10. Mavzu:"Idrok xaritasi". Mavzuni "Idrok xaritasi" asosida yoritib berish

- talabalarning bayonotlari va qo'shimchalari bo'yicha; O'qituvchi tomonidan ko'rgazmali materialni og'zaki tushuntirish. · Talabalarning kuzatishini shakllantirish: Kuzatish maqsadini belgilash; Kuzatish bosqichlarini aniqlash;

- umumiy, asosiyni belgilash;

- umumlashtirish.

Talabaning xulq-atvorida shaxsiy fazilatlarning namoyon bo'lishi

Talabalarning qiziqishlari quyidagilarga qaratilgan:

ta'lim faoliyati;

Sportdagi yutuqlar;

Odamlar o'rtasidagi munosabatlar;

· Biznesga, o'qitishga munosabat: (u o'qishni yaxshi ko'radimi, uni o'qishga nima undaydi, turli o'quv fanlariga munosabati, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarga munosabati):

Jamoat faoliyati;

mehnatsevarlik

Mas'uliyat: o'ziga ishonib topshirilgan har qanday vazifani har doim yaxshi va o'z vaqtida bajaradi;

Tashabbus: ishlarning tashabbuskori sifatida ishlaydi;

Tashkil etilgan: o'z ishini to'g'ri taqsimlay oladi;

Tozalik: narsalarni tartibga soladi, ozoda, aqlli;

Muvaffaqiyatga intilish: intilish va har qanday biznesda muvaffaqiyatga erishish.

Odamlarga munosabat(jamoa, guruh bilan munosabatlar, guruhning o'quvchiga munosabati):

Kollektivizm: guruhning boshqa talabalariga nisbatan g'amxo'rlik ko'rsatadi;

Halollik, rostgo'ylik;

Adolat;

Muloqot: odamlar bilan aloqada o'z xohishi bilan harakat qiladimi;

Xushmuomalalik, xushmuomalalik.

O'z-o'zini hurmat qilish, o'z-o'zini hurmat qilish(o'zini haddan tashqari baholash yoki past baholash, uning mukofot va jazolarga qanday munosabatda bo'lishi):

Kamtarlik;

O'ziga ishonch, ya'ni vazifalarni, topshiriqlarni boshqalarning yordamisiz bajaradi;

11.Mavzu: So’zlashuv nutq uslubi. Nutqiy kompetentlikka rioya qilish . Sohaga oid ilmiy mavzuning og’zaki taqdimoti .

Bu uslub sintaktik oddiy jumlalar (ko'pincha slozhnosochinennogo va conjunctionless), foydalanish bilan tavsiflanadi uchun to'liq jazo so'zlarni, jumla (salbiy, ijobiy, maqsadlari, va hokazo foydalanib, (muloqot), undalma va so'roq jazo keng foydalanish, gapda mulk va og'zaki sifatdosh iboralar yo'qligi ) .. Bu uslub turli sabablarga ko'ra sabab bo'lishi mumkin nutqida uzilishlar bilan xarakterlanadi (karnayi hayajon, to'g'ri so'zni, bir fikr kelgan kutilmagan to'siq podyskivaniem).

