10-Amaliy Mavzu: O’zbek tilida ish yurtish. Ishdan maqsad

10-Amaliy
Mavzu: O’zbek tilida ish yurtish.


Ishdan maqsad: Korxona va tashkilotlarda o’zbek tilida ish yuritish.Ish yuritida kerakli xujjatlar.Xizmat xatlari. Xujjat turlari va xususiyatlarini o’rganish.
.
Ish yuritishni bevosita asosiy xujjatlar tashkil kiladi. Biron – bir korxona, muassasa yoki tashkilotning faoliyatini bugungi kunda ana shu xujjatlarsiz mutlako tasavvur kilish mumkin emas. Mazmunan, xajman va shaklan xilma-xil bulgan xujjatlar kattayu kichik mexnat kollektivlarining, umuman kishilik jamiyatining uzliksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, xujjatlar kechagina paydo bulgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanok bu jamiyat a’zolari uzaro munosabatlaridagi muayyan muxim xolatlarni muntazam va kat’iy kayd etib borishga extiyoj sezganlar. Ana shu extiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy xujjatlar yuzaga kelgan.
Jumxuriyatimizda xam ana shu soxani yulga kuyish uchun ilk xarakatlar kilindi. O’zbekiston jumxuriyati 1924 yilning 31 dekabrida 48-rakamli muxim bir karor kabul kildi. Bu karorning nomini aynan keltiramiz: «Ishlarni o’zbek tilida yurgizish xam O’zbekiston jumxuriyatining inkilobiy komiteti xuzurida markaziy yerlashdirish xay’ati va maxallalarda muzofot yerlashdirish xay’atlari tuzilish(i) tugrisida». Ushbu karor, unda ta’kidlanishicha, shuro idoralarining ishlarni yerli xalkka yakinlashtirish va ishchi-dexkonlarni shuro tuzilish ishiga aralashtirish maksadi bilan kabul kilingan.
Karorda xukumat, kooperativ, xujalik idorlari va boshka muassasa, tashkilot va korxonalar jumxuriyatning bulist (volostь) xam uyaz (uezd) doirlarida butun yozuv ishlarni fakat o’zbek tilidagina yurgizishga mashbur etish vazifasi kuyiladi. Buning uchun korxona, tashkilot va muassasalarda «ishlarni o’zbek tilida yurguzish bulmalari (ni) tashkil kilmok», yuriknomalar nashr kilish, «erlik xalkdan amaliy ishchilar (ish yuritish buyicha) tayyorlamok» va boshka tashkiliy ishlarni amalga oshirish lozimligi mazkur karorda maxsus kursatib utilgan. Bu karorni joriy kilish yuzasidan, tabiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshladi, xususan maxsus ish kogozlari tayyorlandi. Lekin 30-yillarning 2-yarmidan boshlab o’zbek tiliga bulgan e’tibor rasman susayib borgan. Usha murakkab tarixiy jarayon, xalklarning milliy uzliklarini anglashlaridan xokimiyatning daxshatli darajadagi kurkuvi, bu kurkuv xukmron bulgan katagon davrining achchik samarasi bugun xech kimga sir emas.
Ma’lumki, xujjatlar xilma-xil va mikdordan juda kup. Xujjatlarning maksadi, yunalishi, xajmi, shakli va boshka bir kator sifatlari xam turlichadir. SHunday ekan, xujjatlar tiliga kuyiladigan umumiy talabalar bilan bir katoriga xar bir turkum xujjatlar oldiga kuyiladigan umumiy talablar bir katorda xar bir turkum xujjatlar oldiga kuyiladigan kupgina lisoniy talablar xam mavjud. Muayyan turdagi xujjat, albatta, uziga xos lisoniy xususiyat vasifatlar bilan belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni xar taraflama va chukur tasavvur kilmasdan turib, mukammal xujjatchilikni yaratish xakida gap xam bulishi mumkin emas. SHuning uchun bu urinda xujjatlar tasnifi masalasi aloxida axamiyat kasb etadi.
Xujjatshunoslikdagi ana shu an’anaga kura ish yuritishdagi xujjatlar eng avvalo yaratilish urniga kura tasnif kilinadi, bu jixatdan tashki va ichki xujjatlar farklanadi. Ichki xujjatlar ayni muassasaning uzida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan xujjatlardir, muayyan muassasaga boshka tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashki xujjatlardir.
Xujjatlar mazmuniga kura ikki turli buladi: 1) sodda xujjatlar-muayan bir masalani uz ichiga oladi; 2) murakkab xujjatlar-ikki yoki undan ortik masalani uz ichiga oladi.
Mazmun bayonining shakli jixatidan xususiy (individual), namunali (tipovoy) va kolipli (trafaretli) xujjatlar farklanadi. Matnning uziga xosligi, betakrorligi, xamisha xam bir andazada bulmasligi xususiy xujjatlarning asosiy belgilaridir (masalan, xizmat yozishmalari va shu kabilar). Bunday xujjatlarda xam muayyan doimiy tarkib mavjud bulsa-da, bevosita mazmun bayoni bir kadar erkin buladi. Namunali xujjatlar boshkaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan boglik, bir-biriga uxshash va kup takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni uz ichiga oladi. Kolipli xujjatlar, odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish kogozlariga yoziladi, bunday xujjatlar ikki turli axborot aks etadi, ya’ni uzgarmas (oldindan tayyor bosma matnda ifodalangan) va uzgaruvchi (xujjatni tuzish paytida mashinkada yoki kulda yoziladigan) axborotlar; shuning uchun bu tur xujjatlarga nisbatan kupincha «yozmok» emas, balki «tuldirmok» suzi ishlatiladi.
