10 mavzu: korrupsiya shakllanishining genezisi va uning evolyutsiyasi reja

Korrupsiya bu - jamiyatni turli yo‘llar bilan iskanjaga oladigan dahshatli illatdir. Mazkur illat demokratiya va huquq ustuvorligi asoslariga putur yetkazadi, inson huquqlari buzilishiga olib keladi, bozorlar faoliyatiga to‘sqinlik qiladi, hayot sifatini yomonlashtiradi va odamlar xavfsizligiga tahdid soladigan uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va boshqa hodisalar ildiz otib, gullashi uchun sharoit yaratib beradi. Bugungi kunda dunyoning 158 davlati ushbu konvensiyaning a’zolari hisoblanadi. Korrupsiyaga qarshi xalqaro konvensiyaning qabul qilinishini jahon hamjamiyati «chuqur qoniqish hissi bilan» kutib oldi. Aftidan, bu globallashuv sharoitida korrupsiya dunyoning deyarli barcha davlatlari farovonligiga tahdid solayotganligi bilan bog‘liq. Masalan, jahon bankining ma’lumotlariga qaraganda, butun dunyoda YaIMning taxminan 5 foizi korrupsiya hamda moliyaviy mablag‘lardan noto‘g‘ri foydalanish va ortiqcha harajatlar (rastratalar) tufayli yuqotiladi. Control Risks Group konsalting firmasining xabar berishicha, xalqaro kompaniyalarning deyarli yarmi raqobatchilari pora berish yordamida ularning biznesini sindirganligi tufayli oxirgi besh yil ichida boshqa mamlakatlarga investitsiya kiritishdan voz kechishlariga to‘g‘ri kelgan. Korrupsiya - jamiyat va davlatning chirishidan iborat ijtimoiy hodisa bo‘lib, bunda davlat xizmatchilari, davlat funksiyalari va o‘zga boshqaruv funksiyalarini, jumladan, xususiy sektordagi funksiyalarni bajarish vakolatlariga ega bo‘lgan boshqa shaxslar o‘z xizmat mavqeidan, egallab turgan lavozimining maqomi va obro‘sidan xizmat manfaatlari hamda belgilangan huquq va axloq qoidalariga xilof tarzda shaxsiy boyish yoki shaxsiy manfaatlar yo‘lida foydalanadilar.
Korrupsiyaning iqtisodiy mohiyati va huquqiy baholanishini farqlash zarur. Iqtisodiy jihatdan erkin bozor qonun-qoidalariga mos kelmaganidan yashirincha yuz beradigan munosabat. Bu munosabatda barcha korrupsiyalashgan unsurlarning manfaati uyg‘unlashadi. Amaldor xizmatiga talab bo‘lgandan, uni taklif etishadi, ya’ni sotishadi. Bu yerda pora yashirin xizmat haqi shakliga kiradi. Poraxo‘rlikda ham bozor munosabati bor, lekin bu g‘ayri ijtimoiy tor egoistik manfaatga buysunuvchi munosabat bo‘lganidan uni jamiyat tan olmaydi, chunki bu yerda ayrim shaxslar yohud guruhlar manfaatining amalda ortishi boshqalar manfaatiga yo‘l bermaslik hisobidan bo‘ladi, shu vajdan buni jamiyat qabul qilmaydi, u yashirin tus oladi. Korrupsiyaning sabablari har xil talqin etiladi. Ular obyektiv va subyektiv bo‘lishiga e’tibor beriladi. Ular orasida qonunchilikning nomukammalligi, demokratik prinsiplar va institutlarning rivojlanmaganligi, davlatning kuchsizligi ajratiladi. Bizningcha, korrupsiyaning mavjudligini iqtisodiy tizimning o‘zidan qidirish kerak. Korrupsiya iqtisodiy hodisa ekan, uning iqtisodiy ildizlarini topish kerak. Bu ildizlar pul munosabatlarining o‘zida joylashgan. Pul universal to‘lov vositasi, uni hamma operatsiyalar uchun qabul qilishadi, pul boylikning timsoli, boylik to‘plashning eng qulay shakli. Puldagi eng yuksak likvidlik xususiyati uni ko‘proq topishga intilishni keltirib chiqaradi. Pulni saqlash xavfsiz, uni xohlagancha jamg‘arish mumkin. Pul ko‘zga ko‘rinmas moliyaviy aloqalar o‘rnatish imkonini beradi. Pulning inkvidligi muhim bo‘lganidan, pora berishda qattiq va valyutalar ishlatiladi, chunki ularning qadri barqaror bo‘lgani uchun jamg‘arish vositasi bo‘la oladi. Pul - bozor munosabatlarining mahsuli, uning yordamida barcha iqtisodiy aloqalar amalga oshiriladi va shu sababli pul munosabatlarining rivojlanishi korrupsiyani oziqlantiradi.