asosiy taklifi sindirish va uni maxsus ma'lumot, tushuntirish, izoh, tuzatishlar qilish qo'shimcha tuzilmalar foydalanish, aniqliklar ham so'zlashuv uslubi xarakterlaydi.
so'zlashuv nutqida qondirish va mumkin murakkab jumlalar, ko'pincha leksik va sintaktik birliklar bilan bog'liq: birinchi qismi so'z baholashni o'z ichiga olgan ( "aqlli", "Ofarin", "ahmoq", va hokazo ...), va ikkinchi qismi, bu oqlaydi baholash, masalan: "Ofarin, deb yordam!" yoki "Agar quloq deb Bear Esi past xotin!"
Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo’llanish yo’llari, fonеtik, lug’aviy, frazеologik va grammatik birliklarning qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi.
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum bir sohada qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi dеyiladi.
O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor.
1. So’zlashuv uslubi
Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasi dan tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi.
So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar, tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo, hamma ishni do’ndiribsiz-da. Mazza qildik. Kеtaqo-o-ol!
So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi. Ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. Oilada, ko‘cha – ko‘yda kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan nutq uslubi so‘zlashuv uslubi deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv uslublarini o‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv uslubidir. So‘zlashuv uslubining har ikki turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga chiqadi. Bu uslubda so‘zlar odatda kinoya, piching, qochirmalarga boy bo‘ladi. So‘zlashuv uslubining yana bir o‘ziga xos xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha so‘z – daplar, to‘liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda iboralardan keng foydalaniladi. Umumxalq tili ma’lum bir xalqning so‘zlashuv tilidir. Adabiy til esa ma’lum bir til qoidalari asosida tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir. Umumxalq tili kengroq hajmda bo‘lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, jargonlar, ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid so‘zlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo‘lib, til qoidalariga asoslanilmaydi.
Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilarni o‘zida namoyon qilgan til shakli sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig‘indisi lahja deyiladi. Sheva va lahjalar ma’lum bir hududda yashovchi aholining mahalliy so‘zlashuv tilidir (masalan, Toshkent shevasi, Farg‘ona shevasi kabi).
2. Ilmiy uslub
Fan-tеxnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfеra yog’ini. Tomchining diamеtri 0,5-0,6 mm bo’ladi.
Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so’zlar o’z ma'nosida qo’llanadi, qoida yoki ta'rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo’laklar, kirish so’zlar, kirish birikmalar, shuningdеk, qo’shma gaplardan ko’proq foydalaniladi.
3. Rasmiy-idoraviy uslub
Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma'lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e'lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy bеlgisi: jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo’lishi. Bu uslubda ham so’zlar o’z ma'nosida qo’llanadi, ko’pchilikka ma'lum bo’lgan ayrim qisqartma so’zlar ishlatiladi, har bir sohaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko’pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko’rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo’laklarining odatdagi tartibda bo’lishiga rioya qilinadi: O’z lavozimini suiistе'mol qilganligi uchun M.Ahmеdovga hayfsan e'lon qilinsin.
4. Ommabop (publitsistik) uslub
Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kеsimlar buyruq va xabar maylidagi fе'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti.
5. Badiiy uslub
Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot bеrish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estеtik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kеlinchagi bo’lmish bahor o’z sеpini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi.
Badiiy asarlar uslubi aralash uslub hisoblanadi. Unda so’zlashuv uslubiga, kitobiy uslublarga xos o’rinlar ham uchraydi.
Og’zaki nutq turlari
Siyosiy-ijtimoiy nutq:
1. Siyosiy-ijtimoiy va siyosiy iqtisodiy mavzudagi nutq.
2. Sessiya, konferenciyadagi nutq.
3. Siyosiy sharh.
4. Harbiy vatanparvarlik nutqi.
5. Miting nutqi.
6. Rasmiy-diplomatik nutq.
7. Ilmiy-ommabop nutq.
2. Akademik nutq:
1. O'quv yurtlari ma'ruzalari.
2. Ilmiy nutq (ma'ruzalar).
3. Ilmiy sharh.
4. Ilmiy axborot.
3. Sud nutqi:
1. Qoralovchi (prokuror) nutqi.
2. Jamoatchi-qoralovchi nutqi.
3. Oqlovchi (advokat) nutqi.
4. Jamoatchi oqlovchi nutqi.
5. O'z-o'zini himoya qilish nutqi.
4. Ijtimoiy-maishiy nutq:
1. Madhiya (yubiley yoki maqtov nutqi).
2. Ta'ziya (motam nutqi).3. Tabrik nutqi (tost).
5. Diniy nutq:
1. Hutba.
2. Va'z.
Uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so‘zlar

11.Mavzu: Publitsistik nutq uslubi. Publitsistik maqolalar bilan tanishish va tahlil qilish. OAV mavzusi haqida.

Ommabop (publitsistik) uslub

Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kеsimlar buyruq va xabar maylidagi fе'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti.
Bugungi publisistikamiz haqida so‘z yuritganda mamlakatimizda 2017 yil – “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb nomlangani hamda shunga yarasha jamiyatimizda qanday tub o‘zgarishlar yuz berayotgani-yu, bu jarayonlar adiblarimiz ijodida qay darajada o‘z aksini topayotganiga e’tibor qaratish darkor. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning 2017 yil 3 avgust kuni yurtimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvida aytilgan ko‘pgina fikrlari, ilg‘or g‘oyalari qalam ahli uchun o‘ziga xos “yo‘l xaritasi”ga aylanib qoldi, desak ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Davlatimiz rahbarining “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir” sarlavhali o‘sha ma’ruzasida ijod ahli bilishi, dildan his etishi zarur bo‘lgan ayrim fikrlarga e’tibor qaratamiz: 

– 15-20 yildan keyin O‘zbekistonning madaniy rivojlanishi qanday kechadi, bugun biz yashayotgan Internet va yuksak texnologiyalar asrida adabiyot va san’at, madaniyatimizning o‘rni va ta’sirini nafaqat saqlab qolish, balki qanday qilib uni kuchaytirish mumkin, degan to‘g‘ri va odilona savollar barchamizni, birinchi navbatda, xalqimizning eng ilg‘or vakillari bo‘lgan ijod ahlini o‘ylantirishi zarur emasmi? 

