1 Willem F. van Eekelen

 

Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunun Rolları və İştirakı 

 

Zərərin azaldılması adətən mərkəzi,bölgə və yerli hakimiyyətlərin, onların “il-

kin kömək” birliklərinin, xilasetmə qruplarının və mühüm dövlət infrastrukturlarını 

qorumağa məsul olan birliklərin işidir. Təhlükəsizlik sektoru planlaşdırılmış və ya 

həyata keçirilən tədbirlər haqqında məlumatlandırılmalıdır.  Müdafiə sektorunun 

planlaşdırılan və ya həyata kecirilən tədbirlər haqqında bilməsinə ehtiyac duyularsa 

məlumatlandırılır və məlumatlar yenilənir. 

Hazırlıqlar mərkəzi, bölgəsəl və yerli hakimiyyətlər tərəfindən edilir. Təhlükə-

sizlik sektoru tam bu işə cəlb olunur və: bütün baş verə biləcək gözlənilməyən ha-

disələrlə bağlı tələb olunan bütün tədbirləri və təhlükəsizlik vasitələrini planlaşdır-

malı və təşkil etməlidir; Fəlakət nəticəsində zərər çəkən əhalinin təhlükəsizliyi  və 

mümkün evakuasiyasının idarə edilməsini təmin edən doktrinalar hazırlamalıdır; 

həyəcan,səfərbərlik və gözlənilməyən hallarda fövqaladə öhdəliklər üçün bütün 

plan və hazırlıqlar haqqında tam xəbərdar olmalı; müəyyən edilmiş mərkəzi və ya 

bölgəsəl koordinatorun rəhbərliyi altında fəlakətə yardım fəaliyyətlərini idarə edə-

cək fövqaladə əməliyyat mərkəzləri üçün lazımı sayda ixtisaslaşmış işçilərin ayır-

malı; işə göndəriləcək və  işləri görəcək təhlükəsizlik vasitələrinin təlim və tapşırıq 

seminarlarını planlaşdırmali, həyata keçirməli və iştirak etməlidir; bu seminarlarda 

“təcrübələr öyrənildi”  və gözlənilməyən əlavə hallar üçün planlar qurur . 

 

60

Müdafiə sektoru ancaq xüsusi mülki hərbi tədbirlərin planlaşdırılmasına və ha-

zırlanmasına qoşulur və ya fövqaladə ehtiyatlar qisa zaman ərzində dramatik olaraq 

yüklənərsə və o zaman əlavə köməyə ehtiyac olarsa, o zaman qoşulur. Ancaq bu 

cür fövqaladə hallarda müdafiə resursları planlaşdırma və hazırlıq işlərində sadəcə 

köməkçi rolunda iştirak edir: mülki hökümətin rəhbərliyi altında mülki hakimiyyə-

tə kömək üçün. 

Fəlakətə cavab fövqaladə koordinator və fövqaladə əməliyat mərkəzinin işçiləri 

tərəfindən istiqamətləndirilir və koordinasiya edilir  və fəlakətə kömək əməliyyatı 

tərəfindən icra edilıir. Təhlükəsizlik sektoru administariv işlərdə iştirak edir, təhlü-

kəsizlik əməliyyatları aparır və onlara rəhbərlik edir. Təhlükəsizlik sektorunun fə-

lakətə cavaba  töhvəsi adətən aşağıdakılardır: vəziyyəti öyrənmə, məlumat toplan-

ması və analizi, dəyən zərərin və təhlükənin qiymətləndirilməsi; müəyyən edilmiş 

prioritetlərin əsasında fəlakət zamanı birbaşa və dolayısı ilə zərər çəkmiş əhalinin 

asayişinin və  təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün öz resurslarının səfərbər edil-

məsi, sahəyə göndərilməsi və təmasa girilməsi; təhlükəsiz evakuasiya;  fəlakər zo-

nasına və evakuasiya olmuş zonalara izn olmadan girişlərə mane olmaq; və əlavə 

lazım olduğu halda  hüquq mühavizə tədbirləri görülməsi. 

