1 Willem F. van Eekelen

 

CSBM rejimləri. Bu sahədə    sadəcə Vyana Sənədinin (böhran idarəetməsi 

CSBM-ləri)  “Risk  Azalması” mexanizmləri praktiki olaraq könüllü qalmışdır

222

. 

CSBM-lərin digər kateqoriyalarına aid olan prosedurlar, hal-hazırda istifadə olunur 

və onların yerinə yetirmə ucotu qlobal mənada düzgün və  qənaətbəxş sayıla bi-

lər

223

. Xəbərləşmə yönümlü CSBM-lər,xüsusən də  hərbi  əlaqələr və  əməkdaşlıq, 

hərbi strukturlar daxilində Soyuq müharibə mentalitetinin izlərini aradan qaldırmaq 

üçün  əhəmiyyətli dərəcədə töhvə verir

224

. Məlumat-yönümlü CSBM-lərə  gəlincə, 

qüvvələr və ya silah baxımından müəyyən edilmiş hüduddan aşağı keçirilən hərbi 

tədbirlərin azlığını qeyd etmək maraqlıdır.Digər tərəfdən, illik məlumat mübadiləsi 

çərçivəsində tələb olunan vacib məlumat bazası bir qayda olaraq,Türkmənistan və 

Bosniya Herseqovina istisna olmaqla bütün iştirakçı dövlətlər tərəfindən verilir. Bu 

dövlətlər, üç Qafqaz ölkəsi ilə birgə hərbi planlaşdırma üzrə məlumat bazası ver-

məkdən boyun qaçıran ölkələrdir. Nəhayət,GEMİ rejiminə ümumilikdə riayət edi-

lir, ancaq yenə də Orta Asiya ölkələrinin(Qazaxstandan başqa) və Bosniyanın gös-

təriciləri aşağı səviyyədədir.  

Davranış Kodeksi Rejimi.

 

Burada analiz edilən ATƏT sənədləri ilə müqayisə-

də,Davranış Kodeksi ən çox riayət edilməyən sənəd kimi məlumdur.Xarici silahlı 

qüvvələrin qanunsuz yerləşməsi(Türkiyənin Kiprdə,Rusiyanın Gürcüstan və Mol-

dovada)Kodeksin  §14 əleyhinə gedir. Kodeksin §36 –a zidd olaraq? hədsiz və qa-

rışıq qüvvələr Xorvatiya(1995) və Çeçenistanda(əsasən 1999-cu ildən başlayaraq) 

istifadə edilmişdir. Daha sonra, 1999-cu il NATO-nun Kosovoya müdaxiləsi Rusi-

ya və Belarus tərəfindən Kodeksin bir çox prinsiplərinin və təlimatlarının pozulma-

sı kimi pislənmişdir

225

. Əksinə, Davranış Kodeksi üzrə illik məlumat mübadiləsinə 

tələb, ümumi baxsaq, yerinə yetirilmişdir

226

.Təkcə Qırğızıstan heç bir zaman hesa-

bat verməmişdir və bir çox Orta Asiya ölkələri də, bir və ya bir neçə il üçün hesa-

batları verməmişlər. Bosniya və Herseqovinanın xüsusi halında, sadəcə 2002-ci il-

dən başlayaraq Bosniya və Herseqovina Federasiyası  və Srpska Respublikası bir-

                                                            

222

 Qeyri adi hərbi fəaliyyətlər üzrə mexanizmlər Yuqoslav böhranının ilkin mərhələsində yarandı 

(1991-1992). Ətraflı, bax Lachowski, op. cit., pp. 90-92. 

223

 Ətraflı bax: Lachowski, op. cit., pp. 46-84. 

224

 Spiess, op. cit., p. 75. 

225

 On the impact of the Chechnya and Kosovo crises, see Lachowski, op. cit., pp.92-96. 

226

 Yerinə yetirmə tendensiyalarının  ətraflı  və mühüm analizi üçün bax: Victor-Yves Ghebali and 

Alexander Lambert, The OSCE Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security. op. cit., 

Part II. 

 

271

birindən ayrı-ayrı şəkildə məlumatları vermişlər. Sorğu vasitəsilə alınan cavabların 

diqqətlə analizi məyusedici nəticəyə gətirmişdir: iştirakçı dövlətlər terror mövzusu-

na daha çox əhəmiyyət verirlər, nəinki silahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarət 

məsələlərinə. 

