10 mavzu: korrupsiya shakllanishining genezisi va uning evolyutsiyasi reja
Yüklə 114,94 Kb.
|
|
Til biriktirish tamagirlik bilan bir xil sharoitlarda vujudga keladi, biroq shunisi bilan farq qiladiki, ikkala tomon uchun foydali bo‘ladi va davlatga ziyon yetkazadigan bitim tuzishdan iborat bo‘ladi. Masalan, pora evaziga bojxona inspektori import miqdorini pasaytirib ko‘rsatishi va shu tariqa import bilan shug‘ullanuvchi firma to‘lashi lozim bo‘lgan boj miqdorini kamaytirishi mumkin. Bitimga shuningdek, amaldor ustidan nazorat uchun javobgar bo‘lgan strukturalar jalb qilinishi mumkin.
Korrupsiyaping miqyosi va qamrovini belgilovchi omillarni quyidagi guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin: Antropologik omillar: insonning ziddiyatli tabiati, ezgulik va yovuzlikning doimiy kurashi, insonning kam kuch sarflab ko‘proq foyda olishga intilishi va h.k. Iqtisodiy omillar: tadbirkorlik faoliyagining yuqori darajadagi transaksiyaviy harajatlari («konunga bo‘ysunish bahosi»), bozor xo‘jaligi doirasidagi raqobat, iqtisodiyotning turli sektorlarining notekis rivojlanishi, infilyatsiya, almashuv kurslarining keskin o‘zgarib turishi, soliqqa tortish tizimi va boshqalar. Ijtimoiy omillar: jamiyatning ijtimoiy tabaqalashuvi, «xavf guruhlari»ning mavjudligi, mehnat qonunchiligining buzilishi, muhojir ishchilar, ayollar va o‘smirlar mehnatidan foydalanishda ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilmasligi va h.k. Huquqiy omillar: Tadbirkorlikning huquqiy asosi nomukammalligi, bozor ho‘jaligining o‘zgarib boruvchi shart-sharoitlari bilan mavjud qonunchilik bazasi o‘rtasida ziddiyat mavjudligi, uy xo‘jaligining tartibga solinmasligi va h.k. Axloqiy omillar: qonunchilik hamda tadbirkorlikning axloqiy asoslari o‘rtasidagi ziddiyatlar, davlat va jamiyat, davlat va individ manfaatlari o‘rtasidagi ziddiyatlar; milliy an’analarning hisobga olinmasligi, diniy qoidalarning ta’siri va boshqalar. Siyosiy omillar: hokimiyat va yirik kapital o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, oligarxiyaning shakllanishi, hokimiyat kuchi hamda iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatishning kuchga asoslangan usullari o‘rtasidagi nisbat. Iqtisodiyotni rivojlantirishning obyektiv ehtiyojlari va davlat siyosati o‘rtasidagi ziddiyat va h.k. Xo‘sh, madomiki qadimgi ildizlarga ega bo‘lgan korrupsiya uchinchi ming yillikda yanada rivojlanayotgan ekan uning qanday sabablari bor? Quyida biz korrupsiyaning sabablari va millatning ruhiga salbiy ta’siri haqida fikr yuritamiz. Hozirgi davrda korrupsiya sabablarining ko‘p sonliligini qayd etish odat tusini olgan. Ulardan eng ko‘p e’tirof qilingan iqtisodiy, institusional va ijtimoiy-madaniy omillar farqlanadi. Korrupsiyaning iqtisodiy sabablari – eng avvalo, davlat xizmati xodimlari oladigan maosh darajasining pastligi, shuningdek ularga fuqarolar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatish uchun imkoniyat yaratadigan katta vakolatlar berilganida namoyon bo‘ladi. Amaldorlarga taqchil resurslarni tasarruf etish uchun keng vakolatlar berilgan joyda korrupsiya chuqur ildiz otadi. Bu rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi, ammo u rivojlangan mamlakatlarda ham uchraydi. Masalan, AQShda muhtoj oilalarga imtiyozli turar joyni taqdim etish dasturini amalga oshirish chog‘ida korrupsiya hollari avj oladi. “Jinoiy tuzilmalarning davlat organlari amaldorlari bilan chatishib ketishi, ularning turli hokimiyat tarmoqlariga kirib olishi jamoatchilik nazdida fuqarolarning himoyasizligi hissini kuchaytiradi. Davlatning o‘zi obro‘sizlanadi. Mamlakat ichkarisida ham tashqarisida ham unga ishonchsizlik ortib boradi”42. Biroq, korrupsiyaning kuchayishiga iqtisodiy sabab asosiy sabab bo‘la oladimi? Ba’zi iqtisodiy rivojlangan mamlakat rahbarlarining, masalan, Koreya