10 mavzu: korrupsiya shakllanishining genezisi va uning evolyutsiyasi reja

Korrupsiya dunyo miqyosida hal etilishi lozim bo‘lgan global muammolardan biridir.
Korrupsiya insoniyat tarixida ko‘p uchraydigan ijtimoiy hodisalardan biridir. Qadim zamonlardan beri insoniyat korrupsiya va poraxo‘rlikni yaxshi biladi, u jamiyatning eng xavfli kasalliklaridan biridir. Bu illatga qarshi kurashish davlat boshqaruvi uchun muhim ijtimoiy soha ekanligi tarixiy manbalardan ma’lum. Jumladan, jamiyatda poraxo‘rlikning oldini olish bo‘yicha o‘zining siyosiy-huquqiy normalarini ishlab chiqqan mamlakatlardan biri sifatida qadimgi Shumer davlati e’tirof etiladi. Tarixiy manbalarga ko‘ra, shumerliklarning loy taxtachalarga yozilgan qadimgi qo‘lyozmalarida hisob-kitob va poraxo‘rlikka qarshi kurashish masalalari aks etgan. Bu davrda davlat boshqaruvida turgan shaxslarning korrupsiyaga moyil bo‘lishi ko‘proq davlatning obro‘siga putur yetkazishi hukmdorlarni tashvishga solgan.
Har qanday murakkab ijtimoiy hodisa singari, korrupsiya tushunchasining ham umume’tirof etilgan yagona ta’rifi mavjud emas. Uning eng ko‘p tan olingan ta’rifi quyidagicha: (lot. corruptio - aynish, poraga sotilish) - mansabdor shaxsning o‘z mansabi bo‘yicha berilgan huquqlarni shaxsiy boyish maqsadlarida bevosita suiiste’mol qilishidan iborat amaliyot. Mansabdor shaxslarni sotib olish, ularning poraga sotilishi ham korrupsiya deyiladi.⁵
Transparency International, Jahon Banki va boshqa tashkilotlar korrupsiya deganda ishonib topshirilgan hukmronlik qilishni shaxsiy manfaat yo‘lida suiiste’mol qilishni tushunadilar.⁶ Shuningdek, aniqlik kiritadigan (hukumat ishonib topshirilgan resurslarni o‘z ichiga olishi, u davlat va xususiy sektorga daxldor bo‘lishi va h.k.)⁷ yoki yanada qattiqroq yuridik ifodalardan foydalanadigan boshqa ta’riflar ham mavjud.
Korrupsiya bu – jamiyatni turli yo‘llar bilan iskanjaga oladigan daxshatli illat. 2017-yil 3-yanvar kuni “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilinib, korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy mexanizmi yaratildi. Uning asosiy maqsadi korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni 3-moddasida asosiy tushunchalar berilgan bo‘lib, unda korrupsiyaga oid huquqbuzarlik va manfaatlar to‘qnashuviga doir tushunchalarga ta’rif berilgan, ya’ni korrupsiya - shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini, yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etishidir⁸.
Rossiyada chop etilgan yuridik ensiklopediyada «korrupsiya» atamasi «mansabdor shaxslarning o‘zlariga berilgan huquq va hokimiyat vakolatlaridan shaxsiy boyish maqsadida foydalanishlaridan iborat bo‘lgan siyosat yoki davlat boshqaruvi sohasidagi jinoiy faoliyat»⁹ sifatida ta’riflangan.
BMTning Korrupsiyaga qarshi kurashga oid ma’lumotnomasida: «Korrupsiya - shaxsiy maqsadda foyda olish uchun davlat hokimiyatini suiiste’mol qilish»¹⁰ ekanligi ko‘rsatilgan.
Jahon bankining hozirgi dunyoda davlatning roliga bag‘ishlangan hisobotida ham korrupsiyaga shu kabi ta’rif berilgan: «Korrupsiya - shaxsiy manfaat uchun davlat hokimiyatini suiiste’mol qilish»¹¹.
Korrupsiyani bunday tushunish rossiyalik olimlar tomonidan yaratilgan kriminologiya fanida ham mavjud. Masalan, A.I.Dolgova korrupsiyani «davlat xodimlari yoki boshqa xizmatchilarning sotilishi va shu asosda ularning rasmiy xizmat vakolatlari, ular bilan bog‘liq obro‘si va imkoniyatlaridan shaxsiy yohud tor guruhiy, korporativ manfaatlari yo‘lida foydalanishlarida ko‘rinadigan ijtimoiy hodisa»¹² sifatida ta’riflagan.
N.F.Kuznetsova korrupsiyani «davlat apparati va nodavlat tuzilmalarining xizmatchilarini sotib olishda ifodalanadigan ijtimoiy xavfli hodisa»¹³ deb ta’riflagan. Biroq, korrupsiyani faqat sotilish, poraxo‘rlikdan iborat bo‘lmagan ijtimoiy hodisa sifatida kengroq tushunish to‘g‘riroq bo‘ladi.
«Korrupsiya» tushunchasini AQSH olimlari chuqurroq va har tomonlama o‘rganganlar. Amerikalik tadqiqotchilar ushbu hodisani siyosiy arboblar, davlat apparatining xodimlari, tadbirkorlar va boshqa shaxslarning shaxsiy, oilaviy yoki guruhiy manfaatlar yo‘lida boyish hamda o‘z ijtimoiy maqomini oshirish maqsadida o‘zlarining rasmiy majburiyatlari va davlat funksiyalarini bajarishdan bo‘yin tovlashlari deb ta’riflaydilar¹⁴.
J.Bellentaynning yuridik ensiklopedik lug‘atida «korrupsiyalashgan» so‘zi «shaxsiy foyda olish maqsadida davlat organlarining vazifalarini buzuvchi hamda odil sudlovning amalga oshish jarayoniga to‘sqinlik qiluvchi» deb ta’riflangan. Yana bir obro‘li nashr bo‘lgan G.Blekning yuridik lug‘atida korrupsiya quyidagicha ta’riflangan:
- «mansabdor shaxsning rasmiy vazifalari va boshqa shaxslarning huquqlari bilan sig‘ishmaydigan qandaydir ustunlik berish maqsadida sodir etiladigan qilmish»;