Əgər fəlakətə kömək  əməliyyatlarına sərf olunan mülki resurslar, o cümlədən 

şəxsi heyət,avadanlıq və ya vaxt tələbatlara cavab verməzsə, o zaman müdafiə sek-

toru mülki rəhbərlik altında mülki hakimiyyətə kömək üçün çağırılır. Yardım, kö-

məkçi  əməliyyatlar formasında verilir: əməliyyat məsuliyyəti mülki hakimiyyətin 

üzərində qalır. Adətən, silahlı qüvvələrin özləri göndərdikləri heyətin tərkibini mü-

əyyən edirlər və birliklərə və onların sahədəki fəaliyyətlərinə komandanlıq məsu-

liyyətini daşıyırlar. Silahlı qüvvələr eyni vaxtda müxtəlif fövqaladə cavab əməliy-

yatlarına, o cümlədən, yüksək səviyyəli dağntılarda, xilas etmə  əməliyyatların-

da,evakuasiya və insanların və mülkiyyətin dağılmış ərazilərdə qorunmasına dəstək 

verə bilirlər. Fəlakətin növündən,xarakterindən və miqyasından asılı olaraq və tələb 

olunan cavabın təcililiyindən asılı olaraq  silahlı qüvvələrin əsas töhvələri aşağıda-

kılar ola bilər: geniş miqyaslı evakuasyaları həyata keçirmək üçün  hava və quru 

nəqliyyatı ilə  təmin etmək; xilasetmə, tibbi və ilkin-yardım dəstələrinin göndəril-

məsi; yemək payları,tibbi və yanacaq materiallarının paylanması; hərbi körpü qu-

rulması və istifadə olunması və çay keçmə vasitələri; evakuasiya üçün yol açmaq-

dan ötrü, loqistik təhcizat üçün, fəlakətin daha geniş  yayılmaması üçün və başlıca 

infrastrukturları yenidən qurmaq üçün irəlidə gedən və mina-təmizləyən birliklərlə 

təmasa girir; rabitənin pozulduğu  ərazilərdə rabitə  və  şəbəkə vasitələrinin təmin 

edilməsi; fövqaladə xilasetmə  və xüsusiləşmiş  hərbi birliklərin təmin edilməsi, o 

cümlədən,mülki işlər heyəti, psixoloq və psixiatrist, xəstəliklərə, infeksiyaya nəza-

rət üçün tibbi mütəxəssislər;mülki polisi hərbi polislə və hakim-vəkillərlə möhkəm-

ləndirmək; su təmizləyən avadanlığın və mütəxəssislərin, mobil elektrik generator-

 

61

ları,mobil mətbəxlər,yemək bişirən və qəssablarla və ölənlər üçün mobil ümumi və 

xüsusi saxlanma avadanlıqları ilə  təmin edilməsi. Lakin, yerlərini dəyişən və ya 

evakuasiya olmuş insanların yerləşdirilməsi hallarında və ümumi yenidənqurma 

səyləri başlayanda hərbinin cəlb edilməsi prosesi dayanmalıdır və bu işlər mülki 

hökümət idarələri tərəfindən aparılmalıdır. 

Bərpa işləri mülki hökümət idarələri,müqavilə ilə işləyənlər və özəl şirkətlər tə-

rəfindən istiqamətlənir və həll olunur. Xüsusi hüquq mühavizə orqanları bərpa zo-

nasında əməliyyatlar  apardığı zaman və bərpa zonasında  özəl mülkiyyətin oğur-

lanması hallarının qarşısının alınması zamanı, təhlükəsizlik sektorunun işə  cəlb 

olunmasına ehtiyac yaranır. Müdafiə sektorunun işə qarışması adətən silahlı qüvvə-

lərin zərər görmüş hərbi obyektlərinin  və infrastrukturunun yenidən qurulmasına 

yönəlmişdir. Hətta bu işlərdə onlar mülki şirkətlərlə yarışa girmirlər. 

 

Vətəndaş Qarışıqlığı  

 

Vətəndaş qarışıqlığı hüquq mühavizə orqanları tərəfindən istifadə olunan geniş 

termindir və bir qrup insanların yaratdığı narahatlıq nəzərdə tutulur. Mülki narahat-

lıq mühüm sosio-siyasi və ya iqtisadi problemlərə qarşı etirazların simptomu və ya 

formasıdır. Tipik olaraq aksiyaların ciddiliyi ictimai qəzəblə üst-üstə düşür. Qarı-

şıqlığın  numunəsi aşağıdakılardır, amma onlarla da məhdud deyildir: qanunsuz  

nümayişlər;oturaq itaətsizlik və digər maneə formaları; iğtişaş; sabotaj; cinayətin 

başqa formaları. Qarışıqlıq ictimaiyyətə və hökümətə göstərilən nümayiş olur, la-

kin geniş xaosa sürüklənə bilər. 

İstənilən vətəndaş qarışıqlığı incə güc tarazlığıdır. Bu cür münaqişələrin köklü 

səbəbi siyasi hakimiyyət mübarizəsindən doğur.Çox vaxt siyasi nümayişlər siyasi 

təşkilatın son çıxış yolu kimi qiymətləndirilir. Vətəndaş qarışıqlığı zamanı güc nis-

bəti pozulursa nəticə ya iğtişaşdır ya da qarışıqlığı yatırtmadır. Mülki qarışıqlığın 

əksər hallarda nəticəsi polis qəddarlığıdır. 

