1. Turistlarga transport xizmati ko‘rsatish bozori va avtomobil

q_{н ст} , t(10)

bo‘lsa, tonna-kilometrda bajarilgan transport ishi:

Р_юк Q_юкl_юк q_{н ст}l_юк , tkm(11)

dan iborat bo‘ladi.

Aytilganlarga ko‘ra, avtomobilning bir ish kuni davomidagi unumi:

Qк Qюк Zюк qн ст Zюк , t	(12)
^Рк ^Рюк ^Zюк ^qн g ^Zюк ^lюк , tkm	(13)

bo‘ladi. Bunda Zyuk-bir ish kuni davomida yukli qatnovlar soni.

O‘z navbatida, nolinchi qatnovga sarflangan vaqt ham hisobga olingan bir

ish kuni davomidagi yukli qatnovlar soni:

^Zюк		^Тиш	(14)
		^tайл

Bunda Tish-avtomobilning ishda bo‘lish vaqti, soat; tayl-bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, soat.

Bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt avtomobilning yuk ortish punktidan uni tushirish punktigacha yukli qatnov vaqti, yuk tushirish punktidan navbatdagi yuk ortish punktigacha bo‘sh qatnov vaqti hamda ortish-tushirish vaqti yig‘indisidan iborat bo‘ladi:

t_айл t_х^юк t_х^б.к t_{о т , soat(15)}

bunda: t_х^юк -avtomobilning yukli qatnov vaqti;

14

t_х^б.к
-bo‘sh qatnov vaqti;

t_{о т} -transport vositasining yuk ortish-tushirishda turish vaqti.

Harakat vaqtini aniqlash uchun yukli va bo‘sh qatnovlar masofasini harakat tezligiga bo‘lish lozim:

t_х ^{lм lюк lбк lюк} _{, soat(16)}


V_т V_т V_т

bunda lyuk-avtomobilning yukli qatnov masofasi; lb_.k-avtomobilning bo‘sh qatnov masofasi; Vt-avtomobilning texnik harakat tezligi.

Tashish masofasi berilgan holda bir aylanish vaqtini kamaytirish uchun avtomobilning texnik harakat tezligini oshirish va avtomobilning orti-tushirish operatsiyalarida bekor turish vaqtini kamaytirish lozim bo‘ladi.

Transport vositasining bir soatlik ish unumi quyidagi formulaga binoan hisoblanadi:

^WQ		Qк	;^W р		^Рк
					^Тиш
		^Тиш

Bunda W_Q-transport vositasi birligining t soat da aylanuvchi bir soatlik ish unumi;

W_r-transport vositasi birligining tkm soat da o‘lchanuvchi bir soatlik ish

unumi.

Yuqoridagi formulalarga (43) va (44) formulalardagi transport vositalarining 1 kunlik ish unumi qo‘yilsa, yuqoridagi formulaning ko‘rinishi:

^WQ				^qн ст ^Vт		^,t / soat
			^lюк ^Vт^tо т
WР		qн g Vт lюк			^,tkm / soat
		^lюк		^Vт ^tо т

bo‘ladi.

Bu formulalarga ko‘ra avtomobil (avtopoyezd)lar ish unumiga ta’sir etuvchi omillar: transport vositasining yuk ko‘taruvchanligi (qn), yuk ko‘taruvchanlikdan

15

foydalanish koyeffitsiyenti (Uv), yukli qatnov masofasi (lyuk), yo‘ldan foydalanish koyeffitsiyenti (alfa), ortish-tushirish operatsiyalarida bekor turish vaqti (to_-t), avtomobilning texnik harakat tezligi (Vt)dan iborat bo‘ladi. Qayd etilgan ushbu olti omil yuk tashish bilan boliq barcha ekspluatatsion sharoitlarni o‘z ichiga qamragan bo‘lib, amalda ulardan birortasining o‘zgarishi ham avtomobilning ish unumiga ta’sir etadi.