- «o‘z mavqei yoki maqomidan noqonuniy ravishda o‘zi yoki boshqa shaxs uchun boshqa shaxslarning huquq va vazifalariga xilof maqsadlarda qandaydir ustunlikka ega bo‘lish uchun foydalanadigan mansabdor shaxsning qilmishi». Korrupsiyaga bunday kurashni aksariyat MDX, mamlakatlari kriminalistlari va kriminologlari qo‘llab-quvvatlaydilar. M.Jonston va J.S.Nayem singari mashhur amerikalik tadqiqotchilar korrupsiya muammosini quyidagicha ta’riflaganlar: «...mansabdor shaxsga mavjud qoidalarda keltirilganidan og‘uvchi hamda o‘zi, o‘z oilasi yoki o‘zi bilan bog‘liq tor doiradagi shaxslar uchun moddiy yoki mavqeiga oid imtiyozlar olish istagi bilan bog‘liq bo‘lgan, shuningdek, mansab bilan bog‘liq vazifalarning bajarilishiga shaxsiy motivlar bo‘yicha aralashishning cheklanishini buzuvchi xatti-harakat»¹⁵. Korrupsiyaga bunday kurashni aksariyat MDX, mamlakatlari kriminalistlari va kriminologlari qo‘llab-quvvatlaydilar. Korrupsiyaga oid bir qancha o‘ziga xos ta’riflarni keltiramiz. «Korrupsiya - davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari xizmat mavqeidan shaxsiy boylik orttirish uchun g‘arazli makrida foydalanishdan iborat ijtimoiy hodisa»¹⁶. Filippining sobiq prezidenti F.Markos o‘zi tashkil qilgan mamlakat milliy boyligini o‘marishni legallashtirish uchun konstitusiyaning ayrim moddalariga o‘zgartish kiritgan. Shu bois, M.Jonston to‘g‘ri ta’kidlaganidek, «korrupsiya qonunda talqin etilgan ta’rifiga mos kelmasligi, aksincha ba’zi rasman noqonuniy harakatlar muayyan axloqiy jihatlarga ega bo‘lishi mumkin».
Korrupsiyaga bunday qarashni aksariyat MDH mamlakatlari kriminalistlari va kriminologlari qo‘llab-quvvatlaydilar. Korrupsiyaga oid yana bir qancha o‘ziga xos ta’riflarni keltiramiz. «Korrupsiya — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari xizmat mavqeidan shaxsiy boylik orttirish uchun g‘arazli maqsadda foydalanishdan iborat ijtimoiy hodisa»¹⁷.
G.A.Sattarov, M.I.Levin va M.L.Sirik korrupsiyani «g‘arazli maqsadlarda xizmat mavqeini suiiste’mol qilish»¹⁸ sifatida ta’riflaydilar.
Korrupsiyaga yorqin ta’rifni advokat olim A.I.Kirpichnikov beradi: «Korrupsiya - hokimiyatning chirishi. Zang metallni yemirganidek, korrupsiya ham davlat apparatini buzadi va jamiyatning axloqiy negizlarini nuratadi. Korrupsiya darajasi - jamiyatning o‘ziga xos termometri, uning axloqiy holati va davlat apparatining vazifalarini o‘z manfaatlari emas, balki jamiyat manfaatlari yo‘lida hal qilish qobiliyatining ko‘rsatkichi. Metall uchun zanglash chidamlilik darajasining pasayganligini bildirganidek, jamiyat uchun korrupsiyaga berilish qarshilik ko‘rsatish qobiliyatining pasayganligini bildiradi»²⁰.
Korrupsiyaga ta’riflardan yana birini B.V.Voljenkin bergan: «Korrupsiya - hokimiyatning chirishidan iborat ijtimoiy hodisa bo‘lib, bunda davlat (munitsipal) xizmatchilari va davlat funksiyalarimi bajarish vakolatiga ega bo‘lgan shaxslar o‘z xizmat mavqelari, egallab turgan lavozimining maqomi va obro‘sidan g‘arazli maqsadlarda shaxsiy boyish yoki ruhiy manfaatlar yo‘lida foydalanadilar»¹⁹.
Jozef Senturiya fikricha “korrupsiya shaxsiy naf ko‘rish maqsadida ommaviy hokimiyat vakolatlarini suiiste’mol qilishi”dir²⁰. Tomas Gobbs esa, “korrupsiya shunday bir ildizki, barcha zamonlarda undan hamma qonunlarga nisbatan nafrat kelib chiqadi”deb ta’kidlagan²¹.
Shuni qayd etib o‘tish lozimki, dastavval korrupsiya ko‘p jihatdan axloqiy muammo bo‘lgan. Jan-Klod Vake o‘zining “Korrupsiya. 1600-1770 yillarda Florensiyada axloq va hokimiyat” kitobida ko‘rib chiqilayotgan davrda korrupsiya haqida bahs davlat haqida emas, balki inson tabiati haqidagi bahs hisoblanganini ta’kidlaydi²².
1990-yilda korrupsiya muammolari bo‘yicha Gavanada o‘tkazilgan Xalqaro mintaqalararo seminarda korrupsiyaga shaxsiy manfaat yoki guruh manfaatlari yo‘lida o‘z xizmat mavqeini suiiste’mol qilish, shuningdek, davlat xizmati xodimi o‘zi egallagan lavozim va xizmat mavqei munosabati bilan qonunga xilof ravishda manfaat olishi sifatida ta’riflandi. Ammo, korrupsion faoliyat turlarining to‘liq ro‘yxatini keltirish mumkin emas. Ma’lumki, turli mamlakatlarda “boquvda bo‘lish” rasmiy tarzda mavjud bo‘lgan va keyinchalik, poraxo‘rlikka aylangan. “Boquvda bo‘lish” V.Kleveren iqtisodiy nuqtai nazardan “Korrupsion faoliyatga biznes sifatida bergan bahoning ilk ko‘rinishlaridan biri hisoblangan: korrupsioner o‘z lavozimiga biznes sifatida qaraydi va daromadni mumkin qadar ko‘paytirishga harakat qiladi. J.Koleman tijorat sohasidagi poraxo‘rlikni va siyosiy korrupsiyani farqlaydi²³. Korrupsiyani bunday tushunish korrupsion huquqbuzarliklar qatoriga o‘zi egallagan lavozim munosabati bilan pora olish natijasidagina emas, balki o‘z xizmat mavqeidan foydalangan holda tadbirkorlik faoliyatida qonunga xilof ravishda ishtirok etish, xizmat mavqeidan foydalanib xufyona iqtisodiyotni rivojlantirish va o‘z xizmat vakolatlarini suiiste’mol qilish evaziga foyda ko‘rishni ko‘zda tutadi. Darhaqiqat, korrupsiya jinoyatchiligini bugungi kunda ishonch bilan nafaqat bizning davlatimizda, balki, jahon ma’rifatli davlatlarining aksariyatida mavjud bo‘lgan jinoyatchilikning an’anaviy va ancha keng tarqalgan turi deb nomlash mumkin. “Hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi rivojlanayotgan jamiyat uchun eng jiddiy xavf – xatarlardan biridir”²⁴.
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonunining 3-moddasidagi asosiy tushunchalar. BMTning korrupsiyaga qarshi kurashga oid ma’lumotnomasida “Korrupsiya – shaxsiy maqsadda foyda olish uchun davlat hokimyatini suistemol qilish”.