Vətəndaş qarışıqlığına bibaşa qoşulmayan vətəndaşların həyatı böyük mənada 

dağıla bilər. Onların işləmək imkanları,əylənmək  və bir çox hallarda həyati lazım 

olan məmulatları əldə etmələri təhlükə altında qala bilər. Ciddi hadisələr zamanı in-

frastrukurun pozulması halları da baş verir. Su, yanacaq və elektrik kimi icimaiyyə-

tə zəruri olan xidmətlər,həmçinin, rabitə üçün infrastruktur müvəqqəti olaraq kəsilə 

bilər. 

Həm müdafiə, həm də təhlükəsizlik sektoru dövlətin qanunlarını və vətəndaşla-

rını qorumalıdır, baxmayaraq ki, polis bu işləri görməkdə daha fəal məsuliyyət da-

şıyır. Lakin vətəndaş qarışıqlığının qarşısını almaq,durdurmaq və qayda qanunu 

bərpa etmək mərkəzi və yerli səviyyələrdəki mülki hüquq mühavizə orqanlarının 

şıbhəsiz ümdə vəzifələridir. Ancaq  xüsusi hallarda, polis qüvvələri vəziyyəti nəza-

 

62

rətə ala bilmədikləri zaman ordu qüvvələrinə son mümkün variant kimi baxıla bi-

lər- milli dovlətin son güc vasitəsi kimi. 

Qərb və əsasən də Amerka ənənəsi, ordunun daxili işlərə qarışmasını ümumiy-

yətlə  istisna edir.Hətta ABŞ Milli Qvardiyası daxili səhnədə sadəcə dəstək və ya 

ehtiyat qüvvə kimi istifadə olunur. Lakin həmişə olduğu kimi istisnalar da vardır. 

Bir çox ölkələr milli hərbi polis qüvvələri saxlayır. Məsələn, Fransa höküməti 

Fransa Mili Polisinin səlahiyyət dairəsindən kənarda olan kəndlərdə və qəsəbələrdə  

cinayət axtarışı  və polis xidməti kimi Gendarmerie Nationale

29

( Milli Jandarma) 

qüvvələri saxlayır. Başqa missiyalara cinayət axtarışı,ictimai nəzarət, aeroport və 

hərbi obyektlıərin qorunması  da daxildir. İnzibati baxımdan,silahlı qüvvələrin his-

səsi kimi Müdafiə Nazirliyinin rəhbərliyi altındadır, lakin Fransa daxilində missi-

yaları zamanı əməliyyat baxımından Daxili İşlər Nazirliyinin tabe olur. İtaliyadakı 

Carabinieri

30

-  polis funksiyası daşıyan jandarma növündə  olan hərbi birliklərdir, 

onlar ərazi bölgüsü üzərində qurulmuş və həmçinin, İtaliya hərbi polisi kimi xidmət 

edirlər. Hətta son illər ərzində AB-i də böhranı idarəetmə əməliyyatları üçün hərbi 

polis qüvvələri olan Avropanın beş ölkəsindən Fransa, İtaliya, Hollandiya, Portuqa-

liya və  İspaniyadan ibarət  Avropa Jandarma Qüvvələri

31

 (European Gendarmerie 

Force) yaratmışdır. Xüsusilə  də bu qüvvələr vətəndaş qarışıqlığının qarşısımı al-

maq və nəzarət etmək məsələləri üzrə təlim keçmiş və hamısı iğtişaşa nəzarət və ic-

timai asayişin bərpası üzrə təcrübə qazanmış və beləliklə,onlar  tez bir zaman ər-

zində təhlükəsizliyi və qanun aliliyini bərpa etmək üçün hüquq mühavizə əməliy-

yatlarına təsirli şəkildə qoşula bilərlər. 