Transport vositalarining ish unumiga asosiy texnik-ekspluatatsion omillar

ta’siri

Avtomobil transporti vositalari samaradorligini oshirish yo‘l-yo’riqlari va usullari, tashish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, avtomobillar ish unumini oshirish va tashish tannarxini ayrim texnik-ekspluatatsion omillarning ta’sir darajasi va harakterini bilishning ahamiyati katta.

Mustaqil munozarani tashkil etishda interaktiv metodlarni mustaqil bajarishga imkoniyat yaratilishi, o‘quvchini darsga bo‘lgan qiziqishi va dunyo qarashini oshiradi.

5. 
   Yuk tashishni tashkil etish tizimlarida yuk avtomobillari harakatini tashkil etishni takominlashtirish
   

Avtomobil transportida bir turli katta hajmdagi quyidagi yuklar: qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (g‘alla, qand lavlagi, paxta xom ashyosi, turli sayuzavotlar), har xil yonilg‘ilar (tuproq, qum, shag‘al, chaqiq tosh, g‘isht, panellar, fermalar, yog‘och materiallari) va boshqalar tashiladi. Bu yuklarni ishlab chiqarish va iste’mol etish, ularning hosil bo‘lish va qabul qilish punktlarining joylashuvi, ular orasidagi bog‘lanishlar nihoyatda jadal tovar oborotiga olib keladi.

Bir turli ko‘p miqdordagi yuklarni tashishda avtopoyezd va maxsus transport vositalarini ishlatish alohida ahamiyatga ega. Ularni qo‘llash ish unumini oshiradi. Tirkamalar soni yetarli darajada bo‘lsa, tashish samarasi oshadi. Marshrutli yuk tashishda avtopoyezdlarni qo‘llash avtomobillar tortish kuchidan yaxshiroq

16

foydlanish va transport vositalarining umumiy yuk ko‘taruvchanligini oshirish imkonini beradi. Bularning natijasida tashish tannarxi kamida 20% arzonlashadi.

Amalda ba’zi muayyan hollarda yuk qabul etuvchilar yukni kam miqdorda oladilar. Shuning uchun yuk jo‘natuvchilar ularga yuklarni mayda partiyalab berishga majbur bo‘ladi. Natijada yuk tashuvchi avtomobillarning yuk ko‘taruvchanligidan to‘la fodalanilmaydi. Masalan, maktab bufetlariga, kichik do‘konlarga (non, sut, go‘sht va h.k.), maishiy xizmat (kir yuvish yoki kimyoviy tozalash punktlari yuklari) talablariga binoan, ozi-ovqat mollarini uylarga keltirib berish, qishloq joylardagi xalq iste’moli mollari yuklarini tashish shular jumlasiga kiradi.

Shaharlararo tashishdagi mayda partiyali yuklarni bir joyga yig‘ib komplektlab tashishni tashkil etishda yuk tashish avtomobili bekati (YuTAB) ning ahamiyati katta . bunday bekatlar omboriga yuklarni tegishli transport vositalari keltiradi. Yuklarni yo‘nalishlariga qarab komplektlab, avtopoyezdlarda yuk egalariga jo‘natiladi. Yuklarni oldindan komplektlab tashish tizimi avtomobil va avtopoyezdlarning yuk ko‘taruvchanligidan unumli foydalanish imkonini beradi.

Shahar ichi (shahar atrofi) sharoitlarida mayda partiyali yuklarni yig‘ib yoki tarqatib tashish marshrutlarini tuzish lozim. Yig‘ib tashish marshrutida avtomobil marshrutda yo‘l-yo‘lakay mayda partiyali yuklarni ketma-ket yig‘ib borib, uni so‘nggi manzilga yuk egasiga topshiradi (masalan, kiymlarni qabul punktlaridan kimyoviy tozalash fabrikasiga tashishda). Tarqatib tashishda esa avtomobil bosh yuk jo‘natish joyidan to‘la ortilib (masalan, non zavodi), uni qabul etuvchilarga (do‘konlarga) ketma-ket yetkazib beriladi.