 

Yekun nəticə: Açıq məsələlər və Təkmilləşməyə tələbatlar 

 

ATƏT-in Avro-Atlantik və Avroasia zonasında, müdafiə sektoru ilə əlaqəli nor-

malar, öhdəliklər və praktikalar çoxsaylı rejimlər formalaşdırır və onlar  həm üz-

vlük baxımından çoxtərəfli olur, həm də tam olmur və  həmçinin, tamamlayıcı  və 

bir-birini örtən nəticə hasil edir. Daimi hesabatın və məlumat mübadiləsinin törət-

diyi artan maliyyə və bürokratik yükə baxmayaraq,əsil problem daha birləşmiş və 

ya inteqrasiyalaşmış yanaşmalar vasitəsilə  təkmilləşmədir. Bu perspektivdən bax-

saq,üç  əsas məsələ qaçılmazdır:Adi Silahlar haqqında Müqavilənin (CFE Treaty) 

müqavilə zonasının genişləndirilməsi, CSBM-lər üçün Vyana rejiminin yenilənmə-

si və təhlükəsizlik sektoru idarəçiliyi üzrə ATƏT-in  inteqrasiya olunmuş konsepsi-

yasının qəbul edilməsi. 

Adi Silahlar haqqında Müqavilənin Müqavilə Zonasının Tətbiqinin Geniş-

ləndirilməsi

. 

Ekspertlər tərəfindən Avropa təhlükəsizliyinin”təməl daşı”kimi isnad 

edilən Avropada Adi Silahlar haqqında Müqavilə tam rejim sayılmır, çünki o 

ATƏT-in üzvü olan 55 üzvdən 33-nü birləşdirir.  Tərəf olmayanlar Cənubi Şərqi 

Avropada yerləşir (Avropanın ən qeyri sabit alt-bölgəsi),Baltik bölgəsində(Rusiya 

ucbatından təhlükəsizlik qayğısı olan bölgə) və  həmçinin,neytral statusu olan beş 

Avropa ölkəsi və ya praktiki neytrallığa riayət edən ölkələr,bilavasitə; Avstri-

ya,Finlandiya,İsveç,  İsveçrə  və  İrlandiya. Daha sonra,Qazaxstan istisna olmaq-

la,Orta Asiya ölkələri də bu müqaviləyə tərəf deyillər. 

 

Cədvəl VIII: Avropada Adi Silahlar haqqında Müqavilə Rejimindən Kə-

narda olan ATƏT İştirkaçı Dövlətləri 

 

Cənubi  Şərqi Avropa(6): Albaniya,Bosniya-Herseqovina,Xorvatiya,Make-

doniya,Serbiya-Monteneqro,Sloveniya 

Baltik Dövlətləri(3): Estoniya,Litva, Latviya 

Neytral Avropa Dövlətləri və ya neytrallıq praktikasına riayət edənlər(5): 

Avstriya,Finlandiya,İsveç,İsveçrə,İrlandiya  

Başqa Avropa ölkələri(7) Andorra,Kipr,Lixtenşteyn,Vatikan,Malta,Mona-

ko,San Marino 

Orta Asiya(4): Qırğızıstan,Tacikistan,Türkmənistan,Özbəkistan.  

 

 

272

1999-cu ilin Noyabrında, sənədin yeni forması(“Avropada Adi Silahlar haqqında 

Müqavilənin Adaptasiyası haqqında Sazış”)yekunlaşdırıldı  və imzalandı. O qüvvəyə 

minəndən sonra, quru ərazısi Atlantik Okeanından Ural Dağlarına qədər coğrafi ərazi-

də yerləşən və bu müqaviləyə tərəf olmayan dövlətlərə də vəziyyətdən asılı olaraq açıq 

olacaq. İndiki şəraitdə, Avropada Adi Silahlar haqqında Müqavilənin bütün ATƏT işti-

rakçı dövlətlərinə genişlənməsinin baş verməsi ehtimalı çox azdır.Müdafiə sistemləri 

əsasən döyüş xidməti, əhəmiyyətli müdafiə infrastrukturu və silah anbarlarından ibarət 

olmayan silahlı qüvvələrə arxalanan kiçik dövlətlər bu müqaviləyə qoşulmağı iki sə-

bəbdən məhsuldar hesab etmirlər. Birincisi, istənilən ehtiyat qüvvələrin  döyüş hazırlı-