davlati Prezidenti, Braziliya Prezidenti, Pokistonning bosh vaziri, Rossiya Federatsiyasi sobiq mudofaa vazirining, ba’zi gubernatorlarning korrupsiya bo‘yicha lavozimidan chetlashtirilganligi iqtisodiy sabab asosiy emasligidan dalolatdir. Demak, korrupsiya rivoji insonning ijtimoiy-madaniy tubanlashuvi omili bilan bog‘liq. Korrupsiyaning sabablarini bilish uning shakllarini aniqlash imkonini beradi. Fikrimizcha, Korrupsiyaning davlat boshqaruvi sohasidagi; - parlamentdagi; - jamoa tashkilotlari, korxonalardagi; - iqtisodiy;- g‘oyaviy;- siyosiy;- qadrlar; - fan va ta’lim tizimidagi korrupsiya kabi shaklllari favoritizm, nepotizm (urug‘-aymoqchilik), proteksionizm, lobbizm, qonunga xilof ravishda taqsimlash jamoat resurslarini va ularni shaxsiy maqsadlarda o‘zlashtirish, noqonuniy xususiylashtirish, siyosiy tuzilmalar (partiyalar va sh.k.)ni qonunga xilof ravishda qo‘llab-quvvatlash va moliyalashtirish, ta’magirlik, imtiyozli kreditlarni ajratish, imtiyozlarga ega bo‘lish uchun shaxsiy aloqalardan foydalanish, o‘z qarindoshlari, do‘stlari, tanishlariga turli xizmatlar ko‘rsatish va hokazolarda namoyon bo‘ladi.43 Korrupsiyaning institusional sabablari sifatida qonunchilik tizimining ochiq va oshkora emasligi, davlatning qadrlar bilan ishlash siyosatidagi favoritizmning kuchli darajasi davlat idoralari faoliyatida tizimli boshqaruvning buzilishi, cheksiz hisobotlar tizimi kabilar e’tirof etiladi. Korrupsiyaning ijtimoiy-madaniy sabablari - fuqarolarning huquqiy savodxonligi va madaniyatining pastligi, davlat va boshqaruvi qonunlaridan bexabarligi yoki ularga befarqligi, hokimiyat boshqaruvidagilarning jamiyatdagi umumiy ma’naviy tubanlashuv jarayonlariga nisbatan kuchli nazoratning yo‘qligi, ikki xil talqin qilish mumkin bo‘lgan qonunlarning mavjudligi, aholining qonunlarni bilmasligi yoki tushunmasligi, mamlakatdagi siyosiy vaziyatning beqarorligi, byurokratiyaning kasbiy nokompetentligi (qadrlar korrupsiyasi, sohadan mutlaqo xabarsiz odamlarning rahbar lavozimlariga tayinlanishi), ijro etuvchi hokimiyat tizimida yagonalikning mavjud emasligi, boshqaruv elitasining xalqdan ajralganligi, iqtisodiy beqarorlik, inflyatsiya, aholining etnik jihatdan har xilligi, mamlakatda shakllangan madaniyat va ijtimoiy mentalitet ta’siri kiritiladi. Korrupsiyaning bu sababining ildizlari shu qadar chuqurki, hatto u odamlarning ijtimoiy hayotining tarkibiy qismiga, turmushdagi odatiy holga aylangan. (Masalan, shifokor ko‘rigi, maktab o‘qituvchisiga farzandimiz muammosi bilan murojaat etish, bolani yaxshi sinfga qo‘yish, yaxshi maktabda o‘qitish kabilar). Davlat boshqaruvi sohasidagi korrupsiya davlat xizmati xodimining davlat resurslarini o‘z shaxsiy niyatlariga mos ravishda taqsimlashida namoyon bo‘ladi. Davlat xizmati xodimlarining lavozimiga qarab yuqori pog‘ona va quyi pog‘ona korrupsiyasini farqlash mumkin. Yuqori darajadagi korrupsiyada yuqori va o‘rta darajadagi amaldorlar va siyosatchilarning qonunlarga xilof ravishda mulkchilik shakllarini o‘zgartirishda, davlat buyurtmalarini qabul qilishda o‘z ifodasini topadi. Quyi darajadagi korrupsiya o‘rta va quyi darajadagi amaldorlar bilan fuqarolar o‘rtasidagi doimiy, kundalik o‘zaro aloqa bilan bog‘liq (jarimalar, ro‘yxatga olish va sh.k.). Aksariyat hollarda korrupsion bitimdan manfaatdor tomonlarning ikkalasi ham bir davlat tashkilotiga mansub bo‘ladi. Masalan, amaldor o‘z boshlig‘iga u pora beruvchining korrupsion harakatini “yopdi-yopdi” qilgani uchun pora berishi ham korrupsiya hisoblanadi. U, qoida tariqasida, yuqori pog‘ona va quyi pog‘ona korrupsiya o‘rtasida o‘ziga xos “ko‘prik” vazifasini bajaradi44. Bu juda xavfli, chunki bunday vaziyatda korrupsiya tarqoq harakatlardan chuqur ildiz otgan uyushgan jinoyatchilik bosqichiga o‘tayotganidan dalolat beradi. Parlamentdagi