Davlat xizmatchisi ham davlat funksiyalari ijrosining zanjiridagi halqa bo‘lib, o‘z mavqeidan qoniqmagan taqdirda davlat faoliyati shakllanadigan butun zanjirga zarar yetkazishi, ya’ni qonunga xilof ish qilishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun davlat amaldorini zimmasidagi vazifalarni vijdonan bajarishga undovchi sharoitlar yaratish kerak, aksincha emas²⁵. SH.R.Kobilov ham o‘zining izlanishlarida korrupsiyaning asosiy sabablaridan biri «...iqtisodiyotda bozor munosabatlarining nomukammalligi, qonunchilikdagi muammolar, fuqarolarning axloqiy pozitsiyalarini ifodalashdagi kamchiliklar»²⁶ ekanligini ko‘rsatadi. BMTning Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiyasi BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 2003-yil 31-oktabrda qabul qilingan.
O‘zbekiston Respublikasi konvensiyaga 2008-yil 7-iyul kuni qo‘shilgan.
BMTning korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risidagi konvensiyadan oldin bir qator boshqa hujjatlar qabul qilingan:
1) “Huquqiy tartibotni saqlash bo‘yicha mansabdor shaxslarning xulq-atvor Kodeksi” (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 1979 yil 17 dekabrda qabul qilingan);
2) Huquqiy tartibotni saqlash bo‘yicha mansabdor shaxslarning xulq-atvor Kodeksini samarali amalga oshirilishi uchun rahbariy prinsiplar (BMTning iqtisodiy va ijtimoiy Kengashi rezolyusiyasi bilan 1989-yil 24-mayda qabul qilingan);
3) Davlat mansabdor shaxslarining Xalqaro xulq-atvor Kodeksi (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 1996-yil 12-dekabrda qabul qilingan);
4) BMTning Xalqaro tijorat operatsiyalarida korrupsiya va poraxo‘rlikka qarshi kurash to‘g‘risidagi Deklaratsiyasi (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 1996-yil 16-dekabrda tasdiqlangan);
5) Terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurash to‘g‘risidagi xalqaro konvensiya (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 1999-yil 9-dekabrda qabul qilingan);
6) BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiyasi (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 2000-yil 15-noyabrda qabul qilingan);
7) BMT Forumining ofshorlar bo‘yicha Kommyunikesi (Kayman orollari, 2000-yil 30-31 mart);
8) BMT Bosh kotibining korrupsiyaga oid ma’ruzasi (Vena, 2001-yil 8-17 may);
9) Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘plami (2001-yil iyun);
10) Korrupsiyaga qarshi kurash choralari. Pulni tozalashga qarshi kurash choralari. Jinoyatchilik va odil sudlov: XXI asr chorloviga javoblar to‘g‘risidagi Vena deklaratsiyasini amalga oshirish harakat Rejasi (BMT Bosh assambleyasining Rezolyusiyasi bilan 2002-yil 15-aprelda qabul qilingan). BMTning Korrupsiyaga qarshi kurash konvensiyasi muqaddima hamda 8 ta bob, 71 ta moddadan iborat bo‘lib,
1-bobda (1-4) umumiy qoidalar,
2-bobda (5-14) korrupsiyaning oldini olish choralari,
3-bobda (15-42) jinoyatchilik va huquqni muhofaza qilish faoliyati,
4-bobda (43-50) xalqaro hamkorlik,
5-bobda (51-59) aktivlarni qaytarish bo‘yicha choralar,
6-bobda (60-62) texnik yordam va ma’lumot almashinuvi,
7-bobda (63-64) amalga oshirish mexanizmlari,
8-bobda (65-71) yakuniy qoidalar aks etgan.
O‘zbekiston Respublikasi 2008-yil 28-avgustdan boshlab BMTning Korrupsiyaga qarshi kurash Konvensiyasiga qo‘shilishi davlatimizda korrupsiyaga qarshi kurash borasida yangi bosqich boshlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Konvensiya 6-moddasining 3-bandi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik xizmati va Adliya vazirligi korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab-chiqish va ularni amalga oshirishda boshqa ishtirokchi - davlatlarga yordam ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan organlar sifatida belgilanganligi bildirilgan.
Bu qoida Konvensiyaning 6-moddasi 3-bandidagi har bir ishtirokchi Davlat BMTning Bosh kotibiga korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda boshqa ishtirokchi Davlatlarga yordam berishi mumkin bo‘lgan organ yoki organlarning nomi va manzilini xabar qiladi, degan talablariga to‘la javob beradi.
Konvensiyaning 15-moddasi “Milliy ommaviy mansabdor shaxslarni pora evaziga og‘dirish”;
16-moddasi “Xorijiy ommaviy mansabdor shaxslarni va ommaviy xalqaro tashkilotlarning mansabdor shaxslarini pora evaziga og‘dirish”;
17-moddasi “Ommaviy mansabdor shaxs tomonidan mol-mulk talon-toroj qilinishi, noqonuniy o‘zlashtirilishi yoki ko‘zda tutilmagan maqsadlarda ishlatilishi”;
18-moddasi “G‘arazli maqsadlarda mavqeidan foydalanish”;
19-moddasi “Xizmat mavqeining suiiste’mol qilinishi”;
21-modda “Xususiy sektorda pora evaziga og‘dirish”;
22-moddasi “Xususiy sektorda mulkning talon-toroj qilinishi”;
23-moddasi “Jinoiy yo‘l bilan topilgan daromadlarni legallashtirish”;
24-moddasi “Yashirish”;
25-moddasi “Odil sudlovning amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilish”;
27-moddasi “Ishtirok va suiqasd” deb nomlangan.
Ushbu xatti-harakatlar O‘zbekiston jinoyat qonunchiligi bo‘yicha ham jinoiy qilmish sifatida baholanadi va amaldagi jinoyat qonunida bunday qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
Korrupsiyaning pora olish va xizmat mavqeini suiiste’mol qilish kabi odatdagi shakllaridan tashqari, korrupsiya amalda namoyon bo‘lishining quyidagi shakllarini farqlash mumkin:

• 
  mansabdor shaxslar, davlat xizmati xodimlari, deputatlar tijorat faoliyatida shaxsiy yoki korporativ naf ko‘rish uchun bevosita ishtirok etishi;
  
• 
  davlat pul mablag‘larini o‘zlashtirish niyatida tijorat tuzilmalariga o‘tkazish uchun o‘z xizmat mavqeidan foydalanish;
  
• 
  o‘z korporativ (siyosiy, diniy, milliy va sh.k.) guruhiga davlat resurslari hisobidan imtiyozlar berish;
  
• 
  shaxsiy yoki korporativ naf ko‘rish maqsadida ommaviy axborot vositalariga tazyiq o‘tkazish uchun o‘z xizmat mavqeidan foydalanish;
  
• 
  mansabdor shaxslar va davlat xizmati xodimlari shaxsiy boyish maqsadida tijorat tuzilmalarida soxta shaxslardan va qarindoshlaridan foydalanishi;
  
• 
  shaxsiy yoki korporativ naf ko‘rish maqsadida axborotni manipulyatsiya qilish (buzib ko‘rsatish, bermaslik, berish muddatlarini cho‘zish va sh.k.) uchun xizmat mavqeidan foydalanish;
  
• 
  tor gruppaviy manfaatlarda normativ hujjatlar qabul qilish haqidagi qarorlarni ilgari surish;
  
• 
  ayrim nomzodlarning saylov fondlariga davlat moliyaviy va moddiy resurslarini taqdim etish.
  

