10 mavzu: korrupsiya shakllanishining genezisi va uning evolyutsiyasi reja

Estoniya. CPI (2020) - 75 (180 mamlakat ichida 17-o‘rin). Barcha postsovet respublikalari orasida Estoniya CPI bo‘yicha Ispaniya, Isroil va Portugaliya kabi davlatlardan oldinda, yuqori ko‘rsatkichga ega.
Ushbu mamlakatda islohotlar, jumladan Korrupsiyaga qarshi islohotlar byudjet siyosatini rivojlantirish bilan boshlandi, bu davlatga hukumat barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni, past foiz stavkalarini, nazorat qilinadigan inflyatsiyani va xorijiy investitsiyalar oqimini ta’minlashga imkon berdi.
Estoniyada maqbul davlat tartibini yaratish uchun mahalliy ishlab chiqaruvchilarga tegishli bojxona to‘lovlari joriy etildi va daromad solig‘ining 26% “tekis stavkasi” joriy etildi.
Bunday soliq tizimi xususiy va korporativ soliqqa tortish uchun yagona soliq stavkasidan foydalanishni nazarda tutadi. Misli ko‘rilmagan iqtisodiy o‘sish darhol kuzatildi, chunki soliqning progressiv stavkasiga asoslangan soliq tizimidan farqli o‘laroq, “barqaror” soliq odamlarni ko‘proq ishlagani va mehnati uchun “jazolamaydi”.
Estoniyada turli xil hujjatlarni rasmiylashtirish uchun to‘lovning muqobil usuli sifatida, hukumat tomonidan nazorat qilinadigan Internet-to‘lov tizimini rivojlantirish dasturi mansabdor shaxslar tomonidan fuqarolardan pora talab qilish imkoniyatini sezilarli darajada minimallashtirishga imkon berdi. Chunki bu holda shaxsiy aloqalarga ehtiyoj deyarli yo‘qoladi.
Niderlandiya. CPI (2020) – 82 ball (180 mamlakat ichida 8-o‘rin). Niderlandiyada ham bu illatga qarshi kurashish uchun qator choralar ishlab chiqilgan. Pora bilan qo‘lga tushgan amaldorga keyinchalik davlat tashkilotlarida ishlash taqiqlanadi, u barcha ijtimoiy imtiyoz va kafolatlardan mahrum etiladi. Ehtimoliy poraxo‘r amal kursisini egallamasligi uchun kadrlar tanlashning maxsus tizimi tashkil etilgan. Bundan tashqari, yirik muassasalarda mansabdorlar o‘z vakolatlarini suiiste'mol qilishlarining oldini olish uchun ularni kuzatib turadigan alohida ichki xavfsizlik tizimi mavjud.
Mamlakatda OAVga poraxo‘rlik holati bilan bog‘liq voqealarni keng yoritishga va surishtiruvlar o‘tkazishga ruxsat berilgan. Bundan tashqari, poraxo‘rlik illati hech qachon soya solmagan mansabdorlar va o‘z hamkasblarining xizmat vakolatlarini suiiste'mol qilayotgani haqida xabar berganlar moddiy rag‘batlantiriladi. Niderlandiyalik mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ushbu davlatda asosiy Korrupsiya turi (mansabdor shaxslarning fuqarolardan pora olishi) deyarli chiqarib tashlangan. Buning sababi shundaki, jamoatchilik ongida amaldorning obro‘li obrazi muhim funksiyani bajaradigan - davlat siyosatini olib boradigan va aholiga xizmat qiladigan shaxs sifatida shakllangandir. Shuning uchun uning asosiy vazifasi ma’lum bir shaxsga emas, balki davlatga sodiqlikni saqlashdir.
Ushbu mamlakatda Korrupsiyaga qarshi kurash davlat va fuqarolik jamiyatining quyidagi chora-tadbirlarga asoslangan bo‘lib, ular ham Korrupsiyani rag‘batlantiruvchi sharoitlarni, ham shaxsni Korrupsiyaviy xatti-harakatlarni amalga oshirish imkoniyatlarini minimallashtirish yoki yo‘q qilishga asoslangan:

1. 
   Korrupsiyani aniqlash va uning oqibatlarini muhokama qilish, ya’ni Korrupsiyaviy harakatlarga nisbatan jazo choralari to‘g‘risida doimiy ravishda xabar berish va oshkoralik. Har yili ushbu mamlakat Ichki ishlar vaziri Parlamentga Korrupsiya aniqlangan holatlar va Korrupsiyaga aloqadorlarni jazolash choralari to‘g‘risida hisobot taqdim etadi.
   
2. 
   Korrupsiyaga yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan davlat va jamoat tashkilotlari faoliyatini monitoring qilish tizimini ishlab chiqish va ushbu organlar xodimlari faoliyatini qat’iy nazorat qilish.
   
3. 
   Mansabdorlarning xizmat axloq qoidalarini buzganlik, shu jumladan Korrupsiya uchun javobgarligini ko‘rsatadigan huquq va majburiyatlari tizimini yaratish. Ushbu tizim qoidalar buzilgan holatlardagi xulq-atvor bilan bog‘liq chora-tadbirlarni ham o‘z ichiga oladi.
   
4. 
   Korrupsiyaviy xatti-harakatlar uchun asosiy jazo jamoat tashkilotlarida ishlashni taqiqlash va davlat xizmati tomonidan taqdim etiladigan barcha ijtimoiy nafaqalarning bekor qilinishidir (masalan, pensiya va ijtimoiy xizmatlar). Jazo ko‘lami, shuningdek jarimalarni va subyektlarning ishlash faoliyatini vaqtinchalik to‘xtatishni o‘z ichiga oladi.
   
5. 
   Barcha muhim tashkilotlarda, xususan vazirliklarda ichki xavfsizlik xizmatlari mavjud bo‘lib, ular mansabdor shaxslarning xatolarini, ularning amaldagi qoidalarni qasddan yoki tasodifan buzganliklarini va bunday huquqbuzarliklarning tegishli oqibatlarini ro‘yxatdan o‘tkazishi va aniqlashi shart. Davlat idoralari mansabdor shaxslarning ijobiy harakatlarini rag‘batlantirishga intiladi. Bunday rag‘batlantirish tizimi mansabdor shaxs uchun o‘zini halol tutishning moddiy va ma’naviy jihatdan foydaliligini targ‘ib qilishga qaratilgan.
   
6. 
   Korrupsiya nuqtai nazaridan xavfli bo‘lgan lavozimlarga mas’uliyatli shaxslarni tanlash tizimi tashkil etildi.
   
7. 
   Korrupsiyaga oid barcha materiallar, agar ular milliy xavfsizlik tizimiga ta’sir qilmasa, majburiy ravishda jamoatchilikka taqdim etiladi.
   
8. 
   Har bir mansabdor shaxs o‘zini ijobiy va salbiy tomondan tavsiflovchi ma’lumotlar bilan tanishishga haqlidir.
   
9. 
   Mansabdor shaxslar uchun Korrupsiyaning siyosiy-ijtimoiy zarari va uning oqibatlarini tushuntirib beradigan maxsus o‘quv tizimi yaratildi.
   
10. 
    Korrupsiya holatlarini aniqlash bo‘yicha katta vakolatlarga ega bo‘lgan Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha davlat xavfsizligi tizimi yaratildi.
    
11. 
    Barcha darajadagi mansabdor shaxslar o‘zlariga ma’lum bo‘lgan Korrupsiya holatlarini ro‘yxatdan o‘tkazishlari shart; ushbu turdagi ma’lumotlar tegishli kanallar orqali ichki ishlar va adliya vazirliklariga uzatiladi.
    