korrupsiya saylov paytida saylovchilarning ovozlarini sotib olishi bilan bog‘liq siyosiy korrupsiyada namoyon bo‘ladi. Saylovchi Konstitusiyaga muvofiq “hokimiyat vakolatlari” deb nomlangan resursga ega, ya’ni deputatlarni xalq saylaydi. Bu vakolatlarni u o‘zi saylayotgan shaxslarga qaror qabul qilishning alohida turi – ovoz berish orqali o‘tkazadi. Saylovchi o‘z vakolatlarini o‘zining manfaatlarida kim hammadan yaxshi ifoda etishi mumkin deb hisoblasa, unga topshirish zarurligidan kelib chiqib qaror qabul qilishi lozim va bu umume’tirof etilgan qoidadir. Ovozlar sotib olingan holda saylovchi va nomzod o‘zaro kelishadi va buning natijasida saylovchi yuqorida zikr etilgan qoidani buzib, pul yoki boshqa ko‘chmas mulklarni oladi, nomzod esa, saylov qonunchiligini buzib, hokimiyat resursini qo‘lga kiritishga umid qiladi Ijtimoiy hayot, davlat va nodavlat jamoa tashkilotlaridagi korrupsiya jamoat tashkiloti xodimining tashkilot manfaatlarini buzib qonunga xilof ravishda boylik orttirishga harakatida namoyon bo‘ladigan umumiy ma’naviy tanazzulning ifodasidir. Chunki keyingi yillarda, ayniqsa bolani yaxshi bog‘chaga va maktabga joylashtirish, yaxshi ishga joylashish va hatto kasalxonaga yotish yoki dispanserizatsiya, yangi mashina sotib olish, imtiyozli uy olish, qo‘yinggi ijtimoiy hayotda qanday masala bo‘lishidan qat’iy nazar pora berish shunchalar kundalik hayotning tarkibiy qismiga aylanishi, ba’zi hollarda murojaat etayotgan tashkilot xodimining yoniga quruq qo‘l bilan borish noqulaylik vaziyatini shakllantirdi. Korrupsiyaning barcha turlari bevosita siyosiy, g‘oyaviy va qadrlar korrupsiyasini shakllantiradi. Tadqiqotimiz doirasida siyosiy korrupsiya hodisasiga to‘xtalalib o‘tadigan bo‘lsak, adabiyotlarda siyosiy korrupsiyaga oid qarashlar o‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab tez-tez uchraydi. Ayrim olimlar siyosiy korrupsiyaning alohida turini ajratadilar. Masalan, prof. V.A.Shabalin siyosat va jinoyatchilik muammolariga oid xorijiy manbalarni tahlil qilib, ushbu hodisani quyidagicha ta’riflaydi: «...hukmron siyosiy elitaning davlat boyliklaridan o‘z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida noqonuniy foydalanishida namoyon bo‘ladigan deviant siyosiy xatti-harakat» 45. Biz ushbu fikrga qo‘shilamiz. Siyosiy korrupsiya aniq qonunga xiloflikning mavjud emasligi; ayrim shaxslar yoki guruhlar (partiyalar, boshqa barqaror hamjamiyatlar) hokimiyatni egallash, saqlab qolish, mustahkamlash va taqsimlashga qarab mo‘ljal olishi; ko‘rsatilgan maqsadlarga erishish uchun ham davlat, ham jamoat resurslaridan foydalanishda namoyon bo‘ladi. “Hozirgi davrda siyosiy korrupsiya siyosiy tusga ega qilmishlarda namoyon bo‘ladi va ularning bir qismi jinoyat-huquqiy tartibda jazoga loyiq, boshqa bir qismi esa – loyiq emas degan fikr ham mavjud”.46 Siyosiy korrupsiyaning asosiy va eng ko‘p qayd etiladigan, jinoiy jazoga tortiladigan shakllari pora berish (O‘zbekiston Respublikasining JK 210-m.) va uni olishdir (JK 212-m.). “Korrupsiya” tushunchasi etimologik mohiyatiga ko‘ra “buzish, pora evaziga og‘dirish” deb atalib, lotincha “corruptio” atamasidan olingan. Huquqshunoslikka doir manbada “korrupsiya – mansabdor shaxslar tomonidan ularga berilgan huquqlar va hokimiyat imkoniyatlaridan shaxsiy boylik orttirish uchun foydalanishda ifodalanuvchi siyosat yoki davlat boshqaruvi sohasidagi jinoiy faoliyat”, deb ta’riflanadi. Davlat hokimiyatini qo‘lga kiritish va amalga oshirish jarayonida hokimiyatni suiiste’mol qilish bilan ifodalanadigan siyosiy korrupsiyaning mohiyatini, shuningdek subyektlari, maqsadlari va tarqalish sohalarini tushuntirish asosida siyosiy korrupsiyaning umumiy ta’rifi berilishi mumkin. Siyosiy korrupsiya esa – bu siyosiy kuchlarga ega bo‘lgan shaxslarning (siyosat va davlat