Başqa ölkələrin silahlı qüvvələri mülki hakimiyətin ciddi daxili təhlükəsizlik 

qorxularını aradan qaıdımaq üçün resursları yetmədikdə, köməkçi qüvvə kimi icti-

mai qayda xidməti yeridilir.Onların vətəndaş qarışıqlığı hallarında iştirakının prin-

sipləri və prioritetləri aşağıdakılardır: (1) silahlı qüvvələr heç olmasa yardımçı mə-

sələlərdə polis qüvvələrinin işini azaldır, məsələn, yol polisi funksiyaları yerinə ye-

tirməkdə,mərkəzi hökümət təsisatlarını, hökümət binalarını,dəmiryol və metro 

stansiyalarını qorumaqda və ya yolların bağlanması və postlar qoyulmasında-bütün 

bunların hamısı əsas nümayiş və iğtişaş nərkəzlərindən kənarda baş verir. (2) Əgər 

polis resursları tükənərsə, o zaman hərbi qüvvələr ictimai təhlükəsizliyi qorumaq 

məsuliyyətini birbaşa boyunlarına götürürlər və bu da prioritet əsasında, yalnız pe-

şəkar hərbi polis və ya təhlükəsizlik birlikləri ilə edilir. (3) istisna olaraq, səciyyəvi, 

ciddi fövqaladə  vəziyyəti nəzərə alaraq əlavə birliklər  ictimai qayda xidməti  –nə 

göndərilir. Bu missiya üçün onlar tam olaraq təlim keçməli  və fiziki və psixoloji 

olaraq hazır olmalıdırlar.Bu cür hallarda, yeni yığılmış  və çağırışçı qüvvələrin isti-

                                                            

29

 http://www.defense.gouv.fr/sites/gendarmerie/decouverte/organisation/  

30

 http://www.carabinieri.it/Multilingua/ENG_p15-17_International_Police_Cooperation.htm  

31

 

http://www.assembly-weu.org/en/documents/sessions_ordinaires/rpt/2004/1882.html

 

 

 

63

fadəsindən və müdaxiləsindən qaçınmalıdır. Lakin,istisna edilmir ki, silahlı qüvvə-

lərin öldürücü silahlarla, su vuran avadanlıqla, iğtişaşa qarşı, nəzarət-buraxılış  və 

digər mühəndis istehkam materialları ilə silahlanmış bir çox xüsusi birlikləri poli-

sin rəhbərliyi altında iğtişaşların mərkəzi hissəsində və ya zorakı nümayişlərin baş 

verdiyi yerlərdə polisə cərrahi müdaxilədə kömək edə bilərlər. Lakin, əgər ciddi sa-

botaj hərəkətləri yayılırsa, silahlı qüvvələrin xüsusi qüvvələri bu sabotajların qarşı-

sını almağa və ya qadağan etməyə cəlb oluna bilər. Digər tərəfdən, bu cür müdaxi-

lələr başqa hökümət müüdaxilələri kimi həm qanuni və həm də legitim olmalıdır. 

Ümumiyyətlə,  ənənəvi silahlı qüvvələr  ictimai qayda xidməti  xaricində  vətəndaş 

qarışıqlığı vəziyyətlərinə çox asanlıqla müdaxilə edə bilərlər: hökümətin,idarələrin və 

mühüm infrastrukturun əsas funksiyalarının bərpa edilməsi; sərhəd xidmətinin güclən-

dirilməsi; infrastruktur,ictimai nəqliyyat,rabitə, və ya yol hərəkəti pozularsa hərbi ava-

danlıq vasitəsilə  əlavə yardım və kömək təmin edilməsi; həyati vacib tələbatlardan 

məhrum olmuş və ya bu tələbatları əldə etmək üçün əlaqəsi kəsilmiş və birbaşa vətən-

daş qarışıqlığına qoşulmayan vətəndaşlar və icmalar üçün ilkin yardımın verilməsinə 

kömək edilməsi,tibbi yardım, yemək və su ilə təmin edilməsi; və ya iğtişaşlar və ya sa-

botaj zamanı dəymiş zərərin aradan qaldırılması və zərər çəkmiş hökümətin qorunması 

və qarətin qarşısının alınması üçün dövlət və özəl mülkiyyətin qorunması. 

 

Fövqaladə Vəziyyət 

 

Fövqaladə vəziyyət hökümətin müəyyən adi funksiyalarını durdura bilən və hö-

kümət tərəfindən elan olunan haldır. Bu hal, vətəndaşlara özlərinin adı davranışları-

nı dəyişməyə xəbərdarlıq edir və ya hökümət idarələrinə fövqaladə hazırlıq planla-

rını yerinə yetirməyə göstəriş verir. Bu həm də, vətəndaş azadlıqlarının məhdudlaş-

dırılması üçün əsas səbəb kimi istifadə oluna bilər. Bu cür vəziyyət adətən geniş 

miqysada təbii fəlakətlər baş verdikdə, viruslu xəstəliklərin kütləvi baş verdiyi və 

yayıldığı yerlərdə,terror hücumları, maliyyə  və iqtisadi böhranlar zamanı, geniş 

miqyaslı  vətəndaş toqquşmaları olduğu dövrdə və ya üsyan və ya müharibə elan 

edildiyi zamanlarda- yəni: ölkənin mövcudluğu və əhalinin həyatı  təhlükə altında 

qaldığı qeyri-adi hallarda elan edilir. 

