1. Tilning jamiyatda tutgan orni

95. Vazifadoshlik qanday ma’no ko‘chishi turi?
Narsa va hodisalar o‘rtasidagi vazifaviy bir xillik asosida birining nomi orqali ikkinchisining ifodalanishi vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishi deyiladi. Masalan, “siyoh” so‘zi ilgari yozuvda “qora rangli suyuqlik”, keyinchalik yozishda ishlatiladigan “turli rangdagi suyuqlik” ma’nolarida qo‘llanadi. Yoki “o‘q” so‘zi kamonning o‘qi→miltiq o‘qi→ zambarak o‘qi→raketa o‘qi birikmalarida ishlatilishi kabi.
Vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishiga misollar:
1. Stolning oyog‘i qiyshayib qolibdi.
2. Ko‘chalarni chiroqlar yop-yorug‘ qilib turibdi. (Chiroq piligini pasaytirdi)
3. Samolyotning qanoti o‘ta pishiq materialdan ishlangan .
4. Avtomobilning eshigini ochib,do‘stini chiqarib oldi.
5. Askarlarimiz Vatan sarhadlarini ko‘z bo‘lib, quloq bo‘lib tun-u kun sergaklik bilan qo‘riqlamoqdalar.
6. Bu xushxabarni do‘stlarimga yetkazish uchun oyoq bo‘lib yugurdim.
7. Devorning ham qulog‘i bor, aylanay.
Vazifadoshlik asosida vujudga kelgan so‘zlarni bilish, ularning ilgari qanday shakldagi narsalarni ifodalaganini anglash tilimiz imkoniyatlarining naqadar boyligini his qilishimizga yordam beradi.
96. Til va madaniyat munosabati
Dunyodagi barcha tillar ma’lum bir taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tadi. Uning rivojlanishi jamiyat bilan, tafakkur va madaniyat bilan chambarchas bog‘liq. Insonning tafakkuri,dunyoqarashi, madaniyati uning tili orqali namoyon bo‘ladi.
Til, jamiyat va madaniyat shunday uyg‘unki, ularning taraqqiyoti bir-birisiz rivojlanmaydi. Til, madaniyat va jamiyatning o‘zaro aloqasi tadqiqoti “til va tafakkur”, “til va insonning ma’naviy faoliyati”, “til va inson xulqi”, til va jamiyat”, “til va inson” kabi katta muammolar doirasida olib boriladi. Bu muammolarning har tomonlama o‘rganilishi, til va madaniyatning o‘zaro aloqasi jabhasini ajratish muhimligiga olib kelishi tabiiy, va shu asosda, ko‘plab gnoseologik, psixologik, etnik va ijtimoiy hodisalarning til aspekti orqali erishiladigan, lingvognoseologiya, psixolingvistika, etnolingvistika va sosiolingvistakada birlashmagan holda mavjud bir qator muammolarni o‘rganish mumkin bo‘lgan lingvokulturologiya yo‘nalishini paydo qiladi.
Til va madaniyatning etnosga, ya’ni umumiy tarixiy kelib chiqish, birga yashash, yagona madaniyat va yagona til bilan birlashgan insonlar jamoasiga munosabatida yorqin namoyon bo‘ladigan muhim funksiyasi shundan iborat. Barcha komponentlar orasida til nisbatan ifodali etnik funksiyaga ega bo‘lishiga qaramay, uning etnik belgi sifatidagi roli etnografik va lingvokulturologik bilimlar bilan bahslashadi. Til, etnosning muhim tavsifi bo‘lishiga qaramay, uni belgilashi va istalgan etnosning differensiyalovchi belgisiga ega bo‘lishi shart emas degan nuqtai nazar mavjud. Madaniyatga kelsak, uning etnosni aniqlashdagi farqli roli ikkilanish tug‘dirmaydi. Etnik madaniyat tarkibiga bir tomondan umuminsoniy, ya’ni madaniyatlararo qadriyatlar, boshqa tomondan, etnik madaniyatning spesifikasini tashkil qiluvchi, mazkur madaniyat shakllanishi qadriyatlari kiradi.
Xulosa qilib aytganda, til tafakkur, jamiyat va madaniyat bilan uzviy bog‘liq. Har bir jamiyatning, uning har bir a’zosi tafakkuri va madaniyatida til namoyon. Vaholanki, har bir jamiyatning tilida uning madaniyati va mentaliteti aks etadi.