arboblari, eng yuqori darajadagi davlat xizmatchilari) siyosiy maqsadlarga erishish, hokimiyatni saqlash va mustahkamlash, hokimiyatni kengaytirish yoki boyitish maqsadida xizmat vazifasini suiiste’mol qilishga aytiladi. Korrupsiyaning mohiyati shundaki, u jamoat munosabatlarini buzadi, jamiyatdagi narsalarning normal tartibini buzadi, buning natijasida sodir bo‘ladi. “Korrupsiya”, hokimiyatning “yemirilishi”dir. Aslida korrupsiya – muayyan davlat boshqaruvida turgan shaxslarning o‘z lavozimlaridan foydalangan holda, jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy jarayonlarga o‘z ta’sirini o‘tkazishi, o‘z manfaati yo‘lida boshqa shaxslarning ehtiyojlarini qondirishi, mavjud muhitdagi imkoniyatlardan boshqa maqsadlarda foydalanishi hisoblanadi. Davlat boshqaruvi tizimida bunday holatlar bevosita jamiyatdani parokandalik, davlat mulkining boshqalar tomonidan o‘zlashtirilishi va ko‘plab obyektiv omillarni keltirib chiqarishi mumkin . Ushbu ta’rif, shuningdek, “bosqichma-bosqich korrupsiya” deb ataladigan holatlarga, xususan, dastlabki harakatlardan foydalanishga yoki kelajakda ishchilarga nisbatan zo‘ravonlik qilishda korrupsiya maqbul bo‘ladigan muhitni yaratishga qaratilgan harakatlarni o‘z ichiga oladi. Ammo korrupsiya har doim va hamma joyda xuddi shu tarzda namoyon bo‘lavermaydi, uning sabablari va oqibatlari bir xil, deb taxmin qilish noto‘g‘ri bo‘ladi. Korrupsiyaning eng xavfli ko‘rinishlari bu ma’lum bir davlat funksiyalarini bajaruvchi shaxs tomonidan o‘zining rasmiy mavqeidan noqonuniy ustunliklarga (korrupsiya) ega bo‘lish maqsadida foydalanishi, boshqa tomondan esa, manfaatdor shaxs tomonidan imtiyozlar berish (poraxo‘rlik) bilan ifodalanadi. Korrupsiya tarqalishini cheklashning eng samarali modelini topish uchun bu tomonlarni ajratib bo‘lmaydi. Shunga qaramay, an’anaviy ravishda, munozarali nizolarda tomonlarning hukmronligi (shu qatorda, katta ijtimoiy xavf nuqtai nazaridan) davlat funksiyalarini bajaruvchi shaxslarning o‘ziga xosligi hisoblanadi. Korrupsiyaga qarshi kurash har qanday davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Siyosiy korrupsiyaning keng tarqalgan ikkinchi ko‘rinishi siyosat subyektlarini ularning saylanish huquqini amalga oshirayotgan chog‘ida sotib olishdir. Ushbu jinoyat uchun javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishli moddasida nazarda tutilgan. Mazkur hodisaning quyidagi turlarini ajratish mumkin: Siyosiy korrupsiyaning byurokratik va siyosiy, majburiy va kelishilgan, markazlashtirilgan va markazlashtirishdan chiqarilgan kabi turlari farqlanadi. Bizning fikrimizcha, siyosiy korrupsiya - partiyalar, guruhlar va ayrim shaxslarning hokimiyatni egallab olish yoki ushlab turish maqsadida, shuningdek siyosiy raqiblarga birgalikda qarshi siyosiy kurashi va maqsadiga erishishini tushunish lozim.47 U guruhbozlikning shakllanishida, fuqaroning konstitusiyaviy huquqlari va erkinliklarining cheklanishida, davlat tuzumi va davlat hokimiyati asoslariga qarshi korrupsion qilmishlarda namoyon bo‘ladi. Har qanday siyosiy korrupsiya g‘oyaviy korrupsiyaning mahsuli sifatida amal qiladi. G‘oyaviy korrupsiya muayyan maqsadlarda davlatlararo va shaxslararo nizolarni, davlat boshqaruvi darajasida hokimiyat qarorlarini qabul qilishni monopoliyalashtirishni ko‘zda tutadi. Har qanday davlat boshqaruvi boshqaruv vositalarini o‘z strategik va taktik maqsadlariga mos ravishda tanlashi lozim. G‘oyaviy korrupsiyada boshqaruv maqsadlarining o‘zi buzib ko‘rsatiladi. Ma’lumki, davlat o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun turli vositalardan foydalanishi mumkin (asosiy davlat va insoniy qadriyatlarga mutlaqo zid bo‘lgan vositalar bundan mustasno). Ammo, davlat boshqaruvi maqsadlari yaxlit va yagona bo‘lishi lozim. Davlat hokimiyati boshqaruv maqsadlarini buzib