Korrupsiya jinoyati nafaqat xufyona, balki korrupsiyaga doir munosabatlarga kirishgan tomonlarning o‘zaro kelishuviga binoan sodir etiladi. Aksariyat hollarda u tegishli hokimiyat organlariga shikoyat berilishiga sabab bo‘lmaydi, chunki g‘ayriqonuniy kelishuvdan ikkala tomon ham naf ko‘radi. Hatto pora so‘rash hollari ustidan ham kamdan-kam holda shikoyat qilinadi, chunki odamlar korrupsiyaga qarshi kurash jarayoniga ishonchsizlik bilan qaraydilar. Buning uchun milliy va xorijiy tajriba bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan obyektiv va subyektiv asoslar mavjud. Korrupsiya harakatlari odatda davlat faoliyatining mutaxassis bo‘lmagan kishilar tushunishi ancha qiyin bo‘lgan o‘ziga xos turlarida sodir etiladi. Korrupsiya o‘ta moslashuvchan jinoyatdir. U vaziyatga qarab tinimsiz o‘zgaradi va takomillashib boradi. Shu bois bu hodisa haqida to‘liq, mukammal yoki hech bo‘lmasa reprezentativ ma’lumotlar mavjud emas.
O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashning jinoyat-huquqiy vositalari tizimiga kiritilgan normalarning asosiy majmui mazkur tizimning o‘zagini tashkil etadi. Bu, avvalo, JK Maxsus qismining “Boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar” deb nomlanuvchi 15-bobiga kiritilgan va korrupsiya jinoyatlarining quyidagi turlari uchun javobgarlik belgilangan normalar:

• 
  hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish (205-modda);
  
• 
  hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish (206-modda);
  
• 
  hokimiyat harakatsizligi (208-modda);
  
• 
  mansab soxtakorligi (209-modda);
  
• 
  pora olish (210-modda);
  
• 
  pora berish (211-modda);
  
• 
  pora olish-berishda vositachilik qilish (212-modda).
  