12. 
    Korrupsiyaga qarshi kurashishda ommaviy axborot vositalari muhim rol o‘ynaydi, ular Korrupsiya holatlarini e’lon qiladi va ko‘pincha mustaqil tergov olib boradi.⁵⁴
    

Kanada jinoyat sodir etilgandan keyin, jinoiy ta’qibni boshlash uchun ayblovchi tomon bajaruvchi hisoblangan tashkilotning katta xizmatchisi jinoiy o‘z o‘ziga ishonish orqali emas boshqacha tarzda harakat qilganligini isbotlagan bo‘lsa, quyidagi shartlar asosida tashkilot jinoyat ishtirokchisi sifatida javobgarlikka tortiladi:

• 
  o‘z vakolati doirasida harakat qilsa ham ishtirokchi sifatida qayd etiladi;
  
• 
  o‘z vakolati doirasida harakat qilsada, lekin tashkilotning u rahbarlik qiladigan boshqa vakillari jinoyat tarkibini tashkil etadigan harakat yoki harakatsizlikni sodir etsa;
  
• 
  tashkilotning boshqa vakillari jinoyat sodir etganini bilgan yoki sodir etmoqchi bo‘layotganligi to‘g‘risida xabardor bo‘lib, jinoyatning oldini olish choralarini ko‘rmasa.
  