Yig‘ib va tarqatib tashish marshrutlari uchun quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanishi mumkin:

1. Yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish:

^Qо(т)а
_ст


q_н

bunda Qo_(t)a-bir oborotda amalda tashilgan yuk miqdori.

2. Bir aylanishga sarflangan, vaqt

17

t_айл ^Lм t_{о т} t_кч n_кч 1 , soat


^VТ
bunda Lm-marshrutning umumiy masofasi, km; VT-harakat texnik tezligi, km soat; tkch-har bir joyga kirib-chiqishga qo‘shimcha vaqt (bunga manyovr qilish hamda hujjatlarni rasmiylashtirish vaqti ham kiradi); nkch-kirib-chiqishlar umumiy soni.

3. Ish kuni davomidagi aylanishlar soni:

Z_айл <sup>Тм


t</sup>

4. Ish kuni davomida tashilgan yuk miqdori:

^Qм ^Zайл ^qн ст
5. Ish kuni davomida bajarilgan yuk oboroti:


n
^Рм ^Zайл ^q i^lюкi , tkm
i

bunda Uvi-ikki kirib-chiqish oralig‘idagi yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koyeffitsiyenti, lyuki-ikki kirib-chiqish oraliq masofasi. km.

Transport jarayonida uch tomon qatnashadi: yuk jo‘natuvchi (yetkazib beruvchi) transport tashkiloti va yuk qabul etuvchi. Ular har birining transport jarayonidagi vazifasiga ko‘ra tashishlar markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan xillarga bo‘linadi. Markazlashtirilgan tashishlar deyilganda, shunday tashish jarayonini tashkil etish tushiniladiki, unda transport tashkiloti yoki yuk jo‘natuvchi yuklarni barcha iste’molchi talabiga binoan yetkazib beradi. Markazlashtirilmagan tashishlarning markazlashtirilgan tashishlardan farqi shundaki, har bir yuk qabul etuvchi o‘ziga zarur bo‘lgan yukni tashishni hamda tashish bilan bog‘liq bo‘lgan ortib-tushirish va ekspeditsion ishlarni o‘zi bajaradi. Buning uchun yuk qabul etuvchi avtotransport tashkilotiga talabnoma bilan murojaat qiladi, ortish punktiga yuk ortuvchi ishchilar, ekspeditor va avtotransport tashkilotiga tegishli avtomobil bilan kelib, yukni qabul qiladi, yo‘lda qarab boradi (ya’ni, ekspeditsion ishni bajaradi) va o‘z omboriga tushirib oladi. Tashishni

18

bunday tashkil etishda yuk jo‘natiladigan punktda juda ko‘p avtomobillar, yuklovchilar, ekspeditorlar yig‘ilib qolib, yukni qabul etishda uzoqdan-uzoq kutish navbati hosil bo‘ladi. Ortish operatsiyasi, odatda, qo‘l kuchi bilan bajariladi, chunki yetkazib beruvchi (yuk jo‘natuvchi) ortish operatsiyasini mexanizatsiyalashgan qiziqmaydi va unga javob bermaydi. Avtotransport saroyi berilgan talabnomaga binoan zarur miqdordagi transport vositasini ajratib beradi, lekin tashishni tashkil etish va transport jarayonining bajarilishiga javob bermaydi. Tashishni tashkil etishning bunday tizimi yuk qabul etuvchilarning o‘z transport vositalari bo‘lishiga olib kelib, transport saroylarining maydalashishiga olib keladi, yuk oqimlari ham maydalashadi. Bu esa yuklarni ratsional (oqilona) marshrutlar tashkil etib tashishga yo‘l qo‘ymaydi, maxsus va maxsuslashtirilgan transport vositalaridan foydalanish imkoni nihoyatda kamayib ketadi. Bularning barchasi transport ishlatish harajatlarining ortishi hisobiga yuk tashish harajatlarini ko‘paytirib yuboradi.