Fövqaladə vəziyyət elan etmək səlahiyyəti hökümətin ən əsas səlahiyyətidir və 

hər hansı ölkədə və ya ərazidə fövqaladə vəziyyətin kimin qərarı ilə elan edilməsi-

nin bilinməsi real hakimiyyətin kimin əlində olması haqqında çox şey deyir. De-

mokratik ölkələrdə az rast gəlinməsinə baxmayaraq , diktator rejimlər tez-tez föv-

qaladə  vəziyyət elan edir və qeyri müəyyən müddətdə,rejimin ömrü boyu davam 

edir. Bu vəziyyətlərə isnad edilən başqa terminlər istisna vəziyyəti və ya mühasirə 

vəziyyəti adlanır. Başqa hallarda hərbi vəziyyət də elan olunur və bu zaman ordu 

daha çox səlahiyyət alır. 

 

64

Bu gün dövlətin  ərazisi yox, daha çox dövlətin quruluşu, cəmiyyətin təbiə-

ti,onun təsisatlarının funksiyası və onun vətəndaşlarının firavanlığı hücum altında-

dır. Bu təhlükələri müəyyən etmək təmiz hərbi təhlükələrdən çox çətindir və ona 

görə də onun qarşısını almaq da çox çətindir. Halbuki, bir çox hallarda bu cür təh-

lükələrin müalicəsi xəstəliklərdən daha pis olur. Qorxu ondadır ki, fövqaladə ris-

klərə gətirən təhlükə ilə mübarizə üçün atılan dövlət addımları avtoritar proseslərə 

gətirir və nəticədə bu addımlar, şəxsi hüquqları, qarşısını almaq istədiyimiz təhlü-

kənin məhdudlaşdıracağı dərəcədən daha çox məhdudlaşdırır. 

Demokratik ölkələrdə konstitusiya və ya qanunverici aktlar hökümətə xüsusi 

fövqaladə  səlahiyyətlər verir. Icra fərmanları, hökümət siyasətləri və planları qa-

nundan kənara çıxan əlavə səlahiyyətlər yarada bilməz. Konstitusiya və ya qanun 

fövqaladə  vəziyyət elanının mülki hüquqlara və durdurulmuş hüquqlara təsirini 

müəyyən edir və  həyata keçirilə biləcək fövqaladə  səlahiyyətləri məhdudlaşdırır. 

Fövqaladə vəziyyət tədbirləri o zaman tətbiq edilə bilər ki, yaranmış halla bağlı atı-

lan adi addımlar kifayət etməsin.Bütün atılan tədbirlər təbiəti etibarı ilə müvəqqəti 

olmalı və ərazi,tələbat və zaman baxımından ən vacib zərurətlərə hesablanmalıdır. 

Parlament tərəfindən nəzarətdə olan hökümət, fövqaladə vəziyyətin elan olunması 

ilə bağlı  əsaslı  şəkildə hazırlanmış  qərarı  və bu qərar  əsasında görüləcək spesifik 

tədbirləri ortaya qoymalıdır. Bu görülən tədbirlər haqqında, başqa ölkələrə və uy-

ğun müqavilələri müşahidə edən  orqanlara xəbər verilməlidir. İnsan hüquqları öh-

dəliklərindən hər hansı geri çəkilmələr ciddi olaraq beynəlxalq hüququn verdiyi hü-

dudların çərçivəsində olmalıdır

32

. Əgər hər hansı dövlət  Mülki və Siyasi Hüquqlar 

üzrə Beynəlxalq Konvenşiyadakı öhdəliklərinin bir qismindən geri çəkilirsə,o za-

man o dövlət bu haqda BM Baş Katibini məlumatlandırmalıdır

33

.  Bütün hallarda, 

hökümətin məsuliyyəti mərkəzi və yerli mülki hakimiyətlərin üzərində qalır. Mü-

naqişə və müharibədən savayı bütün hallarda, müdafiə sektoru mülki hakimiyyətə 

dəstək kimi köməkçi rolunda olur. Nə müdafiə sektoru, nə də təhlükəsizlik sektoru 

mülki hakimiyyətə yiyələnmir, hər ikisi mülki hakimiyyətə kömək edir. Bundan 

əlavə, onlar bütün beynəlxalq prinsiplər və təminatların predmeti kimi qalırlar. 