SHu urinda aytish kerakki, xujjatlarni kolipli turlarini kengaytirish – ish yuritishni takomillashtirishdagi istikbolli yullardan biridir. CHunki bunday kilish xujjat matnlarini bir xillikka olib kelish va xujjat tayyorlash uchun ketadigan vakt xamda mexnatni anchagina tejash imkoniyatini beradi. Kolipli xujjatlar sirasiga, masalan, ish xaki yoki yashash joyi xakidagi ma’lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safarlari guvoxnomalari va boshka kuplab xujjatlarni kiritish mumkin.
Xujjatlar tegishlilik jixatiga kura, xizmat yoki rasmiy xujjatlar va shaxsiy xujjatlarga ajratiladi. Xizmat xujjatlari tayyorlanishiga kura muassasa yoki mansabdar shaxslarga tegishli bulsa, shaxsiy xujjatlar yakka shaxslar tomonidan yozilib, ularning xizmat faoliyatlaridan tashkaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish bilan boglik masalalarga tegishli buladi (masalan, shaxsiy ariza, shikoyat va x.k.).
Xujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi xam benixoya muxim. Bu jixatiga kura xujjatlar kuyidagicha tasniflanadi: koralama; asl nusxa; nusxa; ikkinchi nusxa(dublikat); kuchirma. Aksar xujjatlar dastlab koralama nusxada tayyorlanadi, bu xujjat muallifi, ya’ni tayyorlovchining kul yozma yoki dastlab mashinkalagan nusxasidir. Bu nusxa tuzatilib, kayta kuchirilishi mumkin. Aytish joizki, koralama xujjat xukukiy kuchga ega emas. Asl nusxa xar kanday xujjatning asli, birinchi rasmiy nusxasidir. Asl nusxaning aynan kayta kuchirilgan shakli nusxa deb yuritiladi, odatda nusxaning ung tomonidagi yukoridagi burchagiga «Nusxa» deb belgi kuyiladi.
Xujjatchilikda, shuningdek, aynan (faksimil) va erkin nusxalar xam farklanadi. Aynan nusxa asl nusxaning barcha xususiyatlarini – xujjat zaruriy kismlarining joylashishi, mavjud shakliy belgilar (gerb, yumalok muxr, turtburchak muxr, nishon kabi), matndagi bosma, yozma xarf shakllari va shu kabilarni anik va tulik aks ettiradi, masalan, fotonusxani shu tur xujjatlar katoriga kiritish mumkin.
Erkin nusxada esa xujjatdagi axborot tulasicha ifodalansa-da, bu nusxa tashki xususiyatlar jixatdan bevosita muvofik kelmaydi, ya’ni erkin nusxada asl nusxadagi muxr urniga «muxr» deb, imzo urniga «imzo» deb, gerb urniga «gerb» deb yozib kuyiladi va x. k.
Ba’zan muayyan xujjatga tulasicha emas, balki uning bir kismiga extiyoj tugiladi. Bunday xollarda xujjatdan asl nusxa emas, balki kuchirma olinadi (masalan, majlis bayonidan kuchirma, buyrukdan kuchirma va x.k.).
Nusxa va kuchirmalar, allbatta, notarius, kadrlar bulimi va shu kabilar tomonidan tegishli tartibda tasdiklangan takdirdagina xukukiy kuchga ega buladi. Asl nusxa yukolgan xollarda xujjatning ikkinchi nusxasi (dublikati) beriladi, ikkinchi nusxa asl nusxa bilan bir xil xukukiy kuchga egadir.
Ma’muriy – boshkaruv faoliyatida xizmat mavkeiga kura xujjatlar xozirgi kunda, asosan, kuyidagicha tasniflanadi: tashkiliy xujjatlar; farmoyish xujjatlari; ma’lumotsimon – axborot xujjatlari; xizmat yozishmalari.
Tashkiliy xujjatlar mazmunan tashkilot, muassasa va korxonalarning xukukiy makomi, tarkibiy tarmoklari va xodimlari, boshkaruv jarayonning borishida jamoa ishtirokining kayd kilinishi, boshka tashkilotlar bilan alokalarning xukukiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Nizomlar, yuriknomalar, majlis bayonlari, shartnomalar ana shunday tashkiliy xujjatlar sirasiga kiradi.
Farmoyish xujjatlari guruxiga buyruk, kursatma, famoyish kabilar kiradi.
Ma’lumotsimon – axborot xujjatlari anchayin katta guruxni tashkil kiladi, bunday xujjatlarning ish yuritish jarayonidagi ishtiroki xam juda faol. Bu gurux ma’lumotnoma, dololatnoma, ariza, tushuntirish xati, xisobot, ishonchnoma, tavsifnoma kabi xujjatlarni uz ichiga oladi.
Xizmat yozishmalari mazmunan xilma – xil buladi. Ularda muassasa faoliyatining turli masalalari bilan boglik talab, iltimos, taklif, kafolot kabilar aks ettiriladi. Bu ma’noda xizmat yozishmalari xujjatlarning yukorida kursatilgan xar uch guruxi bilan xam alokadordir, ularning muayyan bir guruxiga xizmat xujjatlarini kiritish shuning uchun xam maksadga muvofik emas. SHularni xisobga olib, xizmat yozishmalari xozirgi zamon xujjatshunosligida mazkur guruxlardan keyin turtinchi aloxida gurux sifatida tasniflangan va bu mantikan urinli.