Yuqorida keltirilgan kamchiliklarning ko‘pchiligini yuk tashishni markazlashtirilgan usulida bartaraf etib, transport vositalarining ish unumini oshirish, tashish tannarxi va mijozlar harajatlarini kamaytirish mumkin. Yuk tashishning markazlashtirilgan usuli yuk egalariga xizmat ko‘rsatish madaniyatini ko‘tarish madaniyatini ko‘tarish va transport ishlarini tashkil etishni yaxshilaydi.

Yuk tashishning markazlashtirilgan usulini qo‘llashda transport jarayonlarida qatnashuvchi tomonlarning o‘zaro aloqalari quyidagicha bo‘ladi:

• 
  yuk jo‘natuvchi yoki uning yukini yetkazib beruvchi tashkilot transport tashkilotiga talabnoma beradi;
  

• 
  yuklarni avtotransport saroyi, aksariyat hollarda, umumfoydalanish avtotransport saroyi tashib beradi;
  

• 
  yukni tushirib va qabul qilib olish yuk qabul etuvchilar zimmasida
  

bo‘ladi;

• 
  yuklar avtotransport saroyi tomonidan kuzatib boriladi, bunda ekspeditorlik vazifasini amalad haydovchi bajaradi. Qimmatbaho tosh va metallar,
  

19

topshirishda qayta sanaluvchi yoki tortib topshiriluvchi va shunga o‘xshash yuklarni tashish bundan mustasno;

• 
  tashish uchun haq va hisob-kitobni yuk jo‘natuvchi ya’ni transportga talabnoma bergan tashkilot to‘laydi. Yuk jo‘natuvchilar harajatlarini yuk egalari qoplab, jo‘natuvchilar bilan hisob-kitob qiladi.
  

Shunday qilib, markazlashtirilgan yuk tashish usulida, yuk qabul qilib oluvchilar transport jarayonidagi tashishda qatnashmaydi va ular yuklarni o‘z vaqtida tushirib olishgagina javob beradi.
Markazlashtirilgan yuk tashish tizimi quyidagi afzalliklarga ega:

• 
  yukni jo‘natuvchilardan ularni qabul qiluvchilarga bir maromda yetkazib berish hamda ularni yetkazib berish vaqtlarini tejash sharoitlari yaratiladi;
  

• 
  transport vositalarining oldindan kelishilgan chizma asosida ishlashi ularning ortish operatsiyasida kutib burishini yo’qotish yoki kamaytirish bilan birga, bunday operatsiyalarni mezanizatsiyalash imkoni bo‘ladi; yuklovchilar va ekspeditorlarga talab bo‘lmaydi;
  

• 
  maxsuslashtirilgan transport vositalaridan foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish va yuk egalarining tashish harajatlarini anchagina qisqartirish mumkin;
  

• 
  tashish hajmiga zarur bo‘lgan transport vositalarini kamaytirish hisobiga materiallar va ishchi kuchiga bo‘lgan talab ham kamayadi;
  

• 
  yuk tashish tannarxi arzonlashadi;
  

• 
  transport vositalarining ish unumini va ulardan foydalanish samaradorligi oshadi;
  

• 
  tezkor rejalashtirishda iqtisodiy-matematik usullar va YEHM dan foydalanish imkoni yaratiladi.
  

Bularning barchasi birgalikda mayda ATS larini tugatish hisobiga yiriklashtirilgan avtomobil saroyilari ulushining ko‘payishiga yordam beradi. Markazlashtirilgan yuk tashish tizimiga o‘tish yuk egalari ishini ham takomillashtirishga olib keladi.

20

Amalda markazlashtirilgan yuk tashish tizimining quyidagi: yuk jo‘natuvchilar orqali, tarmoqlar bo‘yicha, transport tashkilotlari orqali, hududiy va shaharlararo tashkiliy shakllari mavjud.