ğına keçirilmə prosesi vaxt tələb etdiyindən, Adi Silahlar haqqında Müqavilənin əsa-

sında məhdudlaşan silahların kateqoriyaları üçün sərt milli maksimumun müəyyənləş-

dirilməsi böhran zamanında onların müdafiə xarakterli silahlı qüvvələrinin cavabını 

məhdudlaşdırar.  İkincisi,yoxlama proseslərinin Adi Silahlar haqqında Müqavilə  tərə-

findən boyuna qoyulması,onların müdafiə sistemlərinin mərkəzsizləşdirilmiş əsas ele-

mentlərinin açıqlanmasına gətirir. 

Adaptasiya olmuş CFE Müqaviləsi hələ qüvvəyə minməyib. Bu Rusiya tərəfin-

dən təəssüflə qarşılanır,çünki Rusiya bu müqavilənin yerinə yetirilməsindən açıq 

fayda gözləyir,bilavasitə,NATO-nun indiki və sonrakı genişlənməsinin yaradacağı 

qeyri sabitlik təsirlərini məhdudlaşdırmaq və  nəzarətdə saxlamaq,xüsusilə  də 

NATO-nun Baltik cinahına hüquqi məhdudiyyətlər qoyulmasını istəyir

227

. 2005-ci 

ilin payızına qədər Adaptasiya olmuş  Sənəd, Rusiya,Ukrayna,Qazaxstan və Bela-

rusda ratifikasiya olunub.Qərb ölkələri 24 May 2000- ci ildə Şimali Atlantika Şura-

sının Florensiyada qəbul etdiyi kollektiv qərar  əsasında, bu nümunənin arxasınca 

getməkdən çəkinirlər və onlar ratifikasiyanı Rusiyanın yeni CFE cinah məhdudiy-

yətinə(Adaptasiya olmuş CFE)  riayət etməsi ilə və İstanbulda qəbul olunmuş siya-

si məcburi qərar olan Rus qoşunlarının Gürcüstan və Moldovadan çıxması ilə bağ-

layırlar

228

. Moskvanın  Şimali Qafqazda Müqavilə ilə  məhdudlaşdırılan hərbi ava-

danlığını, Müqavilənin cinah məhdudiyyətlərinə uyğunlaşdırmasına baxmayaraq, o 

İstanul öhdəliklərinin hamısını yerinə yetirməyib

229

. CFE tərəflərinin böyük əksə-

riyyəti, Müqavilənin ratifikasiya edilməsini Rusiyanın sonuncu öhdəliklərini yerinə 

yetirməsi ilə  şərtləndirirlər. Lakin Rusiya belə  əlaqəni rədd edir. O hesab edir 

                                                            

227

 Daha ətraflı, bax Hans-Joachim Schmidt, “The Uncertain Future of CFE Between Istanbul 

Commitments and NATO-Enlargement”, The Politico-Military Dimension of the OSCE : Arms 

Control and Conflict Management Issues, Victor-Yves Ghebali and Daniel Warner (eds.), Geneva, 

HEI/PSIO, 2005, pp. 155-156. 

228

 Bax § 51 of M-NAC-1 (2000) 052 of 

24 May 2000

 (

Final Communiqué of 

the Florence 

Ministerial Meeting of the North 

Atlantic Council

).

 

The decision was initiated by the United States under pressure from Senator Jesse 

Helms. See Schmidt, op. cit., p. 154. 

229

 Cinah məhdudiyyətlərinə Rusiyanın riayət etməsi NATO-nun 21 Noyabr 2002 Praqa Sammiti 

Bəyannaməsində § 15 –da təssdiq edilmişdir.. 