Tarixdan ma’lumki, quldorlik jamiyatida qonun tomonidan inson huquqlari faqat quldorlar uchun imtiyoz sifatida qarab chiqilib, behisob qullar ommasi huquqi inkor etilar edi.
Shunday tamoyil o‘rta asrlarga ham bo‘lgan. Aholining qatlamlari turli tabaqalarga bo‘lingan o‘sha davrlarda inson huquqi ayrim tabaqalarning imtiyozi hisoblanib, huquqiy tenglik muayyan tabaqaga mansublik bilangina belgilanardi. Shu bilan birga inson huquqlarining tabaqaviy cheklanganligi shaxs dahlsizligi huquqi ilk bora ifodalangan inglizlarning 1215-yilgi “Erkinliklarning buyuk Xartiyasi” inson huquqlarini himoya qilib chiqqan insonlar o‘rtasida tinchlik bo‘lishini qonuniy mustahkamlashiga asoslangan hujjatlardan biridir.
Qadimgi yunon faylasuflaridan Platon korrupsiyani siyosiy kategoriyalar qatoriga kiritgan bo‘lsa, Aristotel shunday degan: “Har qanday davlat tizimida - konunlar va boshka farmoyishlar orqali ishni shunday tashkil qilish kerak-ki, unda mansabdor shaxslarni noqonuniy yo‘l bilan boyishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim” degan. Bu borada Sharq Arastusi Abu Nasr Forobiy o‘zinig “Fozil odamlar shahri” asarida fuqarolik jamiyatini qurishda to‘g‘anoq bo‘ladigan muammolardan biri korrupsiyadir, deb qayd etgan.
Fransuz mutafakkiri Sharl Monteske esa korrupsiyani yaxshi siyosiy tartib yoki tizimni izdan chiqaruvchi “disfunksional jarayon” sifatida tavsiflab, bu borada “Asrlar tajribasidan ma’lumki, har qanday hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan shaxs, uni suiiste’mol qilishga moyil bo‘ladi va u ma’lum bir maqsadga erishmaguncha shu yo‘nalishda yuradi” degan fikrlarni bildirgan. G‘arbiy Yevropa davlatlarining keyingi tarixida ham korrupsiyaning turli ko‘rinishlari va korrupsion munosabatlarning avj olishi nafaqat tarixiy manbalarda balki, o‘sha davrning ilg‘or yozuvchi faylasuflarining asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Xususan, Shekspirning “Venetsiyalik savdogar”, “Qonga qon, jonga jon”, Dantening “Do‘zax”, “Tozalovchi” kabi asarlarida ham yoritilgan. Dante korrupsionerlarni do‘zaxni eng qorong‘u va eng chuqur joyiga tashlash kerak degan fikrni bildirgan. Italyan faylasufi Nikkolo Makiavelli esa uni davlatning fuqarolar ma’naviyatiga putur yetkazuvchi umumiy kasalligi alomati deb hisoblagan va yo‘talga kiyoslab shunday degan edi, “Korrupsiyani ham yutalga o‘xshab oldin aniqlash qiyin, ammo davolash oson, lekin bu kasalni o‘tkazib yuborsangiz uni aniqlash oson, ammo davolash qiyin”.²
Korrupsiya albatta bugun paydo bo‘lgan illat emas, u qadimdan buyon mavjud bo‘lib kelmoqda. Uning o‘zaklari juda qadimga borib taqalib, bu hol qabilada ma’lum mavqega ega bo‘lish uchun qabila sardorlariga sovg‘alar berish odatidan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. O‘sha davrlarda bu normal holat sifatida qabul qilingan. Biroq davlat apparatining murakkablashuvi va markaziylashuvi korrupsiyaning davlat rivojlanishiga katta to‘siq ekanligini ko‘rsatdi. Korrupsiyaga qarshi kurashgan birinchi davlat sifatida qadimgi Shumer davlati tan olinadi. Ushbu davlatda korrupsiyaga qarshi kurashgan hukmdor sifatida xotira qolgan shaxs Uruinimgina - eramizdan avvalgi XXIV asrning ikkinchi yarmida Lagash shahar-davlatining shumerlar podshosi hisoblangan. Korrupsiya uchun boshqalarga namuna bo‘ladigan va ko‘pincha shafqatsiz jazolar qo‘llanishiga qaramay, unga qarshi kurash kutilgan natijalarga olib kelmagan. Eng yaxshi holatda xavfli jinoyatlarning oldini olishga erishilgan, lekin mayda kamomad va poraxo‘rlik darajasida korrupsiya ommaviy xarakterga ega bo‘lgan. Korrupsiya muhokama qilingan dastlabki asar - «Artxa-shastra» - eramizdan avvalgi IV asrda Bxarat (Hindiston) vazirlaridan biri tomonidan Kautilya taxallusi ostida chop etilgan. Unda muallif «podshohning mulki, hatto kichik miqdorda bo‘lsa ham, bu mulkni idora qiladiganlar tomonidan o‘zlashtirib olinishi mumkin emas» degan xulosa chiqargan.