ko‘rsatgan, shaxsiy maqsadni qadriyat darajasiga ko‘targan va unga erishish uchun harakat qila boshlaganda g‘oyaviy korrupsiya paydo bo‘ladi. Natijada islohotlar muayyan umumdavlat maqsadlariga erishish uchun emas, balki “xo‘jako‘rsinga” amalga oshirila boshlaydi. (Masalan, 2012-yilda Jahon moliya banki raisi Dominik Stros Kan 2017-yilda Fransiyada o‘tkaziladigan Prezident saylovida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan munosib nomzod bo‘lgan. Uning Prezident saylovida ishtirok etishi va ko‘p ovoz olishi prognozlashtirilgach, faoliyati atrofida turli mish-mishlar tarqatildi va 2017-yildagi Prezident saylovida umuman ishtirok etmasligiga erishildi. 2016-yilda Fransiyaning Prezidenti lavozimiga saylovlar kompaniyasida ishtirok etgan 12 ta nomzodlardan biri Fransua Fiyon munosib nomzod bo‘lganligi uchun uning turmush o‘rtog‘ining noqonuniy maosh olayotganligi va boshqa shunga o‘xshash sabablar bilan oila faoliyati atrofida siyosiy o‘yinlar tashkil etildi va oqibatda Fransua Fiyon Fransiya Prezidenti lavozimiga saylovining birinchi bosqichidayoq mag‘lubiyatga uchradi). G‘oyaviy korrupsiyaning nihoyatda kuchli ta’siri qadrlar korrupsiyasida o‘z ifodasini topadi. Qadrlar korrupsiyasi mamlakatda ijtimoiy adolatsizlikka, ma’naviy muhitning buzilishiga sabab bo‘ladigan, siyosiy mentalitetga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan korrupsiyaning keng tarqalgan shakllaridan biridir. “Korrupsiyaning bu turi ikki subyekt − lavozimga tayinlash huquqiga yoki saylov natijalariga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lgan shaxs va mazkur lavozimni egallashdan manfaatdor shaxsning o‘zaro aloqasiga asoslanadi”48. Qadrlar korrupsiyasi favoritizm, lobbizm, urug‘-aymoqchilik, mahalliychilikka asoslanadi. Favoritizm davlat faoliyatining sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va jamoat resurslari davlat lavozimiga alohida iddaolarga ega bo‘lganlar o‘rtasida samarasiz va adolatsiz taqsimlanishiga imkoniyat yaratadi. Favoritizmning o‘zida hokimiyat tizimini urug‘-aymoqchilik asosida tashkil etishdan iborat nepotizm va oshna-og‘aynigarchilikka tayanadigan hokimiyat tizimi – kronizm farqlanadi. Boshqaruvga umuman layoqati bo‘lmagan odamning favoritizm ta’sirida rahbar lavozimiga tayinlanishi bilan bog‘liq qadrlar korrupsiyasi g‘oyaviy korrupsiyaning oqibati sifatida amal qiladi (rasmiy qadr masalasi norasmiy vaziyatlarda hal bo‘ladi). Bularning barchasi korrupsiyaning mazkur turini davlat milliy xavfsizligiga eng jiddiy tahdidlar darajasiga ko‘taradi. Bu esa, o‘z navbatida, qadrlar korrupsiyasini shakllantiradi. Qadrlar korrupsiyasining boshqa bir ko‘rinishi urug‘-aymoqchilik va mahalliychilikdir. Mazkur hodisa zamirida u yoki bu shaxs jamiyatning o‘z alohida korporativ maqsadlariga ega bo‘lgan guruhiga mansubligini anglash yotadi va hokimiyat vakolatlariga ega shaxslar alohida klan, korporatsiyaga birlashadi. Qadrlar korrupsiyasiga davlat lavozimlariga kollegial tarzda saylash, tayinlash yoki ulardan ozod qilish vakolatlariga ega davlat hokimiyati organi tarkibiga kiruvchi mansabdor shaxslarning guruhlarini ham kiritish mumkin. Bunda davlat hokimiyati organining o‘zi yuridik shaxs sifatida, hatto uning tarkibiga kiruvchi mansabdor shaxslarning barchasi pora evaziga og‘dirilgan bo‘lsa ham, jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas (butun jahonda qabul qilingan amaliyot). Ayni vaqtda, ba’zi mamlakatlarda parlamentdagi ko‘pchilikning pora evaziga og‘dirilgani borasidagi dalilning aniqlanishi qonunchilik hokimiyati organi tarqatib yuborilishiga va yangi saylov tayinlanishiga sabab bo‘lishi lozim. Muayyan sharoitlarda qadrlar korrupsiyasiga saylovchilarni, shuningdek, turli toifadagi mansabdor shaxslarni saylash bo‘yicha ovoz berish natijalarini aniqlashga vakolatli mansabdor shaxslarni pora evaziga og‘dirish ham kiradi. Qadrlar korrupsiyasida davlat xizmati xodimi bo‘lmagan turli vositachilar, xususan tegishli vakolatlarga ega bo‘lmagan yordamchilar, referentlar, kotiblar ishtirok etishi ham mumkin. Qadrlar korrupsiyasining asosiy salbiy oqibatlari amaldorlarning nokompetentligi, ishning samarali emasligi, davlat hokimiyati obro‘sining pasayishidir. Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: davlat organlari faoliyatining ochiqligini va ularning hisobdorligini ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat organlarining, ular mansabdor shaxslarining va boshqa xodimlarining o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi yuzasidan mas’uliyatini kuchaytirish; korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat organlarining faoliyati ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish; davlat organlari xodimlarining kasbiy hamda xizmatdan tashqari faoliyatdagi odob-axloqining yagona prinsiplari va qoidalarini belgilovchi odob-axloq qoidalarini samarali amalga oshirish; davlat organlari xodimlari manfaatlarining to‘qnashuvini hal qilishning tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish, ularga rioya etilishi yuzasidan monitoring o‘tkazilishini ta’minlash; davlat organlari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishi, murojaatlarning to‘liq, xolisona va o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishi, ular tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan huquqlari, erkinliklarini tiklash hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha o‘z vakolatlari doirasida choralar ko‘rilishi ustidan nazoratni ta’minlash; davlat organlari faoliyatida korrupsiyaning oldini olishga doir tadbirlarning amalga oshirilishi yuzasidan ushbu organlar tomonidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar samaradorligini baholagan holda muntazam ravishda monitoring o‘tkazish; normativ-huquqiy hujjatlarning va ular loyihalarining korrupsiyaga qarshi ekspertizasini tashkil etish; davlat organlarining mansabdor shaxslari va boshqa xodimlarining samarali ijtimoiy himoya qilinishini, moddiy ta’minot olishini va rag‘batlantirilishini ta’minlash. Qonun hujjatlarida davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir boshqa chora-tadbirlar ham nazarda tutilishi mumkin. Davlat organlarining va o‘zga tashkilotlarning mansabdor shaxslari hamda boshqa xodimlari qonun hujjatlariga rioya etishi, o‘z mansab yoki xizmat majburiyatlarini beg‘arazlik bilan, xolisona, vijdonan, odob-axloq qoidalariga rioya etgan holda bajarishi hamda korrupsiyaga oid biror-bir huquqbuzarlikni sodir etishdan yoki bunday huquqbuzarliklarni sodir etish uchun shart-sharoitlar yaratadigan boshqa har qanday harakatlardan o‘zini tiyishi shart. Siyosiy korrupsiyaning keng tarqalgan ko‘rinishi siyosat subyektlarini ularning saylanish huquqini amalga oshirayotgan chog‘ida sotib olishdir. Ushbu jinoyat uchun javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishli moddasida nazarda tutilgan. Mazkur hodisaning quyidagi turlarini ajratish mumkin: Saylanayotgan lavozimga nomzodlar yoki ularni qullab-quvvatlovchi guruh a’zolarinint saylovchilarni sotib olishi (yoki saylovchilar ovozlarini sotib olishi). 2. Saylanayotgan lavozimga nomzodni xaridor uchun foydali xatti-harakatni shakllantirish maqsadida sotib olish yoki o‘z nomzodini muayyan nomzod foydasiga olish yoxud «passiv» saylovoldi kampaniyasi yuritish. 3. Saylab quyiladigan davlat lavozimiga nomzodning ishonchli shaxslarini raqobatchilar yoki boshqa shaxslar tomonidan ularning huquqiy maqomiga qarshi maqsadlarda sotib olish. 