «Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizami 14-statyasinda «Jeke kapital-ustav kapitalı, qosilǵan kapital, rezerv kapitalınan hámde bólistirilmegen paydadan quraladi» deyilgen.
0-sanli «Finanslıq esabatti tayarlaw hám usinis etiwdiń konceptual tiykarları» atli Buxgalteriya esabınıń milliy standarti (BEMS) niń 50-bántine kóre «Jeke kapital ustav, qosilǵan hám rezervler kapitalınan hám bólistirilmegen paydadan ibarat boladi» dep kórsetilgen.
14-sanli «Jeke kapital tuwrisinda esabat» atli BEMS tiń 6-bántine muwapiq «Esabatta jeke kapital hám oniń quramlıq bólimleri haqqındaǵı, ustav kapitalı, qosilǵan kapital, rezerv kapitalı, bólistirilmegen payda (qaplanbaǵan ziyan), satip alinǵan óz akciyaları, hám basqa jeke kapital elementleri haqqındaǵı maǵliwmat aship beriliwi kerek» deyilgen.
15-sanli «Buxgalteriya balansı» atli BEMS niń 18-bántine kóre «Jeke kapital bóliminde ustav kapitalı, qosilǵan kapital, rezerv kapital, satip alinǵan óz akciyaları, bólistirilmegen payda (qaplanbaǵan ziyan), maqsetli túsimler, hámde kelesidegi qárejetler hám tólemler rezervleri áshkar qiliniwi kerek» dep aytıp ótilgen.
Ekonomist alimlardan A. Ibragimov, I.Ochilov, I.Qwziev hám N.Rizaevlar ózleriniń «Finanslıq hám basqariw esabı» (Toshkent, Iqtisod-finans, 2008. -241 b.) oqiw qollanbasinda «Jeke kapital úsh bólimnen quraladi: 1) Ustav kapitalı; 2) Qosilǵan kapital; 3) Rezerv kapitalı» dep aytıp ótisken.
Ekonomist alimlardan A.Karimov, F.Islomov hám A.Avloqulovlar «Buxgalteriya esabı» (Toshkent, «Sharq» NMAK, 2004. 362-379 b.) oqiwliǵıniń 17-babinda «Kapital, rezervler hám bólistirilmegen payda esabı» dep atap, usi bapta maqsetli túsimler hámde kelesi dáwiri qárejetleri hám tólemleri ushın rezerv esabın da berip ótken.
Biziń pikirimizshe, jeke kapitalǵa: ustav kapitalı, qosilǵan kapital, rezerv kapitalı, satip alinǵan jeke akciyalar, bólistirilmegen payda, maqsetli túsimler hámde kelesi dáwiri qárejetleri hám tólemleri ushın rezerv te kiritilse maqsetke muwapiq boladi.
Ustav kapitalı - huqiqlar hám jeńllikler aliw ushın kárxana dúziwshileri tárepinen dúziw hújjetlerine muwapiq úles sipatinda qosilǵan (tólengen) hámde kárxananiń xojalıq xizmetin ámelge asiriw ushın zárúr bolǵan materiallıq baylıqlar, pul qarjıları hám qárejetler kompleksi esaplanadi.
Ustav kapitalın shólkemlestiriw ámeldegi nizamlar hám dúziw hújjetleri tiykarinda ámelge asiriladi.
Ustav kapitalına úles formasinda qosilatuǵın materiallıq hám materiallıq emes aktivler dúziwshiler kelisiwine yamasa yuridikalıq tárep orinlawshi organiniń qararina kóre bahalanadi hám esapqa alinadi.
Barlıq múlk formalarındaǵı kárxanalarda jeke kapital boyınsha buxgalteriya esabınıń waziypaları tómendegilerden ibarat:
- ustav kapitalıniń qáliplesiwi hám onnan paydalaniwdi qadaǵalaw;
- kárxana dúziwshileri hám kapitaldiń qáliplesiw basqishları boyınsha maǵliwmat toplaw;
- ustav kapitalıniń jaǵdayi hám háreketi tuwrisinda esabat dúziw boyınsha maǵliwmatlar aliwdi támiyinlew;
- rezerv kapitalıniń qáliplesiwi menen baylanısli aylanıslardi óz waqtinda esapta sáwlelendiriw;
- kárxana taza paydasiniń qáliplesiwi hám oniń bólistiriliwin óz waqtinda esapqa aliw hámde qadaǵalaw.
Búgingi kúnde Respublikamizda túrli múlkshilik formasindaǵı kárxanalar óz xizmetlerin ámelge asirip kelmekte. Bularǵa fermer xojalıqları formasindaǵı, agrofirmalar formasindaǵı, juwapkershiligi sheklengen jámiyet formasindaǵı, mámleket múlki formasindaǵı, qospa kárxana formasindaǵı hám basqa kárxanalar kiredi.
Fermer xojalıqlarında ustav kapitalı fermer xojaliǵı basliǵı qosqan úlesi (múlki) esabınan qáliplestiriledi. Fermer xojaliǵı basliǵıniń qosip atirǵan tiykarǵı quralları (traktorlar hám basqalar), sharwa malları, banktegi pul qarjıları barliǵı uliwmalasqan pul formasina keltiriledi hám xojalıqtiń ustav kapitalı summasin quraydi.
Agrofirma, fermer xojalıqları hám xalıq tárepinen jetistirilgen ónimler hám olardi satiw tiykarǵı xizmeti bolǵan yuridikalıq tárep esaplanadi. Tómendegiler agrofirmaniń dúziwshileri bolıwi múmkin:

• 
  awil xojalıq ónimlerin jetistiriwshi fermer xojalıqları;
  
• 
  awil xojalıq ónimlerin qayta islew kárxanaları;
  
• 
  yuridikalıq tárep bolmaǵan jeke tártiptegi isbilermenler;
  
• 
  shet ellik investorlar;
  
• 
  agrofirmalarda qatnasiwi nizamda qadaǵan etilmegen basqa tárepler.
  

Agrofirmalarda ustav kapitalı joqarıda atamasi keltirilgen qatnasiwshilardiń erkin túrdegi mal-múlkleri hám qosimsha qarjıları birlestirilip (qosqan úlesleri esabına) shólkemlestiriledi
Agrofirmalarda ustav kapitalına úlesti dizimge alinǵan sáneden keyin bir jil dawaminda tólewi lazim.
Ámeldegi nizamlarǵa muwapiq úleslerge bólingen ustav kapitalına iye bolǵan jámiyet juwapkershiligi sheklengen jámiyet dep ataladi. Bunday jámiyet ustav kapitalındaǵı bólingen úlesler muǵdari dúziw hújjetlerinde belgilep qoyiladi, oniń qatnasiwshiları minnetlemeler boyınsha tek óz múlki dógereginde juwap beredi.
Juwapkershiligi sheklengen jámiyettiń ustav kapitalı tek dúziwshileriniń úlesleri esabınan quraladi hám oniń kóbeyiwi yamasa kemeyiwi hámmeniń raziliǵı menen úles qosiwshilardiń kóbeyiwi yamasa kemeyiwi menen júz beriwi múmkin.
Jámiyet qatnasiwshisi óz úlesin jámiyet dizimge alinǵan sáneden keyin bir jil dawaminda tólewi lazim.
Mámleket kárxanasiniń ustav kapitalı - mámleket tárepinen kárxananiń barqulla qaramaǵına biypul berilgen materiallıq hám pul qarjıları summasi esaplanadi. Ustav kapitalı esabınan tiykarǵı hám aylanıs qarjılar qáliplesedi.
Kárxanaǵa tiykarǵı qural bar óndiris kólemine hám óndiriske xizmet kórsetiw obektlerine qarap, aylanıs qarjılar bolsa normativler tiykarinda beriledi. Normativ joqarı shólkem tárepinen belgilenedi, biraq olardi bólistiriwdi kárxananiń ózi ǵárezsiz ámelge asiradi.
Ámeldegi tártipke kóre kárxana ustav kapitalı muǵdari oniń dúziw hújjetlerinde esapqa alinǵan muǵdarina muwapiq bolıwi kerek. Mámleket kárxanasi ushın joqarı turǵan shólkemniń kárxanani shólkemlestiriw hám oniń balansına ustav kapitalın ótkiziw haqqındaǵı buyriǵı dúziw hújjeti esaplanadi.
Ayrim jaǵdaylarda mámleket kárxanasiniń ustav kapitalı kólemi ózgeriwi múmkin. Ustav kapitalı muǵdarin tekǵana joqarı shólkem ózgerttiriwi múmkin.
Qospa kárxana Ózbekistan hámde sirt el kárxanaları úlesleri tiykarinda shólkemlestiriledi. Qospa kárxananiń ustav kapitalına úles túrinde tábiyat resurslarınan, intellektual múlkten paydalaniw huqiqi, nou-xau, materiallıq hám pul quralları, soniń ishinde, shet el valyutasi beriliwi múmkin.