Korrupsiyaga qarshi konvensiya talablarini implementatsiya etish maqsadida 2017-yil 3-yanvarda O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilingan.
Qonun 6 bob, 34 moddadan iborat:
1-bob. Umumiy qoidalar
2-bob. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi va unda ishtirok etuvchi organlar hamda tashkilotlar
3-bob. Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish
4-bob. Korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar
5-bob. Korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni aniqlash, ularga chek qo‘yish, javobgarlikning muqarrarligi
6-bob. Yakunlovchi qoidalar
“Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni talablarini bajarish maqsadida 2017-2018 yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha Davlat dasturi O‘zbekiston Respublikasi qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-fevral kuni qabul qilingan PQ-2752-son qarori bilan tasdiqlangan.
Sotsiologlar, iqtisodchilar, huquqshunoslar va oddiy fuqarolar bu tushunchani har xil talqin qiladilar. Masalan, sotsiologlar fikriga ko‘ra, korrupsiya – bu “hokimiyat vakillari o‘zlarining qonunga xilof shaxsiy manfaatlari yo‘lida kutilayotgan xulq-atvor standartlaridan voz kechishidir” deb hisoblasa²⁷, iqtisodchilar esa, korrupsiya – bu “biron-bir jiddiy shaxsiy naf ko‘rish maqsadida bajariladigan g‘ayriqonuniy, qoida tariqasida, qoralanadigan harakatdir” deb ta’kidlaydi²⁸.
Huquqshunoslar korrupsiya tushunchasiga yanada aniq ta’rif berishga harakat qiladilar: “Keng ma’noda korrupsiya – bu ommaviy boshqaruv apparatini o‘z nomiga tortgan, hokimiyatning buzilishida, davlat va munitsipal xizmat xodimlari, davlat funksiyalarini bajarishga vakolatli boshqa shaxslar o‘z xizmat mavqei, maqomi va egallagan lavozimining obro‘sidan ta’magirlik maqsadida, shaxsiy boylik orttirish uchun yoki guruh manfaatlarida qasddan foydalanishida ifodalanadigan ijtimoiy illatdir”²⁹. Fanda korrupsiya – bu ijtimoiy-huquqiy hodisa bo‘lib, odatda davlat amaldorlari, mansabdor shaxslar, shuningdek umuman jamoat va siyosiy arboblarning pora evaziga og‘diriluvchanligi va sotiluvchanligi sifatida tushuniladi; Bu esa shaxsiy maqsadlarda naf ko‘rish uchun hokimiyat vakolatlarini suiiste’mol qilishdir.
Shu bois, 1979-yil 17-dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Huquqiy tartibotni saqlash bo‘yicha mansabdor shaxslarning xulq-atvor kodeksida korrupsiya tushunchasining mazmuniga mansabdor shaxs haq, sovg‘alar olishigina emas, balki uning bunday sovg‘alarni olish bilan bog‘liq amalga oshiriladigan xizmatga doir xatti-harakatlari ham kiritilgan. Agar korrupsiya tushunchasining mazkur ta’rifidan kelib chiqadigan bo‘lsak, u nafaqat, pora berish va olish, balki xizmat bo‘yicha suiiste’mollar, mansab vakolatlari doirasidan chetga chiqishni ham qamrab oladi. Muhimi shundaki, mazkur ta’rif korrupsiya tarkibiga mansabdor shaxs olingan yoki va’da qilingan sovg‘alar bilan bog‘liq holda sodir etgan xizmatga doir qonuniy hatti-harakatlarni ham o‘z ichiga oladi.
Korrupsiya darajasi – jamiyatning o‘ziga xos termometri. “Korrupsiya – hokimyatning chirishidan iborat ijtimoiy hodisa”dir.
Korrupsiyaning uchta asosiy shaklini ajratish mumkin:
1) Siyosiy. Mansabdor shaxs yuzaga kelgan qarindosh-urug‘chilik munosabatlari tufayli qonunga zid harakat qiladi;
2) jinoyat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, mansabdor shaxslarni sotib olishga asoslangan. Ular esa, mukofot puli olish evaziga g‘ayriqonuniy xizmatlar ko‘rsatadi;
3) taraflardan biri o‘ziga eng qulay tartib vujudga keltirish uchun jinoyatga mansabdor shaxslarning tegishli toifalarini izchillik bilan jalb etishni nazarda tutadi.
Korrupsiyaning bu shakli uyushgan jinoyatchilik bilan mustahkam bog‘langan bo‘lib, mansabdor shaxslarga nisbatan sotib olish, provakatsiya qilish va tahdid solishni anglatadi. Siyosiy korrupsiyaning ayniqsa ko‘p uchraydigan shakllari pora olish va pora berish hisoblanadi. Keyingi o‘rinda saylov huquqini amalga oshirish chog‘ida siyosat subyektlarini pora evaziga og‘dirish turadi.
Faoliyat ko‘rsatish darajalariga ko‘ra quyi darajadagi, yuqori darajadagi va vertikal korrupsiya farqlanadi.
Quyi darajadagi korrupsiya hokimiyat va boshqaruv organlarining o‘rta va quyi darajalarida ayniqsa keng tarqalgan bo‘lib, amaldorlar va fuqarolarning muntazam o‘zaro aloqasi bilan bog‘liq (ro‘yxatdan o‘tkazish, jarimalar, litsenziyalash, turli ruhsatnomalar olish va sh.k.).
Yuqori darajadagi korrupsiya hokimiyat organlarida ishlaydigan siyosatchilar, oliy martabali amaldorlarni qamrab oladi va juda katta qimmatga ega bo‘lgan qarorlar qabul qilish bilan bog‘liq (qonunlarni ilgari surish va qabul qilish, davlat buyurtmalari, mulk shakllarini o‘zgartirish va sh.k.). Aksariyat hollarda korrupsiya bitimidan manfaatdor bo‘lgan ikkala tomon ayni bir davlat hokimiyati organida ishlaydi. Masalan, quyi turuvchi davlat organining amaldori o‘zining yuqori turuvchi boshlig‘iga u pora beruvchining korrupsion harakatlariga homiylik qilishi yoki qo‘shimcha mablag‘lar, resurslar, vakolatlar berishi uchun pora beradi.