4. Saylov komissiyasi a’zolarini ularning huquqiy maqomiga qarshi qilmishlar sodir etish maqsadida sotib olish. Odatda, bunga ushbu shaxsning saylov komissiyasida ishlashdan voz kechishini «sotib olish» kiritiladi. Shunday qilib, siyosiy korrupsiya siyosatchilar, da’vogarlar yoki ular bilan bog‘liq shaxslarning saylovga tayyorgarlik kurish va uni o‘tkazish vaqtidagi qilmishi, muayyan davlat lavozimini tayinlash yoki tasdiqlash, shuningdek, muayyan lavozim yoxud maqomni uzi uchun ham, boshqa shaxslar uchun ham olish yoki saqlab qolishga qaratilgan, buni o‘zining yoki boshqa shaxslarning manfaat vakolatlaridan foydalangan holda sodir etish, o‘zining yoki boshqalarning moddiy boyliklaridan davlat, jamiyat va boshqa shaxslar manfaatlariga zid tarzda siyosiy foyda olish, shaxsiy boyish maqsadida, shuningdek, tor guruhiy manfaatlar va siyosiy partiyalar foydasiga bajarishga qaratilgan boshqa siyosiy tadbirlarni utkazishdir. Mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish shundan dalolat beradiki, korrupsiyani amal qilish darajalariga ko‘ra quyi, yuqori va vertikal korrupsiyaga ajratish mumkin. Quyi korrupsiya hokimiyat va boshqaruv organlarining o‘rta va quyi darajalarida eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, amaldorlar va fuqarolarning doimiy o‘zaro munosabati bilan (ro‘yxatdan o‘tish, jarimalar, litsenziya va turli ruxsatnomalar olish kabilar) bilan bog‘liq. Yuqori korrupsiya hokimiyat organlarida ishlovchi siyo- satchilar, oliy martabali amaldorlarni qamrab oladi hamda yuqori bahoga ega bo‘lgan qarorlar qabul qilish (qonunlarni, davlat buyurtmalarini lobbilash va qabul qilish, mulkchilik shakllarini o‘zgartirish va shu kabilar) bilan bog‘liq. Aksariyat hollarda korrupsiya bitimidan manfaatdor bo‘lgan ikkala tomon bitta davlat hokimiyati organiga mansub bo‘ladi. Masalan, quyi turuvchi davlat organining amaldori yuqori turuvchi boshlig‘iga u pora beruvchining korrupsiya harakatlarini yopib turishi yohud qo‘shimcha moliyaviy resurslar, vakolatlar berishi kabilar evaziga pora beradi. Siyosiy korrupsiyaning keng tarqalgan ikkinchi ko‘rinishi siyosat subyektlarini ularning saylanish hukuqini amalga oshirayotgan chog‘ida sotib olishdir. Korrupsiyani o‘lchash rasmiy muomaladan resurslarni chiqib ketishi va davlat boshqaruvidagi muammoli sohalarni aniqlashga yordam beradi. Davlat xazinasidan yo‘qotilgan pul miqdorini hisoblash bilan bir qatorda, korrupsiya to‘g‘risidagi ma’lumotlar davlat va jamoat institutlarining alohida e’tiborini talab qiladigan qonunchilik tizimining sifati, qonunlarga muayyan sohalarda amal qilinishi, davlat siyosatining samaradorligi kabi davlat boshqaruvining muammoli sohalari haqida xabar beradi. Korrupsiya to‘g‘risida nisbatan aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish tufayli hukumat davlat xizmatlarini taqdim etishdagi tengsizlik, qashshoqlik va izolyatsiya, shuningdek, pul olib chiqish (отмывание), soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash va poraxo‘rlikka yo‘l ochib beradigan moliyalash tizimidagi bo‘shliqlar (lazeykalar) kabi qator masalalarni hal qilish uchun samaraliroq siyosat va tartibga solish vositalarini ishlab chiqishi mumkin. Bugungi kunda dunyoda korrupsiya darajasini o‘lchashning beshta asosiy usuli qo‘llaniladi. Ularning barchasining afzalliklari ham, kamchiliklari ham mavjud. Zero, korrupsiya to‘g‘risida aniq ma’lumot olish juda qiyin, ushbu faoliyat bilan shug‘ullanuvchi barcha shaxslar ko‘p hollarda kimligi ochiqlanishini xohlamaydilar. O‘lchov usullari orasida eng keng tarqalgani korrupsiyani idrok etishni baholashdir (masalan, Transparency International tashkilotining korrupsiyani idrok etish indeksi, Jahon bankining korrupsiyani boshqarish indeksi). Ushbu usul mamlakat ekspertlari va aholi o‘rtasida mamlakatda korrupsiya holati to‘g‘risida so‘rov o‘tkazishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, ushbu usulning noqulayligi shundaki, jamoatchilik va ekspertlarning fikrlariga