1. Texnologik qismi

3.3. Payvand birikmadagi nuqsonlarni nazorat qilish usullari
Kuyida payvand birikmalarining sifatini kuzatishning asosiy usullari haqida ma’lumotlar keltirilgan:
1. Payvand birikmalarning tashqi qiyofasini, chok o’lchalarini kuzatish. Bunda nazoratchi ba’zan lupa yordamida undagi tashqi nuqsonlar (payvand birikmaning o’lcham va shakl aniqligi, g’ovaklik, darz, kertik joylar, chokning tekis bostirilmagani, chok o’lchami va boshqalar) aniqlanadi.
2. Chok zichligini kuzatish. Bunda nazoratchi chokda nuqsonlar (chalapayvandlanganligi, darz, gaz va shlak qo’shimchalari) ni aniqlaydi. Bu nuqsonlarni aniqlashda eng oldiy usul ko’zda yoki lupa bilan kerosin yordamida kuzatish usuli keng ko’llaniladi. Masalan, kerosin bilan sinaladigan buyumlarning bir tomoniga suvda eritilgan bo’r surkaladi, ikkinchi tomoniga kerosin yaxshilab ho’llanadi. Agar chok zich bo’lmasa, bo’r surtilgan tomonda kerosin qora dog’ hosil kiladi, bu joyni darrov belgilamoq zarur, aks holda bu qora dog’ tarqalib, nuqson joyni aniqlash qiyinlashadi. Shuni qayd etish joizki, sinaluvchi chok qalinligiga va shakliga ko’ra keroosin ostida tutish vaqti 15 minutdan 2 soatgacha bo’ladi. Odatda, aniqlangan nuqsonlar kesilib, bu joy payvanllanadi.
Ko’p hollarda idishlarda chok zichligini havo va suv bosimi yordamida ham aniqlanadi. Bunda payvand birikmali buyumga havo yoki suv (texnik shartga ko’ra) yorilmaydigan bosimda haydaladi. Bunda, masalan, buyumnint tashqi sirtiga suyuq sovun surtiladida, ichki qismiga havo ma’lum bosimda haydalganda suyuq sovun surtilgan sirtida (nozich joyda bo’lsa, shu joyda) havo pufakchalari kuzatiladi. Kichik buyumlardagi nozichlikni aniqlash zarur bo’lsa, u suvli idishga (suvsathidan 20-50 mm) botiriladi. Bunda havo pufakchalari hosil bo’lgan joy nozich joyni ko’rsatadi.
Rentgen yoki gamma nurlar yordamida kuzatish. Bu usul bilan mazuliyatli payvand birikmalar chokining sifati kuzatiladi. Mazkur sinash rentgen yoki gamma nurlari chokning zich yeriga nisbatan darz,g’ovaklarda turli tezlikda o’tishiga asoslangan.
3-rasmda rentgen va gamma nurlari yordamida kuzatish sxsmasikeltirilgan. Hosil qilingan chokning orqa tomoniga fotoplyonkali kasseta 4 ko’yilib, old tomonidan trubka orqali rentgen nurlari 2 yuboriladi. Keyin bu plyonka maxsus reaktivda ishlanganda nuqsonli joylari qorayib ko’rinadi. Ayniqsa, gaz neft magistral quvurlari choklarini kuzatishda gamma nurlari (radioaktiv kobalt-60) hosil qiluvchi yengil va arzon ko’l keladi.
Radioaktiv element 1 maxsus qo’rg’oshin g’ilofli ampulaga joylangan bo’lib, gamma nurlari sinaluvchi chokka yo’naltiriladi (233-razm, b). Rentgen usulidagi kabi plyonkaga tushirilgan choklardagi g’ovaklar, darzlar, ularning shakli va o’lchamlari aniqlanadi. Radioaktiv izotoplar bilan ish olib borayotgan xodimlarning xavfsizligini ta’minlash uchun masofadan boshqariladigan qo’rg’oshin konteynerlar qo’llaniladi. Ulardagi ampula radiograf uchun xavfsiz bo’lgan masofadan boshqariladi.
7. Ultratovush yordamida kuzatish. Bu usul ultratovush yordamida tebranayottan to’lqinning nuqsonsiz va nuksonli joylaridan turlicha tezlikda o’tish xususiyatiga asoslangan. Bunda sinaluvchi sirtita maxsus elektron kurilma o’rnatilib, uning yorlamida ultratovush yoorug’lik nurga o’tkazilib, ekranda nuqsonli joylar impuls joylanishiga ko’ra aniqlanal