Shunday qilib, Kanadada yuridik shaxsning javobgarligi jinoyatni tashkilotning rahbari yoki vakili o‘z foydasiga yoki yuridik shaxs foydasiga sodir etganda vujudga keladi⁵⁵.
Korrupsiyaga qarshi kurashishda Fransiya davlati ham o‘ziga xos boshqaruv mexanizmlariga ega. Davlat boshqaruvi tizimidagi korrupsiyaga qarshi kurashish jarayoni o‘tgan asrning 90-yillaridagi siyosiy jarayonlar bilan bog‘langan. Davlat tomonidan amaldorlarning korrupsiyaga berilmasligi uchun har bir xodimning o‘z mol-mulkilari va barcha daromadlari bo‘yicha tegishli tashkilotlarga doimiy ma’lumot berib borish majburiyati yuzasidan qaror chiqarildi. Shuningdek, davlat boshqaruvidagi yuqori lavozimli davlat xizmatchisining daromadi haqida deklaratsiya barchaga ayon qilinishini o‘zida ifodalangan huquqiy mexanizmlar hamda tashkiliy asos tizimi vujudga keldi. “Ma’muriy muassasada imzolangan munosabatlar yoki ular tomonidan berilgan ruxsatlar haqida keng jamoatchilikka axborot berish shakllari ishlab chiqildi. Ko‘cha harakati qoidalarini buzganlik uchun shu joyning o‘zida jarima to‘lash ta’qiqlandi”⁵⁶.
Davlat boshqaruvi tizimida korrupsiyaga qarshi kurashish usuli sifatida davlatning nazorat faoliyatini kuchaytirish uchun prefekturalarda qonunga barchaning birdek amal qilishi yuzasidan nazoratchilar sonini oshirish bo‘yicha bir qator huquqiy asoslarni ifodalaydigan qarorlar ishlab chiqildi.
Fransiyada Hisob palatasining vakolatlari doirasini oshirib borish, jumladan, tashkilotlarda korrupsiyaning illatlaridan himoyalanish maqsadida doimiy ravishda ichki auditni kuchaytirish hamda nazoratni amalga oshirishga doir faoliyatlarni ko‘paytirish borasida qarorlar chiqarildi. Natijada, hukumat tomonidan Adliya vazirligining huzurida “Korrupsiyaga qarshi kurash markaziy xizmati”ni tuzish bo‘yicha qaror qabul qilindi.
Jahon mamlakatlari tajribasiga e’tibor qaratar ekanmiz har biri faoliyati davomida asosiy yo‘nalishlarini belgilab, funksiyalariga egaligini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Ular jamiyatni rivojlanishida davlat organlarining korrupsiyani oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarini obyektiv holatda ishlab chiqqan. Davlatning bir qator (milliy xavfsizlik, mudofaa, ichki tartib qoidalarga amal qilishni nazorat qilish) vazifalari doimiy hisoblanib, bu funksiyalarni bajarish zamonaviy davlatchilik uchun o‘ziga xos xususiyati bo‘lib qolmoqda.
Davlatchilik tarixi davomida bu ko‘rinishdagi vazifalar makon va zamonda o‘z ko‘rinish va xususiyatini o‘zgartirib kelgan bo‘lsada, bugungi davrda ham o‘z ahamiyatini aks etib kelmoqda. Davlatchilik rivojining zamonaviy boshqichlarida jamiyat farovonligini paydo bo‘lib, o‘z ahamiyatini ko‘rsata boshladi. Bularga misol qilib, ekologiyani asrashni, himoyaga muhtoj aholi qatlamini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni, bupul majburiy ta’limni hamda sifatli sog‘liqni saqlash tizimini keltirib o‘tishimiz mumkin. Globallashuv davrida sanab o‘tilgan funksiyalar ahamiyati tobora oshib borib “Ijtimoiy davlat” degan tushunchaning zamonaviy siyosiy (konstitusiyaviy va huquqiy) tilga singib ketganligi tasodif emas.
Ushbu tendensiyalardan biri bu davlat apparati korrupsiyasidir. Agar e’tibor qaratadigan bo‘lsak rivojlanmagan yoki endi rivojlanayotgan mamlakatlar ijtimoiy hayotida korrupsion holatlarni ko‘proq uchratish mumkin. Darhaqiqat, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga va huquqiy madaniyati rivojlangan jamiyatga ega mamlakatlarda korrupsiya darajasi pastroq va ular davlat hokimiyatining parchalanishini yaqqol namoyish etadigan “quyi” yoki ichki korrupsiya darajasiga ega. Shu sabab korrupsiya bilan bog‘liq holatlarni kamaytirishda davlat institutlari eng avvalo faol fuqarolik pozitsiyasiga ega aholi qatlamini shakllantirishi va ularga suyanishi kerak. Bu borada davlatimiz rahbari fikr bildirar ekanlar “Davlat va jamiyat rivojiga, xalqning adolatga bo‘lgan ishonchiga jiddiy putur yetkazadigan xavf – korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi keskin kurashish borasida ham aniq choralar ko‘rilganini alohida ta’kidlash lozim”⁵⁷, - deydi.