Jo‘natuvchilar tomonidan yuk tashishni markazlashtirishda yuk tashishga talabnoma berish hamda tashish va ortish ishlari jo‘nato‘vchilarning o‘z kuchi vavositalari orqali bajariladi. Yukni qabul qilish,tushirib olish qabul qiluvchilar zimmasida bo‘ladi.Transport bajargan ishiga yuk jo‘natuvchi, ya’ni talabnoma beruvchi xaq to‘laydi.

Bunday shaklda yuk tashishning iqtisodiy samarasi asosan jo‘natuvchi ombori oldida yuk ortishni kutib turishni bartaraf etish va ortish operatsiyasini mexanizatsiyalash hisobiga bo‘ladi. Bu esa transport vositalarining ish unumini oshirish bilan birga, ularga bo‘lgan talabni kamaytiradi.Jo‘natuvchilar tomonidan yuk tashishni markazlashtirishning jiddiy kamchiliklari ham bor: yuk tashishni marshrutlash va ularni tashkil etish jo‘natuvchilar zimmasidadir. Jo‘natuvchilar esa faqatgina o‘z yukini vaqtida yetkazib berishga qiziqadi, transport vositasini orqa tomonga yurishida undan foydalanish bilan qiziqmagan sababli, yo‘l qatnovidan foydalanish koyeffitsiyenti 0,5 dan oshmaydi. Agar nolinchi (bo‘sh) qatnovlar hisobga olinsa, undan ham kamroq bo‘ladi.

Markazlashtirishni tarmoqlar bo‘yicha tashkil etish shakli mahsulotlarni sotuvchi idoralar bo‘lishini nazarda tutib, bunda mazkur idoralar bir xil mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarning tayyor mahsulotlarini sotish va ularni markazlashtirilgan usulda barcha iste’molchilarga yetkazib berish ishlarini bajaradi. Bunda mahsulotlarni sotishni tashkil etuvchi idoralar, masalan, qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi sanoatda bir guruh g‘isht zavodlar, temir-beton kontsruktsiyalari ishlab chiqaruvchi zavodlar va h.k., neft mahsulotlari, un tayyorlovchi katta tegirmonlar mahsulotini sotish va markazlashtirilgan usulda ularni barcha iste’molchilarga yetkazib berish bilan shug‘ullanadi.

Transport tashkilotlari orqali yuklarni markazlashtirib tashish shakli avtotransport saroylarida yuklarni markazlashtirib tashish (marketing) xizmatini joriy etishni nazarda tutadi. Bunday xizmat barcha yuk jo‘natuvchilar bilan ular

21

yuklarini markazlashtirilgan usulda tashib berish haqida shartnoma tuzib, barcha iste’molchilar bilan yuklarni yetkazib berish chizmasini birgalikda tuzadi. Ayrim hollarda shartnoma yuk iste’molchilari bilan tuzilib, ular vakolatnomasi (ichonch qog‘ozi) asosida yuklarni jo‘natuvchilardan qabul etib olib, iste’molchilarga o‘z vaqtida yetkazib beradi.

Yuk tashishni markazlashtirilgan usulda tashishni tashkil etishning hududiy shakli shundan iboratki, yirik shahar yoki iqtisodiy tumanlar hududida yuk tashishni markazlashtirishning yagona markazi, ya’ni markaziy dispetcherlik xizmati (MDX) (markaziy Ekspluatatsiya xizmati) tashkil etilib, mazkur hududdagi barcha ATS larga yuk tashishda ko‘maklashadi. MDX barcha yuk egalari (ko‘pincha yuk jo‘natuvchilar) bilan yuk tashib berib shartnomasi tuzib, ularni bajarish uchun tezkor yuk tashish rejasini ishlab chiqadi, transport vositalarini oqilona ishlatish marshrutlari va harakat chizmasini belgilaydi, transport vositalari turi va ular miqdorini aniqlaydi. Hududdagi har qaysi ATS mijozlar bilan bevosita bog‘lanmaydi, ularning asosiy vazifasi MDX ixtiyoriga yertasi kuni ishga chiqariluvchi transport vositalari turi, markasi va soni bo‘yicha axborot berishdan iborat bo‘ladi.