Mutaxassislar ko‘pchiligi korrupsiya darajasi yuqori ekanligining asosiy sababi ichki va tashqi tiyib turish mexanizmlarini ta’minlaydigan siyosiy institutlar mukammal emasligi hisoblanadi. Bundan tashqari, ayrim obyektiv holatlar jiddiy hissa qo‘shadi deb hisoblash uchun barcha asoslar bor:
-ikki ma’noda tushunish mumkin bo‘lgan qonunlar³⁰.
-aholining qonunlarni bilmasligi yoki tushunmasligi, bu mansabdor shaxslarga tegishli to‘lovlarni oshirish yoki byurokratik jarayonlarni amalga oshirishga to‘sqinlik qilish imkonini beradi.
-mamlakatdagi siyosiy vaziyat beqarorligi.
-hukumat institutlari o‘zaro aloqa qilishi uchun shakllangan mexanizmlar yo‘qligi.
-byurokratik apparat faoliyatining negizida yotadigan standartlar va tamoyillarning boshqaruvchi elita siyosatiga bog‘liqligi.
-byurokratiyaning professional chuqur bilimlarga ega emasligi.
-korrpusiya ustidan nazorat mexanizmlarini zaiflashtiradigan maxfiy bitimlar shakllantirishga olib keladigan oshna-og‘aynigarchilik va siyosiy homiylik.
-ijroiya hukumati tizimida hamjihatlik yo‘qligi, ya’ni bir xil faoliyatning turli instansiyalar tomonidan tartibga solinishi.
-davlat ustidan nazoratda fuqarolarning ishtirok etish darajasi pastligi.
Korrupsiya darajasi yuqoriligi sabablari bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlarga nisbatan boshqa taxminlar ham ko‘rib chiqiladi:
-davlat sektorida ish haqi darajasining xususiy sektor bilan taqqoslaganda pastligi;
-iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi;
-fuqarolarning amaldorlarga bog‘liqligi, m’lum bir xizmatlarga davlat monopoliyasi;
-byurokratiya elitasining xalqdan ajralib qolganligi;
-iqtisodiy beqarorlik, inflyatsiya;
-aholining etnik jihatdan xilma-xilligi;³¹
-iqtisodiy rivojlanish darajasi pastligi (aholi jon boshiga YAIM);
-diniy an’analar³²;
-mamlakat madaniyati.
Bugungi kunda ushbu gipotezalarni tasdiqlash borsida yakdil bir fikr yo‘q.³³ Xususan, xususiy sektor bilan taqqoslaganda davlat sektorida ish haqining oshirilishi korrupsiyaning zudlik bilan pasayishiga olib kelmaydi. Boshqa tomondan, bu byurokratiyaning malakaviy darajasini asta-sekinlik bilan oshirishga olib keladi va uzoq muddatli istiqbolda ijobiy samaraga ega bo‘ladi. Korrupsiya darajasi eng past bo‘lgan mamlakatlarda amaldorlar ish haqi ishlab chiqarish sektoridagi ish haqidan 3-7 baravar ortiqdir.
Bozorning davlat tomonidan tartibga solinishi va davlatning monopoliyachi sifatidagi roli eng tortishuvli masalalardan biri sanaladi. Erkin bozor tarafdorlarining ko‘rsatishicha, davlatning roli pasayishi va raqobatning o‘sishi korrupsiyaning pasayishiga xizmat qiladi, chunki shu tariqa zarur diskretsion hokimlik vakolatlari hajmi pasayadi va proteksion tartibga solish vositasida bozorda ustunlik holatiga erishish imkoniyatlari, demak, renta izlab topish uchun imkoniyatlar qisqaradi. Darhaqiqat, korrupsiya darajasi past bo‘lgan barcha mamlakatlar uchun nisbatan erkin iqtisodiyot xosdir. Aksincha, amaldorlar monopol hokimligi va narxlarni bozor darajasidan past ushlab turish bilan tavsiflanadigan rejali iqtisodiyot taqchil va kamyob tovarlar va xizmatlar olish vositasi sifatida poraxo‘rlik uchun stimullar yuzaga keltiradi.³⁴ Shuningdek, mazkur dalilga qarshi bir qator e’tirozlar ham bor. Birinchidan, xususiy sektor doim hamma muammoni qoniqarli hal qilish yo‘lini taklif etishga qodir bo‘lmaydi va bunday holatlarda ko‘pchilik odamlar davlatning aralashuvini o‘rinli deb hisoblaydi.
Bu o‘z navbatida, vijdonsiz nazorat qilish va davlat rentasi to‘plash uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shunday qilib, korrupsiyadan to‘liq xalos bo‘lishning hattoki ochiq iqtisodiyotda ham imkoni bo‘lmaydi. Ikkinchidan, iqtisodiy erkinlashtirish jarayoni hukumat tomonidan amalga oshiriladi va shu sababli mohiyatan iqtisodiyotga faol aralashuv hisoblanadi (u qo‘shimcha ravishda xususiylashtirishda korrupsiya yordamida boyib ketish manbalari yaratish bilan birgalikda kuzatiladi). Shu sababli amaliyotda erkinlashtirishning boshlang‘ich davri ko‘pincha qarama-qarshi samara korrupsiyaning avj olishi bilan tavsiflanadi.³⁵
Uchinchidan, tadqiqotlar liberal-demokratik siyosiy tizimda korrupsiya darajasining mamlakat rahbariyati neoliberal yoki ijtimoiy-demokratik mafkuraga aml qilishiga bog‘liq emasligini ko‘rsatadi. Boz ustiga, korrupsiya darajasi past bo‘lgan ko‘plab mamlakatlarda (Kanada, Niderlandiya, Skandinaviya) soliqlar va davlat harajatlari nisbatan kattadir.
XIX va XX asrlar bo‘sag‘asi rivojlangan mamlakatlarda korrupsiya rivojlanishida yangi bosqich. XX asrning ikkinchi yarmida korrupsiya yanada dolzarb xalqaro muammoga aylana boshlanishi. XIX va XX asrlar bo‘sag‘asi rivojlangan mamlakatlarda korrupsiya rivojlanishida yangi bosqich bo‘ldi. Bir tomondan, davlat tomonidan tartibga solishning va mos ravishda, amaldor hukmronligining navbatdagi kuchayishi boshlandi. Boshqa tomondan - raqobat kurashida «davlatni pora berib sotib olish» - davlatning alohida mayda xizmatchilarini vaqti-vaqti bilan pora berib sotib olish emas, balki kapital manfaatlarini himoya qilish uchun yuqori mansabdagi amaldorlar va siyosatchilar faoliyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysundirishga murojaat qiladigan yirik xususiy biznes vujudga kela boshladi. Siyosiy partiyalar ahamiyatining o‘sishi bilan rivojlangan mamlakatlarda (ayniqsa, G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida Ikkinchi jahon urushidan keyin) partiya korrupsiyasi rivojlanib, bunda o‘z manfatlarini himoya qilish va ilgari surish uchun yirik firmalar va transmilliy korporatsiyalar nafaqat shaxsan siyosatchilarga, balki partiya kassasiga ham pul to‘lay boshladi.