Bugungi taraqqiy topayotgan jamiyatning alohida xususiyati shundan iboratki, davlat tashkilotlari va unda yashovchi xalq o‘rtasida o‘zaro begonalashish kuzatilmoqda, bu albatta jamiyat va jamoat tashkilotlari o‘rtasida o‘zaro aloqaning yo‘qligidir. Bugun biz jahondagi barcha mamlakatlarning korrupsiyaga qarshi kurashishi borasidagi faoliyatlarini o‘rganishlar natijasida tahlil qiladigan bo‘lsak, deyarli hamma davlatlarning bu salbiy illatga qarshi turli mexanizmlarni ishlab chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin. Rivojlangan AQSH, Germaniya, Shvetsiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqalarning barchasi bu illatning tag-tomiri bilan yo‘qolib ketmaganligini ko‘rishimiz mumkin. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, korrupsiyani jahonda yenggan biror bir davlat mavjud emas, lekin bu illatni o‘z jamiyatida keskin kamaytirgan, fuqarolarini unga qarshi tarbiyalan davlatlar mavjud.
1. Jahondagi bo‘layotgan iqtisodiy o‘zgarishlar qaysi bir davlatning taraqqiyotiga xizmat qilayotgan bo‘lsa, yana qaysi birining tanazzul tomon yuz tutayotganligini ko‘rsatmoqda. Bunday vaziyatda ko‘proq rivojlangan davlatlar o‘z iqtisodiyotining ustunligi tufayli katta foyda ko‘radi. Jahon bozorida ishlab chiqaradigan mahsulotlarining tezroq ketishi, globallashuv jarayonida korrupsion holatlarga ham yo‘l qo‘yishlari uchun keng imkoniyatlar mavjud bo‘ladi. Vaholanki, endi rivojlanayotgan yoki qashshoq davlatlarning iqtisodiyoti shu tufayli ko‘proq korrupsiya botqog‘iga botib, jamiyatda o‘zining nufuzini tushirib yuborishi mumkin. Bu holatlarning oldini olish uchun avvalo har bir davlat o‘zining mustaqil tovar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirishi, qo‘shni davlatlar bilan o‘zaro hamkorlikni izchil barcha sohalarda amalga oshirishi iqtisodiyotda yaxshi samara beradi.
2. Jahonda sodir bo‘layotgan diniy aqidaparastlik, terrorizm, narkotik moddalarning savdosi, mahalliychilik, uyushgan jinoyatchilik va hokazolarda korrupsiyaning o‘rni katta bo‘lmoqda. Mana shunday illatlarga qarshi bugun barcha davlatlar yakdil bo‘lib kurashishlari, insoniyatni bu balolardan asrash uchun kurashishlari lozim. Bundan foyda ko‘radigan ayrim tashkilotlarning faoliyatlarini to‘xtatish, ularning korrupsion sxemalarini bartaraf etishda xalqaro hamjamiyatning hamkorligini kuchaytirish lozim.
Shvetsiya davlati XIX asrdayoq o‘ziga xos korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yaratgan. Davlat rahbari o‘z islohotlarini o‘tkazish jarayonida jamiyatni modernizatsiya qilish masalasida o‘ziga xos strategiyani ishlab chiqdi. O‘z strategiyasida davlat amaldorlarning qarashlariga zid bo‘lgan yangicha islohotlarni amalga oshirdi. Jamiyatda soliq imtiyozlarini oshirib, xalqqa turli imtiyozlar berildi. Ayniqsa, xalqning davlat boshqaruvi sohasida har bir fuqaroga davlat qanday ishlashini va samarali ishlash mexanizmlarini ko‘rsatib berdi.
Davlat tomonidan Shvetsiya parlamenti va mansabdor shaxslar uchun axloqiy meyorlar ishlab chiqildi. Natijada, bir necha yilda halollik xalq orasidagi asosiy hurmat - e’tiborga aylandi. Davlat xizmatchilarining ish haqlari bir necha barobarga ko‘paydi, lekin vaqt o‘tishi bilan mamlakat hukumatining qasddan harakatlari natijasida bu farq ikki baravar pasaydi. Shu boisdan, “Shvetsiya bugungi kunda dunyoda poraxo‘rlikning deyarli uchramaydigan hududlaridan biriga aylangan mamlakat ekanligini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi”⁵⁸.
Bu davlatda cherkovning va jamoatchilikning fikri korrupsiyaning oldini olishda alohida o‘rinda turadi. Shved fuqarolari davlat amaldorlarining faoliyatini doimiy nazorat qilib boradi. Unda jamoatchilik fikri birinchi o‘rinda bo‘lib, agarda biror-bir korrupsiya holatlarini topadigan bo‘lsa, bunday mansabdor shaxsni iste’foga chiqarishga majbur qiladi. Jamoatchilik nazorati ostida korrupsiyaga qo‘l urgan shaxs biron-bir joyda mehnat qilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mazkur davlatda korrupsiyaga qarshi qaratilgan islohotlarning natijasida insonlarning to‘g‘ri fikr yuritishi, korrupsiyaning jinoyat ekanligi, uning natijasi kelajakda avvalo davlatning, qolaversa, o‘zlarining farzandlarining taqdiriga bog‘liqligi to‘g‘ri tushuntirildi.
Osiyo davlatlarida korrupsiyaga qarshi kurashda Singapur, Yaponiya, Xitoy katta tajribaga ega davlatlar hisoblanib, bu mamlakatlar tamonidan ishlab chiqilgan institusional tizimda korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurash nazariyasi va amaliyotiga tegishli ayrim misollarni ko‘rib chiqamiz.