Yuklarni tarasiz tashish transport harajatini arzonlashtiradi, transport vositalarining ortish-tushirish operatsiyalarida turish vaqtini qisqartiradi, transport vositalarining aylanishini tezlatadi. Tara va taralash harajatlari yo‘qligi sababli transport harajatlari ba’zi hollarda 30 foizgacha arzonlashishi mumkin.

Tarasiz yuklarni tashishni tashkil etish uchun quyidagilar bo‘lishi lozim:

• 
  tarasiz tashish imkoniyati bor yuklarning mavjudligi (asosan, uyuluvchan va sochiluvchan yuklar);
  

• 
  yuklarni qabul etish, topshirish va saqlash uchun zarur maydon va omborlar mavjudligi;
  

• 
  qo‘l yordamida yoki mexanizm orqali ortish-tushirish ishlari uchun zarur asbob va jihozlar;
  

22

Bunda orti-tushirish ishlarini imkon qadar mexanizatsiyalash hamda transport vositalarining tarasiz tashilayotgan yukka moslashganligi katta ahamiyatga ega.

Tarasiz tashishning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: katta hajmdagi ombor, bino va maydonlar zarurati; qo‘l kuchi bilan orti-tushirish operatsiyasida transport vositalarining uzoq muddat turib qolishi; transport vositalari yaxshi jihozlanmagan hollarda tashish jarayonida yuklarning to‘kilishi hisobiga yo’qotilishi.

Hozirgi davrda transport jarayonidagi eng sermehnat va kam mexanizatsiyalashtirilgan ishlarga yuklarni transport vositasiga ortish-tushirish ishlarini kiritish mumkin. Bunday ishlarni bajarishga transport umumiy harajatlarining 40-75 foizi to‘g‘ri keladi. Ortish-tushirish operatsiyalarida avtomobillarning unumsiz turishini kamaytirish, ayni operatsiyalarni kompleks mexanizatsiyalash va tashish jarayoni sifatini oshirishning eng samarali yo‘nalishlaridan biri barcha transport turlaridagi yuk tashishlarni konteyner va tagliklarda paketlab tashishdir.

Yuklarni konteyner va tagliklarda paketlab tashish quyidagi afzalliklarga

ega:

• 
  transport vositalarining bekor turishini kamaytirish;
  

• 
  transport jarayonining barcha bosqichlarida ham ortish-tushirish ishlarini kompleks mexanizatsiyalash;
  

• 
  mexanizmlarni samaraliroq ishlatish va tashilayotgan yuk partiyalarini yiriklash hisobiga ortish-tushirish harajatlarini kamaytirish;
  

• 
  kam harajatli (arzonroq) va usti ochiq transport vositalari turidan
  

foydalanish;

• 
  taralash sarfini kamaytirish hamda tashilayotgan yuklarning sifatliroq
  

saqlanishi.

Tashishning eng ko‘p tarqalgan sxemalari quyidagichadir:

• 
  konteynerni transport vositasidan tushirmasdan yoki yukli konteynerni tushirib qoldirib, yoki bo‘shatilganlarini boshqa bekatlarga qaytarish;
  

23

• 
  yuklangan konteynerni yuk qabul etuvchiga yetkazib berib, ulardagi oldindan bo‘shatilgan boshqa konteynerni yoki yuk ortilgan konteynerni olib ketish;
  
• 
  yuklangan va bo‘sh konteynerlarni yuk jo‘natuvchiga yetkazib berish va oldindan yuklangan yoki bo‘shatilgan boshqa konteynerni temir yo‘l yuk bekatiga qaytarish.
  