XX asrning ikkinchi yarmida korrupsiya yanada dolzarb xalqaro muammoga aylana boshladi. Korporatsiyalar tomonidan chet eldagi yuqori mansabdor shaxslarni pora berib sotib olish ommaviy xarakterga ega bo‘ldi. Globallashuv shunga olib keldiki, bir mamlakatdagi korrupsiya ko‘plab mamlakatlarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsata boshladi. Bunda korrupsiya darajasi eng yuqori bo‘lgan mamlakatlar uchinchi dunyo bilan chegaralanib qolmaydi: 1990-yillarda sobiq sotsialistik mamlakatlardagi erkinlashtirish o‘ta ketgan mansab suiiste’mollari bilan birgalikda kuzatildi. 1995-yil 31-dekabr sonida «Financial Times» gazetasi 1995-yilni «korrupsiya yili» deb atadi. Korrupsiya haqida bilimlarni targ‘ib qilish uchun BMT Korrupsiyaga qarshi kurash xalqaro kuni (9-dekabr) ta’sis qildi.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib korrupsiya xalqaro muammoga aylandi. Ayniqsa, globallashuv jarayonlari natijasida bir mamlakatdagi korrupsiya boshqa mamlakatlar rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsata boshladi.
XX asrda keng rivojlangan ta’lim va fandagi korrupsiya, ayniqsa, jamiyatning inqirozga yuz tutganligi bilan baholanadi. Fan sohasidagi korrupsiya uning turli tarmoqlarida mutlaqo nekompetent mutaxassislarning jalb qilinishidir. Nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilish bilan bog‘liq jarayonda ko‘p hollarda proteksionizm va favoritizmning amal qilayotganligi sir emas. Bu esa, bir tomondan, fandan mutlaqo yiroq odamlarning ilmiy darajalarga ega bo‘lishi, ikkinchi tomondan esa, ilmiy salohiyatning sayozlashuviga olib kelmoqda;
-Ta’lim muassasining ilmiy salohiyatini oshirish vasvasasida umrida bir qator rus tilida gapira olmaydigan odamlarning chet ellarda maqolalar nashr etishi, nepotizm asosida zo‘rg‘a himoya qilib, ikki haftada qo‘liga diplom olib uchinchi haftasida talabgor tadqiqotchilarga ilmiy rahbar etib tayinlanishi, hozirgi davrda yurtimizda ilm-fanni rivojlantirish borasida olib borayotgan siyosatga mutlaqo ziddidir. Biz salohiyatni soxta himoyalar, yoki va soxta olimlarning sonini ko‘paytirish yo‘li bilan emas, balki tom ma’noda ilmga tashnalar, ilmni qadrlaydigan hisobiga oshirishimiz, yurtimizdagi islohotlarga javob bo‘la oladi;
-Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kundalik hayotimizda oq, kulrang va qora korrupsiya ko‘rinishlari ham farqlanadi. Oq korrupsiya jamoatchilik tomonidan qoralanmaydigan amaliyotlarni aks ettiradi. Ular amaliy tajribada mustahkam o‘rin olgan va muammo sifatida qaralmaydi. (Masalan, biz hurmatimiz, e’tiborimizni bildirish uchun o‘qituvchi yoki shifokorga o‘z ixtiyorimiz bilan kichik tuhfalar olib boramiz va uning bu tuhfani olishi oq korrupsiyadir, zero bunda ta’magirlik mutlaqo namoyon bo‘lmaydi. (Shu bois, Rossiyada mansabdor shaxslarga beriladigan sovg‘aga ajratiladigan mablag‘ miqdori belgilangan). Kulrang korrupsiya deganda, jamoatchilik o‘rtasida aniq bir munosabat hali shakllanmagan korrupsion harakatlarni tushunadi (masalan, o‘qituvchilarning repetitorligi, ijtimoiy hayotning yozilmagan qonuniga aylangan kulrang korrupsiyadir). Aynan kulrang korrupsiya atrofida janjallar yuzaga keladi. Qora korrupsiya jamiyatning barcha qatlamlari tomonidan qoralanadi va uning oldini olish hamda bartaraf qilish bo‘yicha hukumat qarorlari qabul qilinadi, chunki bu umumiy tanazzulning ifodasidir;
-Jinoiy guruh ishtirokchilarining bitimni bir narxda tuzish haqida og‘zaki kelishuvi, rasmiy bitimni esa yanada baland narxlarda imzolanishi “kikbeking” deb nomlanadi. Bu ayniqsa AQShda keng tarqalgan korrupsiyaning shakli hisoblanadi. Bunda tafovutning bir qismi bitimga ruxsat bergan mansabdor shaxslarga beriladi, ya’ni yashirin pora berish sodir etiladi;
Xulosa qilib aytganda, har bir muayyan holda korrupsiyaning ayrim ko‘rinishlari mavjudligi shaxs korrupsiya jinoyati yoki huquqbuzarligi sodir etganining shak-shubhasiz dalili hisoblanmaydi. Ular faqat muayyan holatlarda va korrupsiyaning tashqi belgilari mavjud bo‘lgan taqdirda jinoyat yoki huquqbuzarlikka aylanadi.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Korrupsiya tushunchasi va uning mazmun-mohiyati?
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni bevosita amalga oshiruvchi davlat organlar?
   
3. 
   Korrupsiyaning iqtisodiy mohiyati va ildizlarini tushutirib bering?
   
4. 
   Korrupsionerlarni do‘zaxni eng qorong‘u va eng chuqur joyiga tashlash kerak degan fikr muallifi kim?
   
5. 
   Korrupsiyaga qarshi kurashgan birinchi davlat?
   
6. 
   Korrupsiya muhokama qilingan dastlabki asar?
   
7. 
   Qaysi tashkilotlar “Korrupsiya ishonib topshirilgan hukmronlik qilishni shaxsiy manfaat yo‘lida suiiste’mol qilish” deb tushunadilar?
   
8. 
   “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qachon qabul qilingan?
   
9. 
   Rossiyada chop etilgan yuridik ensiklopediyada «korrupsiya» atamasiga qanday ta’rif berilgan?