 

273

ki,Rusiya-Moldova sazişləri ikitərəfli xarakter daşıyır  və üçüncü tərəf qarşısında 

heç bir hüquqi öhdəlik daşımır. O bu “əlaqəni” qeyri-legitim sayır, və hesab edir ki 

bu cür “əsassız bəhanələrlə” müqavilənin imzalanmaması Avropa təhlükəsizliyinə 

xidmət etmir

230

. Hans Yoakim Şmidt (Hans-Joachim Schmidt) tərəfindən qeyd 

edildiyi kimi,”bu dalanın nəticəsi ondan ibarətdir ki,”keçmiş CFE müqaviləsi hələ 

də qüvvədədir, baxmayaraq ki, adaptasiya olmuş CFE müqaviləsi 1999-cu ilin No-

yabrında imzalanmışdır və onun bir çox milli maksimumları bütün Dövlət Tərəfləri 

tərəfindən qəbul edilmişdir”. Bu təəssüf ki, o deməkdir ki,”hələ  də qüvvədə olan 

keçmiş müqavilə ilə və qüvvəyə minməmiş yeni müqavilənin müəyyən elementlə-

rinin tətbiqi ilə hibrid vəziyyət yaranmışdır”

231

. Dalanı aradan qaldımaq üçün bütün 

məntiqi variantlar,onların öz tərəfdarlarının dediyi kimi,siyasi cəhətdən uyğun gəl-

mir

232

. 2006-cı ilin Mayında, CFE Müqaviləsinin Qiymətləndirmə Konfransının bu 

vəziyyətdən yaradıcı yolla çıxış yolu tapması imkanı görünəcəkdir. 

Vyana CSBM-lər rejiminin Yenilənməsi

. 

Sübut olunan üstünlüklərinə bax-

mayaraq Vyana rejimi müəyyən yenilənməyə ehtiyac duyur.Bir tərəfdən, siyasi 

“yaxşı hava”dövründə istifadə olunan CSBM-lərin mümkün tətbiq dairəsi artıq 

keçmişdir. CSBM-lərin siyasi “pis hava” şərtlərində istifadəsi-böhran zamanında-

müntəzəm olaraq artır. Ümumi və abstract baxımdan modda olsa da, o hərəkətə 

gəlmək üçün hələ də potensial nümayiş etdirməmişdir  Daha sonra,əvvəllər deyildi-

yi kimi, konkret olaraq fövqaladə “risk azalması” üçün hazırlanan CSBM-lər prak-

tiki olaraq istifadə olunmamış qalmışdır.Digər tərəfdən, tamamilə yeni təhlükəsiz-

lik təhdidləri(ölkə-daxili qeyri- sabitlik,terrorçuluq, transnasional mütəşəkkil cina-

yət,ATƏT-kənar  təhlükəsizlik qorxuları  və s) Vyana rejimi tərəfindən baxılmır. 

İndiki zamanda yenilənmə prosesi ilə bağlı təşəbbüsdə, o cümlədən, CFE müqavi-

ləsi və Açıq Səma Müqavilələri ilə  də bağlı

233

 konsensus yoxdur,istər müqayisə 

edilən sənədlərin yenilənməsi,istərsə də hətta onların müqayisə edilə biləcək sənəd-

lərlə dəqiq köklənməsi olsun. 

Əlbəttə,1992-ci ildə  TƏF yarandığı zaman, onun “Dərhal Hərəkət Proqramı” 

adi silahların nəzarəti,tərksilah və Avropada CSBM-lərlə bağlı mövcud beynəlxalq 

sənədlər çərçivəsində, iştirakçı dövlətlərin öhdəliklərinin,xüsusilə də məlumat mü-

badiləsi,yoxlama və qüvvələr səviyyəsi ilə bağlı “ahəngləşməsinə” yönəlik maddə 

                                                            

230

 Bax: ATƏT Sofia görüşündə Rusiyanın bəyanatı: MC(12).JOUR/2 Annex 9 of 7 December 2004. 

231

 Schmidt, op. cit., p. 153. 

232

 Ibid., pp. 166-172. 

233

 1992 Açıq Səma Müqaviləsi CFE Müqaviəsinin və ATƏT-lə bağlı silahlara nəzarət və CSBM-lər 

sənədlərinin yoxlama rejimlərini dəstəkləmək üçün hazırlandı.  Ətraflı  məlumat üçün,bax Ernst 

Britting, “The Concept of the Open Skies Treaty and its Potential for the Support of Verification 

Regimes”, The Politico-Military Dimension of the OSCE : Arms Control and Conflict Management 

Issues. Victor-Yves Ghebali and Daniel Warner (eds.), Geneva, HEI/PSIO, 2005, pp. 189-229. 