Konteynerlarni avtomobildan tushirmay bajariluvchi tashish ishlari yuk oqimlari kichik va ularni qabul etuvchilarda tushirish ortish mexanizmlari yo’q joylarda ishlatiladi. Qatnov masofasidan foydalanish koyeffitsiyenti eng yuqori bo‘lgan tashishlar, ya’ni ikkala yo‘nalishda ham yuklangan konteynerlarni tashish eng samaralidir.Bunday maydonlar yoki terminallarda konteynerlar bir transport turidan ikkinchisiga o‘tkaziladi, masalan, temir yo‘l transportidan avtomobilga yoki uning aksi. Bunday terminallar (maydonlar) konteynerli yuklar juda ko‘p keladigan va jo‘natiladigan punktlar (yirik temir yo‘l bekatlari, daryo va dengiz port va pristanlari) yoqasida qurilib, tashishlar tashkil etiladi. Konteyner terminallarida yuklangan va bo‘shatilgan konteynerlar qabul etiladi va jo‘natiladi, ular yo‘nalishlarga qarab sarflanadi, hujjatlar rasmiylashtiriladi, orti-tushirish ishlari bajariladi. Yuk jo‘natuvchilardan temir yo‘l bekatiga keltirish va yuk qabul etuvchilarga temir yo‘l bekatidan yetkazib berish, amalda, avtomobil transporti bilan bajariladi.

Konteynerli tashishlarni tashkil etishda ochiq va past qilib ishlangan, qoplamasi asfil t-beton bo‘lgan maydonlar quriladi. Konteynerlar bunday maydonlarda bir necha qator qilib joylashtiriladi. Qatorlar orasida tarozbonlarning me’yorda ishlash imkoni bo‘lishi uchun kamida 0,6 m masofa qoldiradi.

Temir yo‘l bekatlarida konteyner maydonlarida ortish-tushirish ishlari ko‘pincha to‘rt tayanchli kranlarda bajariladi, yuk oboroti nihoyatda katta terminallarda ko‘prikli yuklagichlar ham o‘rnatiladi.

Konteyner yuklagichli terminallar avtomobil transporti tizimidagi yuk bekatlarida ham tashkil etilishi mumkin. Bunda avtomobillar bilan konteynerlarda shahar (viloyat)lararo yuk tashish ishlari bajariladi. Konteynerlarda yuk tashish

24

ularning jo‘natish partiyalarini yiriklashtirish hisobiga ko‘p yuk ko‘tarish xususiyatiga ega bo‘lgan poyezdlarda yuklarni yetkazib berish imkoniyatini yaratadi.

Yirik sanoat korxonalari o‘z hududlari ichida konteyner almashtirish punktlarini tashkil etib, u yerda yuklar qabul etiladi va yuklangan (bo‘shatilgan) konteynerlar jo‘natiladi. Ayrim hollarda bir necha yuk egalari birlashib, korxonalararo konteyner almashuvi punktlari tashkil etiladi. Bunday punktlarda konteynerlar almashuvi fondi tashkil etilishi lozim. Bunday terminallarda konteynerlarni keltirish yoki jo‘natish kompleksi, transport-ekspeditsiya xizmati tashkil etilishi va ortish-tushirish operatsiyalari mexanizatsiyalashtirilgan bo‘lishi lozim. Konteyner almashuv punktlari faoliyatining asosiy: jo‘natuvchilar oldindan (avtomobillar kelguncha) tashishga mo‘ljallangan konteynerlarni yuklab tayyorlab qo‘yish, yo‘l hujjatlarini oldindan rasmiylashtirish tamoyilida bo‘lishi lozim. Yuk qabul etuvchilar ham konteynerlarni avtomobildan tushirib olganlaridan so‘ng zudlik bilan ularni bo‘shatish tamoyili asosida ishlashlari lozim.

Avtomobil transportida yuklarni taglikda paketlab tashish barcha universal (bortli) avtomobillar, tirkama va yarim tirkamalarda bajariladi. Taglikda paketlab tashishda furgon kuzovining tagi (poli) maxsus suriluvchi qilib ishlangan bo‘lsa, avtoyuklagichlar furgon ichiga kirgazilmay orti-tushirish ishlarini bajarish ikoni bo‘ladi. Ba’zi hollarda qoplangan ularni taglikda paketlab tashishda avtomobil kuzovining tom qismi suriladigan bo‘ladi.

6.