 

Fövqaladə Cavab Tədbirləri 

 

Fövqaladə cavab tədbirləri üçün model yoxdur və o fövqaladə vəziyyətin miq-

yasından,ciddiliyindən və təbiətindən asılıdır. Hökümətin adətən nə etməsinə icazə, 

tarixindən,mədəniyyətindən və spesifik siyasi və hüquq sistemindən asılı olaraq öl-

kədən ölkəyə dəyişir. Fövqaladə hal nə qanun aliliyinin müvəqqəti durdurulmasını 

tələb edir, nə də hakimiyyətdə olanların qanunçuluq prinsiplərini(onlar bu prinsip-

                                                            

32

 OSCE, Copenhagen Conference on the Human Dimension, 1990, § 25. 

33

 International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), Art.4 (3). 

 

65

lərə  hər zaman riayət etməlidirlər) saya salmamağa səlahiyyət verir. Çoxlu sayda 

ölkələr, hər hala qarşı, fövqaladə hallar planları hazırlayib saxlayırlar və onları 

müntəzəm surətdə sınaqdan keçirir və təlim edirlər. Bu planların məqsədi fövqala-

də halların qarşısını almaq və ya durdurmaq, nəzarət etmək və ya onun təsirlərini 

azaltmaqdır. Müdafiə  və təhlükəsizlik qüvvələrinin risk qiymətləndirmələri və tə-

limləri və  həmçinin,  əhalinin fövqaladə cavablar haqda məlumatlandırılması da 

fövqaladə hallar planlaşdırması səylərinin bir hissəsidir. 

Tez-tez, hökümət xüsusi ştatlı fövqaladə koordinator təyin edir və o hökümətin 

adından fövqaladə cavab tədbirlərini koordinasiya edir. Koordinasiya mütləq olmalıdır, 

çünki fövqaladə cavab tədbirləri hərbi qüvvələri, polis, kəşfiyyat və təhlükəsizlik  xid-

mətlərini, gömrük və sərhəd xidmətini və sahil güvənlik qüvvələrini, tibbi və xilasetmə 

xidmətlərini,nəqliyyat idarələrini, port və aeroport rəhbərliyini, ekoloji idarələri, im-

miqrasiya xidmətini, enerji və su-elektrik  stansiyalarını, telekommunikasiya rəhbərli-

yini, nazirlikləri, mərkəzi və yerli hakimiyyəti və özəl şirkətləri əhatə edir. 

Konkret fövqaladə  tədbirlər nümunələri bunlardır: medianın azadlığının məh-

dudlaşdırılması; nəqliyyat və rabitəyə  nəzarət;  əhalinin və yerlərin evakuasiya-

sı;mülkiyyətin, bitkilərin və heyvanlar aləminın dağıdılması; özəl mülkiyyətin,nəq-

liyyat vasitələrinin və loqistikanın müsadirə edilməsi; özəl müəsisələrin fəaliyyəti-

nin tənzimlənməsi; maliyyə köçürmələrinin tənzimlənməsi və dayandırılması; ixrac 

və idxal qaydalarının təsis edilməsi və ya məhdudlaşdırılması,təşkilatlar qurulması-

nın qadağan edilməsi; fövqaladə sərəncamlara tabe olmayanlara cəzalar yaradılma-

sı, order olmadan evlərin və başqa özəl yerlərin yoxlanması;səbəb olmadan adam-

ların tutulması; silahli qüvvələrin yeridilməsi, müdaxiləsi və döyüşü; xarici hərbi 

qüvvələrin yerləşdirilməsi və müdaxiləsi. 

 

Silahlı Qüvvələr 

 

Bir qayda olaraq,iki cür ölkədaxili fövqaladə halda silahlı qüvvələr ümumi ko-

mandanlığa mandat alır: müharibə zamanı və ya bir bölgənin təhlükəsizliyini təmin 

etdikdə

34

. Hər iki halda,silahlı qüvvələr öz tapşırıqlarını strateji,əməliyyat və taktiki 

səviyyədə birgə  əməliyyatlarla yerinə yetirirlər. Bütün əməliyyatların uğuru üçün 

                                                            

34

 Bu peşəkar hərbçilərin cəmiyyətdə oynadığı üç rolla izah ediılir: (1) onlar, zorakılığı idarə 

etməyi,əmrlə güc işlətməni davamlı  təhsil və praktika ilə öyrənmiş, ixtisaslaşmış  və yüksək 

biliyə və təcrübəyə malik ekspertlərdir. (2) bu təcrübələr müharibə zamanı döyüş meydanında 

texniki bacarıqları  və strategiyanı necə  tətbiq etmək və  əməliyyat və taktikalardan düşməni 

məğlub etmək üçün necə istifadə etmək deməkdir. (3) Dinc zamanda hərbi təcrübə əsgərlərin 

hərbi tarixi öyrənib uyğun dərslər çıxarmalarını, gələcək münaqişə üçün silahların və 

avadanlığın tanınmasını və onlardan necə istifadə edilməsinin öyrənilməsini, və bu silahların və 

mümkün düşmənin imkanları əsasında doktrina qurulub hazırlanmasını tələb edir. 