taqdim etayotgan ma’lumotlarining ochiqligi va sifati mamlakatlar va vaqt oralig‘ida turlicha bo‘lgan ommaviy axborot vositalari ta’sir qilishi mumkin. O‘lchashning yana bir keng tarqalgan usuli – bu korrupsiyani baholash bo‘yicha so‘rov usuli (masalan, Transparency International tashkilotining global korrupsiya barometri va Jahon bankining biznes so‘rovi). U mamlakatda korrupsiya muammolari bilan bog‘liq tajribasi to‘g‘risida firmalar va aholi orasida so‘rov o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Yuqoridagi usulning kamchiliklari – ba’zi respondentlarning davlat organlarida korrupsiya bo‘lishidan manfaatdorligidadir, shuning uchun ular korrupsiya holatlari to‘g‘risida xabar bermaslikni lozim tutishlari mumkin. Korrupsiyani bevosita kuzatish ham korrupsiyani baholash usullaridan biri sifatida qo‘llaniladi. Masalan, Indoneziyada to‘qqiz oy davomida tadqiqotchilar yuk mashinalari haydovchilarini kiyimini kiyib, odatiy yo‘nalishlar bo‘ylab yuk mashinalari haydovchilarini kuzatib borishgan va yuk mashinalari haydovchilari politsiya nazorat punktida to‘xtaganlarida qancha to‘lashganini qayd etib borishgan. 300 tadan ortiq sayohatlar davomida ular 6000 dan ortiq noqonuniy to‘lovlarni kuzatishgan. Natijada, noqonuniy to‘lovlar umumiy sayohat harajatlarining 13 foizini tashkil etganligi ma’lum bo‘lgan. Ushbu usulning noqulayligi tegishli tadqiqotlarni o‘tkazish uchun ko‘p vaqt va moliyaviy harajatlarni talab qilishidadir. Korrupsiyani ajratish bo‘yicha baholash hisobot nazorati organlari tomonidan amalga oshiriladigan hisobot harajatlari va amalda ishlatilgan harajatlarni taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Ushbu usulning kamchiliklari shundaki, inspeksiya organlari xodimlarining o‘zi pora olishga va o‘g‘irlikni yashirishga moyil bo‘lishi korrupsiya harakatlarini aniqlashning turli xil bilvosita usullari ham mavjud bo‘lib, ular bo‘yicha korrupsiya holatlari korrupsiyaga bevosita aloqador bo‘lmagan ma’lumotlardan foydalangan holda aniqlanadi. Korrupsiyani o‘lchash usullari xilma-xilligiga qaramay, mutaxassislar korrupsiyaning aniq harajatlari va oqibatlarini aniqlashda jiddiy muammolarga duch kelmoqdalar: korrupsiya xatti-harakatlari odatda yashirin bo‘lib, bu ularni aniqlash va yozishni qiyinlashtiradi; korrupsiya faoliyati to‘g‘risida ko‘pincha xabar berilmaydi, chunki to‘lashi kerak bo‘lganlar qasos olinishidan yoki biron-bir darajada jinoyat uchun javobgarlikni o‘z zimmalariga olishlari mumkinligidan qo‘rqishadi; korrupsiya turli shakllarni oladi – o‘g‘rilik, firibgarlik, qarindoshchilik, poraxo‘rlik, tovlamachilik va pul yuvish (otmivaniye), bu korrupsiya amaliyotini yagona indikator ko‘rinishida qamrab olish imkonsiz ekanini ko‘rsatadi. Masalan, biror bir ishda mansabdan foydalanib o‘z yaqin kishisiga yordam berish (boshqalar zarari hisobiga) va buning uchun to‘lov olmaslik, mohiyatan korrupsiya, lekin buni aniqlashning deyarli iloji yo‘q. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: Korrupsiyaning miqyosi va qamrovini belgilovchi omillarini sanab bering? Korrupsiyaning iqtisodiy sabablari tushutirib bering? Korrupsiyani lobbizmdan farqi nimada? Korrupsiyaning eng xavfli shakllarini misollar asosida izohlang? Korrupsiyaning miqyosi va qamrovini belgilovchi omillarni guruhlarga ajratib ko‘rsating? Korrupsiyaning institusional sabablari nimalardan iborat? Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar nimalardan iborat? Siyosiy korrupsiyaning keng tarqalgan ko‘rinishi qaysi? Korrupsiyani amal qilish darajalariga ko‘ra quyi, yuqori va vertikal korrupsiyaga ajratish mumkin. Ularni izohlang? Korrupsiyaning barcha turlari bevosita siyosiy, g‘oyaviy, va kadrlar korrupsiyasini vujudga kelish sabablari va oqibati? Yüklə 114,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|