Xuddi shu kabi muammolarga Qadimgi Misr fir’avnlari ham duch kelgan bo‘lib, bu yerda erkin dehqonlar, hunarmandlar va hatto harbiy ayonlarga nisbatan ham o‘zboshimchalik va zo‘ravonlik ishlatgan hamda qonunbuzarliklarni o‘ziga kasb qilib olgan amaldorlar byurokratik apparati yuzaga kelgandi. Bizgacha yetib kelgan Itaxotel degan shaxs o‘z pand-nasihatlarida quyidagicha tavsiya beradi: «Boshliq oldida belingni bukib ta’zim qil, shunda sening uyingda tartib bo‘ladi, sening maoshing joyida bo‘ladi, kim boshliqqa qarshilik ko‘rsatadigan bo‘lsa, uning hayoti oson kechmaydi, lekin u iltifot ko‘rsatganda esa yashash ham oson bo‘ladi».³
Qadimgi davlatlarni ayniqsa huquqni muhofaza qiluvchi organlarning poraxo‘rligi qattiq tashvishga solganligi bizgacha saqlanib qolgan manbalardan ma’lum. Chunki bu holat davlatning obro‘siga juda qattiq putur yetkazardi. Dunyoning yetakchi dinlarida ham birinchi navbatda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning poraxo‘rligi qattiq qoralanadi. Jumaladan, Injilda “Sovg‘alarni qabul qilma, chunki sovg‘a ko‘rni ko‘radigan qiladi va haqiqatni o‘zgartiradi” deyilgan bo‘lsa, Qu’roni Karimda “Boshqalarning mulkini nohaq yo‘l bilan olmangiz va boshqalarga tegishli bo‘lgan narsalarni olish uchun o‘z mulkingizdan hokimlaringizga pora qilib uzatmangizlar” yoki “Bir-birlaringizning mollaringizni botil yo‘l bilan yemang. Bilib turib odamlarning mollaridan bir qismini yeyishingiz uchun uni hokimlarga gunohkorona tashlamang” (Baqara surasi, 188) deyilgan.
Lekin shunga qaramay, poraxo‘rlik Usmoniylar xalifaligida ham mavjud bo‘lgan. Avvaliga xalifa turli idoralar faoliyatini shaxsan o‘zi nazorat qilardi, lekin vaqt o‘tishi bilan bu ishni o‘ziga yaqin odam - xalifaning turli ishlar bo‘yicha shaxsiy yordamchisi bo‘lgan vazirga topshirib qo‘ydi. Vaqt o‘tishi bilan vazirlar keng tarmoqli davlat apparatini shakllantirdi. X asrning o‘rtalariga kelib, u yoki bu lavozimga tayinlanish uchun amaldorlar tomonidan vazirlarga pora berish amaliyoti shakllanib bo‘lgandi.
Bundan, masalan, xalifa Muqtadirning vaziri bo‘lgan Ubaydulloh Hoqoniy (926-yil vafot etgan) amaldorlarni turli lavozimlarga tayinlash va olib tashlashda faol foydalandi. Pulga qattiq muhtojlik sezayotgan davlat soliqlar to‘plashni xususiy shaxslarga topshirgani bois bu turli suiiste’molliklarni yuzaga keltirardi. Shu tariqa poraxo‘rlik xalifalik tanazzulga yuz tutishining sabablaridan biriga aylandi.
Bu holat Usmoniylar saltanatida ham istisno emasdi. Xususan, dehqonlardan turli soliqlarni to‘plashda harbiy xizmatchilar qing‘irliklar sodir etardi. Bu suiiste’mol holatlarini hattoki Usmoniylar saltanati shayxulislomlari chiqargan maxsus fatvolar ham bartaraf qila olmadi. Sipohilar nimadir “uzatish” evaziga asta-sekinlik bilan harbiy yurishlarga bormay qo‘ydi, o‘zlariga taqdim etilgan yerlarda muqim qolib, amalda davlat mulkini shaxsiy mulk qilib olishdi. Davlat esa, o‘z navbatida, vazirlar timsolida ko‘ngilsiz reaksiyadan xavfsiragan holda, harbiylar bilan to‘qnashuvga borishdan hadiksirardi.
Usmoniylar saltanatida poraxo‘rlik oqibati shu bo‘ldiki, qo‘shinlar harbiy tayyorgarligini yo‘qotdi, natijada XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida qator mag‘lubiyatlarga uchrab, davlatning qudratiga putur yetkazdi.
Qadimgi Rim qonunlarida «corrumpere» atamasi «sudda ko‘rsatmalarni pulga sotib olish» va «sudyani pora berib sotib olish» ma’nosida foydalana boshlagan: «Nahotki sen sudda so‘zlashda ishlarni tekshirish uchun tayinlangan va bu ish bo‘yicha pora olgan sudya yoki vositachini o‘lim jazosi bilan jazolaydigan qonunni shafqatsiz deb hisoblaysiz?)».⁴