 

66

önəmli amil, əməliyyatların getdiyi zonada tabeçilikdə olan bütün fəaliyyəti koor-

dinasiya emək qabiliyyətidir. Müharibə zamanı,hökümət təhlükəsizlik sektorunun 

bir çox orqanlarını və xidmətlərini, dövlət tapşırıqlarını yerinə yetirən özəl şirkətlə-

ri və hətta sənaye müəsisələrini hərbinin nəzarətinə keçirə bilər. Digər tərəfdən, hö-

kümət hər kəsin boynuna öz daşınan və daşınmaz mülkiyyətini ordunun missiyası-

nın uğurla başa vurması üçün, ordu komandanlığının ixtiyarına verməsi öhdəliyini 

qoya bilər. Bu öhdəlik, həmçinin, dinc dövrdə həyata keçirilən zəruri əməliyyatlara 

da şamil edilə bilər. Ordu və birliklər özlərinin bu cür müsadirə etmək səlahiyyəy-

lərindən o zamana qədər istifadə edə bilərlər ki, onların missiyası üçün bu mütləq 

dərəcədə önəmli olsun və öz resursları hesabına bu missiyanı yerinə yetirmək 

mümkün olmasın. 

Hər hansı bir bölgənin təhlükəsizliyini təmin etmək, silahlı qüvvələrin öz resur-

slarından istifadə edərək həm ölkə, həm də əhali üçün dərin böhranlı vəziyyəti aş-

maq və sonrakı vəziyyətin pisləşməsi riskini durdurmaq məsələsidir. Məqsəd əldə 

olan qüvvələrlə strateji həcmdə olan zorakılığın qarşısını almaq, saxlamaq və ya 

neytrallaşdırmaqdır. Əgər hökümət qərar versə, ərazi təhlükəsizliyi əməliyyatı qon-

şu ölkələrin silahlı qüvvələri tərəfindən aparıla bilər və ya koordinasiya edilə bilər. 

Əməliyyatlar sabitlik gətirmək; ictimai asayiş; dövlətin,cəmiyyətin və iqtisadiyya-

tın gündəlik fəaliyyətini saxlamaq;  və dövlət rəhbərliyinin azad fəaliyyətini təmin 

etmək üçün planlaşdırılır. Bu cür əməliyyatlar geniş spektrli tez-tez baş verən assi-

metrik təhlükələrə  və üsyanlara qarşı çevik cavab tədbiridir.  Ərazi təhlükəsizliyi 

aşağıdakı  əməliyyatları  əhatə edir: hava suverenliyini qoruma; quru və ya dəniz 

sərhədinin böyük hissəsində  sərhəd pozuntularının qarşısını almaq məqsədilə bö-

yük hərbi vasitələrin varlığı; müharibə aparılması üçün mühüm olan hərbi obyek-

tlərə hücumların qarşısını almaq üçün həlledici əhəmiyyətli ərazilərin qorunması və 

gələcək  əməliyyatlar üçün həlledici  əraziliərin işğal edilməsi;tranzit yolların açıq 

qalmasını saxlamaq; və ciddi dövlət infrastrukturlarını və müəsisələrini qoruma. 

Bütün fövqaladə hallarda müdafiə sektoru resurslarının işlədilməsi mülki haki-

miyyətə edilən yardım səylərinin geniş kateqoriyası altında olacaqdır. Silahlı qüv-

vələr tələb olunduğu zaman yardım edəcəklər.Bu cür yardım köməkçi fəaliyyətlər 

formasında ediləcəkdir. Operativ məsuliyyət mülki hakimiyyətin üstünə düşür. Bir 

qayda olaraq,silahlı qüvvələr köməyə göndərilən və təmasa girən qüvvələrin tərki-

bini müəyyən edir və bütün birliklər və müdaxilələr üçün komandanlıq məsulyyət 

daşıyır. Onların görəcəyi işlərin qaydaları birgə olaraq uyğun mülki rəhbərlik və 

hərbi komandanlıq tərəfindən müəyyən edilir. Bu cür köməkçi fəaliyyətlər daxili 

təhlükəsizliyə qarşı yönələn ciddi təhlükələrə sədd çəkilməsi üçün, o cümlədən, hə-

yati təhlükələrin qarşısını almaq və idarə emək üçün; müəyyən edilmiş hüquq mühavi-

zə əməliyyatlarına qoşulmaq üçün; sərhəd qorumaq tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün; 

konferansların və dövlət təsisatlarının və mühüm obyektlərin təhlükəsizliyini qorumaq 