 

274

də daxil etmişdir

234

. Bu Vyana Sənədinin, Açıq Səma Müqavilələrinin (kriteriya ki-

mi yüksək satandartlara görə) və  CFE fundamental maddələrinin daxil olduğu 

ümumi qlobal rejimin hazırlanması demək idi. Əsil texniki səbəblərdən başqa(müx-

təlif üzvlük və müxtəlif tətbiq zonalarından doğan hüquqi və siyasi məcburi rejim-

lərin rasionallaşdırılmasının çətinlikləri), ”ahəngləşmə”  tezliklə özlərinin qeyri dö-

yüş qüvvələri  əsasında qurulmuş müdafiə sistemlərinə müdaxilə edilən yoxlama 

prosedurları vasitəsilə ordularının effektivliyinin azalmasından qorxan(yuxarıda 

deyildiyi kimi) kiçik ölkələrin etirazı  nəticəsində mümkün olmayan missiya kimi 

sübut olundu

235

. Lakin,1996-cı ilin Dekabrında qəbul olunmuş “Silahlara Nəzarəti 

üzrə  Sənəd”(TƏF-in “Dərhal Hərəkət Proqramı”-nı yeniləşdirən),”ahəngləşmə” 

konsepsiyası,  təhlükəsizlyinin bölünməzliyinı  əsas götürən maddələr vasitəsilə 

TƏF-ə yaradılması tövsiyə edilən “qarşılıqlı əlaqəli və bir-birini dəstəkləyən silah-

lara nəzarət hüquqi -siyasi məcburi öhdəliklər və vəzifələr dəsti” (iştirakçı dövlətlə-

rin əlaqədar sənədlərə tərəf və ya imza atan olmasından asılı olmayaraq) ilə təkmil-

ləşdirildi

236

. CFE və Açıq Səma Müqavilələrindən başqa “Silah Nəzarəti üzrə Sə-

nəd”hesab etdi ki, bir sıra digər əlavə sənədlər də, onların arasında, 1992-ci ildə qə-

bul edilmiş Avropada Adi Silahllı Qüvvələrin Şəxsi Heyətinin Gücü haqqında Da-

nışıqların Yekun Aktı(CFE-1A) və ATƏT-lə bağlı olan Adi silahların ötürülməsi 

Prinsipləri,silahların yayılmaması prinsipləri, GEMİ rejimi və Davranış Kodeksi 

rejimi də dəstə daxil edilməlidir. Silahlara Nəzarət üzrə dəst sənədlər konsepsiyası 

”ahəngləşmə”-dən daha da praqmatik və çevik formada qavranmışdır.  Əlbəttə, o, 

“danışıqlara girmiş iştirakçı dövlətlərin sərbəst şəkildə danışıqları vasitəsilə hazır-

laya biləcəyi yolların araşdırılması və hüquqların bərabərliyi əsasında birgə yanaş-

maları dəstəkləyən yeni tədbirlərin və “Silahlara Nəzarət üzrə Sənəd”-də müəyyən 

edilən təhlükəsizlik qayğılarının və tələbatlarının nəzərə alınmasına” gətirdi, o başa 

düşüldü ki,”bu cür tədbirlər məğzinə  və coğrafi miqyasına görə  fərqli ola bilər, 

ATƏT, bölgəsəl və ya ikitərəfli səviyyədə ola bilər, dəstin bölünməz tərkibi ola bi-

lər, bir-biri ilə bir yerdə ola bilər və həmçinin, bir-biri ilə “Silahlara Nəzarət üzrə 

Sənəd”-də ifadə olunan məqsəd və metodlar ilə qarşılıqlı uyğun ola bilər

237

. ”Ahən-

gləşmə”-də olduğu kimi dəst projesi indiyə kimi reallaşmayıb. 

ATƏT-in inteqrasiya olunmuş təhlükəsizlik sektoru idarəçiliyi konsepsiya-

sının səbəbləri

. 

Davranış Kodeksi silahlı qüvvələrlə məhdudlaşan demokraik nə-

zarət rejimini təmin edir. Özünün 2005-ci ilin İyununda buraxılan yekun hesabatın-

da(“Ümumi Məqsəd,daha Səmərəli ATƏT-ə Doğru”) ATƏT-in səmərəliliyini güc-

                                                            

234

 Helsinki Decisions 1992 : § 12 of Chapter V and item 1 of the “Program for Immediate Action”. 

235

 Ətraflı bax:  Lachowski, op. cit., pp. 35-38. 