 

67

üçün; insanların,VİP və nəqliyyatın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün; xilasetmə və fə-

lakət yerlərinə yardımlar təmin etmək və yardım və humanitar əməliyyatlara dəstək 

vermək üçün aparılır. Lakin,ordu humanitar yardım əməliyyatlarına o zaman birbaşa 

qoşulmalıdır ki, orada mülki idarələrin varlığı olmasın və ya şərtlər onların işini prakti-

ki mümkün etməsin və bu ən son addım kimi atılmalıdır

35

.  

Silahlı qüvvələr mülki hakimiyyəti və vəsaitləri dəstəkləmək üçün istifadə oluna 

bilər,aparıcı idarəni dəstəkləmək üçün və ya işi başından aşan mülki idarələri   aşa-

ğıdakı sahələr üzrə lazım olduqda gücləndirə bilər və ya onları əvəz edər: əməliy-

yat planlaşdırması  və idarəetməsi: nəqliyyat  panlaşdırması, idarəetməsi və ma-

şın,dəmiryol,hava və su nəqliyyatı; axtarış və xilasetmə əməliyyatarı; bütün səviy-

yələrdə tibbi xidmət; profilaktik tibb və veterinar əməliyyatları; zərər cəkənlərin 

tibbi dizinfeksiyası və evakuasiya olunması; bərpa, kimliyin müəyyən edilməsi və 

ölənlərin saxlama yerləri; yerlərindən olmuş adamların siyahılaşdırılması;nüvə,ra-

dioloji,kimyəvi və bioloji yoxlamalar,qoruma və  zərərsizləşdirmə;  ərzaq və yana-

caq təmini  əməliyyatları; su təmizləmə  və paylama; müvəqqəti yaşayış yerləri və 

baza inşaatı; infrastrukrur təmiri və gücləndirilməsi; zərərin qiymətləndirilməsi və 

idarə olunması;nəqliyyat infrastrukturunun təmiri və xidməti; yemək xidməti əmə-

liyyatları; təhlükəsizlik və yol hərəkətinin idarə olunması;yanğın söndürmə; psixo-

loji əməliyyatlar; ictimai əlaqələr; mülki-hərbi koordinasiya; informasiyaların bər-

pa edilməsi və idarəedilməsi və informasiya əməliyyatları. 

Müdafiə sektoruna gələn mülki dəstək yardımları ilə bağlı müraciətlərin miqya-

sı çox böyükdür. Bir qayda olaraq, Müdafiə Naziri ən həssas məsələlər üzrə qərar 

vermək səlahiyyətindədir, məsələn, güc işlətmək tələbi olduqda (sahədə olan qüv-

vələr tərəfindən); mülki qarışıqlıq və ya terror halları olduqda hərbi dəstək vermək; 

potensial qarşıdurma yaradacaq fərdlərin,qrupların iştirakı ilə olan tədbirə nəzarət, 

o cümlədən odlu silah işlədilə bilən tədbirlərə. Müdafiə Naziri bu nöqtədən aşağıda 

duran bütün hallara dəstək vermək üçün tabeçiliyində olan qüvvələrə səlahiyyət ve-

rə bilər. 

Hərbi yardım üçün gələn müraciətlər aşağıdakı altı kriteriya üzrə dəyərləndirilir: 

qanunilik-dəstək üçün müraciət qanunlara uyğundurmu?; Ölümcüllük- silahlı qüv-

vələrə qarşı ölümcül silah işlətmək potensialı  və ya silahlı qüvvələr tərəfindən 

ölümcül silah işlətmək potensialı varmı?; risk- silahlı qüvvələrin təhlükəsizliyi təh-

lükə altinda olacaqmı?;xərclər-kim ödəyəcək və müdafiə büdcəsinə hansi təsiri ola-

caq?; uyğunluq-müraciət olunan missiyanı aparmaq müdafiə nazirliyinin maraqla-

rına cavab verirmi; və hazırlıq-müdafiə nazirliyinin əsas missiyasını yerinə yetir-

məsi imkanlarına hansi təsiri ola bilir? 

 

                                                            

35

 Wilkinson, Philip, “Sharpening the Weapons of Peace: Peace Support Operations and 

Complex Emergencies”, International Peacekeeping, Vol. 7, No. 1, Spring 2000, p. 75. 

 

68