236

 FSC.DEC/8/96 of 1 December 1996. 

237

 Section III of the Decision on “Development of the agenda of the FSC” (FSC.DEC/9/96 of 1 

December 1996). 

 

275

ləndirmək yollarını  əks etdirməyə  səlahiyyəti olan görkəmli adamlardan ibarət 

Qrup tövsiyə etmişdir ki, o polis təliminə,sərhəd idarəetməsinə,qanun aliliyi və si-

lahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarətə üstünlük verməlidir

238

. ATƏT-in hal-

hazırda fəaliyyətinin çoxu bu sahələrdə aparıldığından,məntiqi addım təhlükəsizlik 

sektorunda islahat üzrə ATƏT-in inteqrasiya olunmuş konsepsiyasını hazırlamaq 

olardı. Bu, ümumi istiqamətləri və normaları birləşmiş  mətn halında formalaşdır-

mağa gətirər, bu yenilənmiş Davranış Kodeksi də ola bilər və ya başqa ayrıca sənəd 

də ola bilər. Bu iş daha yaxşı olar ki, ümumi bir qaydaya gəlmək üçün Avropa Bir-

liyi və ya NATO ilə  əməkdaşlıqda aparılsın. Bu kontekstdə, AB-ə girmək üçü 

1993-cü ildə  qəbul edilmiş Kopenhaqen kriteriyası(ATƏT-in davranış Kodeksin-

dən öncə hazırlanmış) bir sıra şərtlər qoyur və onların arasında demokratiyaya tə-

minat verən təsisatların sabitliyi,qanun aliliyi,insan hüquqları və azlıq hüquqlarına 

hörmət və onların qorunması da daxildir.NATO-ya gəlincə, Sülh naminə Tərəfaşlıq 

Çərçivə sənədi (1994-cü ilin Yanvarında qəbul edilmişdir) tərəfdaş ölkələri “hərbi 

planlaşdırma və  hərbi büdcələmə    sahəsində  şəffaflıqla bağlı  və silahlı qüvvələr 

üzərində demokratik nəzarəti təmin etmək istiqamətində  onların atdığı addımlarla 

bağlı məlumat mübadiləsi” öhdəliyini Kodeksi xatırlatmadan( o zaman Kodeks üs-

tündə danışıqlar gedirdi) tərəfdaş ölkələrin üzərinə qoyur

239

. İstənilən halda,bir sıra 

dəqiqləşdirmələr Kodeksin DCAF rejiminə birbaşa daxil edilə bilərdi,məsələn: 

a)Kodeks ilə, CSBM-lər üzrə Vyana Sənədi arasında daha yaxşı qarşılıqlı əla-

qənin qurulması, Kodeksin bir çox maddələrinin müdafiə xərcləri,müdafiə siyasəti 

(§22) və doktrinaları ilə əlaqəli olmasına baxmayaraq(§35), Kodeks ilə Vyana Sə-

nədinin müdafiə planlaşdırması bölməsi arasında konseptual və ya operativ əlaqə 

yoxdur. Müdafiə planlaşdırması prosesi üzrə şəffaf məlumat, xüsusilə də,  bir neçə 

il boyunca müqayisə edilsə  və düzgün surətdə ötürülsə, silahlı qüvvələr üzərində 

demokratik nəzarətin səmərəliliyinin faydalı göstəricisi kimi çıxış edə bilər. Əksi-

nə, Kodeksin yerinə yetirilmə dərəcəsini qiymətləndirmək üçün CSBM-lərin yoxla-

ma prosedurlarından istifadə etmək  olar. Beləliklə, yoxlama və qiymətləndirmə 

hesabatları  həmən yerinə yetirmənin hesabatı kimi qəbul edilə bilər.Yoxlama və 

qiymətləndirmə zamanı keçirilən brifinqlər yoxlama mövzusu olan obyektdə Ko-

deksin yerinə yetirilməsi hesabatı haqqında öhdəliyi də  əhatə edə bilər.Nəhayət, 

                                                            

238

 CIO.GAL/100/05 of 27 June 2005 : § 15 f. 

239

 Explicit references to the Code appeared in subsequent NATO texts such as the Partnership for 

Peace's Work Program for 2000-2001 (item 6) and the 1999 “Membership Action Plan” (§§ c 

and d of Section III). For more details, see Maria Caparini, “Security Sector Reform and NATO 

and EU Enlargement”, Challenges of Security Sector Governance, Hainer Hänggi and Theodor 

H. Winkler (eds.), Geneva, DCAF, 2003, pp, 55-84 and David Law, “Security Sector Reform in 

the Euro-Atlantic Security Region: Unfinished Business”, Reform and Reconstruction of the 

Security Sector, Alan Bryden and Hainer Hänggi (eds.), Geneva, DCAF, 2004, pp. 21-43. 

Available at:  http://www.dcaf.ch/_docs/bm_ssr_yearbook2004_2.pdf 

 

276

yoxlanan və ya qiymətləndirilən dövlət, çağırışçıların təlim proqramını təqdim et-

mək öhdəliyi götürə bilər və o nəticədə Kodeksin praktiki təsirini göstərər. 

b) Kodeksin tələb etdiyi məlumat mübadiləsinin həcminin genişləndirilməsi

.  

Bu 

istiqamətdə, yaraqlılar kateqoriyası ilə, daha dəqiq olaraq, bu qüvvələrin parlament 

nəzarəti sisteminə inteqrasiya dərəcəsinə uyğun olaraq məlumat verilə bilər. Daxili 

təhlükəsizlik missiyalarına qoşulan silahlı qüvvələrin sayı,təşkili,rolu,məqsədləri 

və fəaliyyəti ilə bağlı məlumat da vacib ola bilər.  

c

)özəl təhlükəsizlik  şirkətlərindən istifadə üçün bir çox rəhbər prinsiplərin 

müəyyənləşdirilməsi eyni dərəcədə hiss ediləcək irəliləyiş ola bilərdi. 

d) Məhkəmənin təhlükəsizlik sektoru idarəçiliyinə cəlb olunması.

  

Kodeks silah-

lı qüvvələr üzərində icra və qanunvericilik səviyyəsində demokratik nəzarəti gös-

tərsə də, o məhkəmə tərəfindən nəzarəti təmin etmir.Bu boşluğu, qanunvericiliyin 

qanun aliliyinin geniş  çərçivəsində  rolu ilə  əlaqədar, 1990-cı il Kopenhaqen və 

1991-ci il Moskva Sənədlərinin maddələrinin köməyi  ilə doldurmaq olar. 

e)Silahlı qüvvələrin şəxsi heyətinin başlıca hüquqları və vəzifələrinin ətraflı sa-

dalanması(ən yaxşı mövcud milli praktikalar əsasında). O çərçivədə,Kodeks,  işti-

rakçı dövlətlərin daxilində,hərbi ierarxiyadan kənarda, hərbçilərin hərəkətləri və 

prosedurları haqqında şikayətlərlə məşğul olan tərəfsiz təsisat, başqa sözlərlə, Hər-

bi Ombudsman təsis edilməsi haqqında yeni maddənin daxil edilməsini  tövsiyə 

edə bilər. 

Adaptasiya olmuş CFE müqaviləsinin ratifikasiya olmaması,CSBM-lər üzrə 

Vyana Sənədinin yenilənməməsi  və paralel rejimlərin rasionallaşdırılmasına doğru 

cəhdlərin uğursuzluğu ilə ifadə edilən mənfi tendensiyaları kənara qoysaq,ən vacib 

məsələ odur ki,ATƏT məkanında hazırlanan ən fundamental sənədlər(CFE müqa-

viləsi, Açıq Səmalar,Vyana Sənədi)şübhəsiz, artan aşkarlıq və  şəffaflıq səviyyəsi 

ilə “Avropada yeni qarşılıqlı hərbi çəkindirmə mədəniyyəti ilə birgə regional sülh 

zonası” təsis etdi

240

.  Siyasi –hərbi landşaftda dramatik dəyişikliyə baxmayaraq, 

ATƏT-in rejimləri özünün vacibliyini saxlayır. Yerinə yetirilmədikdə,onlar öncə-

dən xəbərdarlıq siqnalları verirlər və ya mümkün hərbi gərginliyin yaranmaması 

üçün nəzarət tədbirləri görürlər

241

. 

 

 

 

 

 

                                                            

240

 Schmidt, op. cit., p. 157. 

241

 Heinz Vetschera, “The Future of the Politico-Military Dimension – From Arms Control to Force 

Control”, op. cit. (forthcoming). 

 

277