Hozirgi paytda yurtimizda turli mulk shakliga ega bo‘lgan 1513 ta ommaviy axborot vositasi, shuningdek, 122 ta nashriyot faoliyat olib bormoqda. Ammo ularning barchasi ham bizning milliy g‘oyamizni rivojlantirish, xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qilyaptimi, degan savol ko‘ndalang turibdi. 
Bu fikrlarni – davr hikmati, deb ta’riflaging keladi. Bu hikmatlar – tom ma’noda hayot haqiqatiga aylanib qolmog‘i uchun har bir qalamkash hayotga teran nazar bilan qarab, izlanmog‘i zarur. Davlatimiz rahbarining quyidagi so‘zlarini barcha ijodkorlar zimmasiga yuklatilgan eng muhim vazifalar sifatida qabul qilishlarini istardim: 
– Bugungi kunda O‘zbekiston ulkan qurilish va bunyodkorlik maydoniga aylanmoqda. Zamonaviy korxona va inshootlar, avtomobil va neft zavodlari, to‘qimachilik kombinatlari, erkin iqtisodiy zonalar barpo etilyapti. Yangi-yangi konlar ishga tushirilmoqda, mintaqa va hududlarimizda avtomobil va temir yo‘llari, suv omborlari, muhtasham ko‘priklar, aholi uchun arzon uy-joylar, ko‘plab ilm-fan, tibbiyot, madaniyat va sport markazlari qurilmoqda, minglab gektar maydonlarda katta-katta bog‘-rog‘lar yaratilmoqda. Eng muhimi, murakkab va og‘ir, chuqur bilim va tajribani talab qiladigan sharoitlarda, kechani kecha, kunduzni kunduz demasdan, mana shunday katta loyihalarni kim amalga oshiryapti, kim bu ishlarni qilyapti? O‘zimizning odamlar, o‘zimizning yigit-qizlarimiz. Ana shu qora ko‘zlarning mehnati va jasorati, Vatanga fidoyiligi har qanday e’tirof va tahsinga loyiq emasmi? Bunday bunyodkorlik ishlari har qanday ijodkor uchun ilhom manbai bo‘lib, yangi asarlar uchun mavzu bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
Zamonamizning haqiqiy qahramonlari bo‘lgan mana shunday quruvchi va muhandislar, dala zahmatkashlari haqida, jonkuyar muallim va shifokorlarimiz, jasur harbiylarimiz, navqiron yoshlarimiz erishayotgan yutuq va marralar haqida sizlar yozmasangiz, Vatanimiz tarixining badiiy solnomasini sizlar yaratmasangiz, kim yaratadi? Agar biz iste’dod va mahoratimizni shu muqaddas zamin, shu olijanob xalqimiz uchun safarbar etmasak, hazrat Navoiy aytmoqchi, bu hunarni asrab nima qilamiz, qaerga opketamiz uni? 
Bu hayotbaxsh va ilhombaxsh so‘zlar navbatdagi publitsistikamiz mavzulariga zamin yaratishi shubhasiz. Demak, uni o‘qish barobarida tub mazmun-mohiyatini uqish, anglash, his etish lozim. Bu ezgu fikrlar ijodimizda – ezgu so‘zlarga ulanmog‘i va o‘z navbatida ezgu amallarga aylanmog‘i zarur. 
Publitsistikaning OAVda yoritilishi masalasiga kelganda shuni aytish joizki, u imkon qadar tezroq, hozirjavoblik bilan ommaga yetkazilishi maqsadga muvofiqdir. Unda ko‘tarilgan muhim va dolzarb masalalardan odamlar qancha tez xabardor bo‘lishsa, shuncha yaxshi. Negaki, publitsistika o‘quvchi qalbini ma’nan boyitish bilan bir qatorda insonni o‘ylashga, fikrlashga undaydi. Ko‘pdan ko‘p fikr chiqadi, deganlaridek, ba’zi masalalar yechimini ijobiy hal etishda jamoatchilik fikri ham g‘oyat muhim. Demak, tezkor xabar kabi publitsistikani ham ommaga tezkorlik bilan yetkazish maqsadga muvofiqdir. Bu borada milliy internet saytlarining o‘rni beqiyos. 
2017 yil dekabr oyida www.uza.uz saytida yoritilgan adib Ahmadjon Meliboevning “Jurnalistga jur’at kerakmi?” sarlavhali publitsistikasidagi quyidagi da’vatkor so‘zlar hech kimni befarq qoldirmaydi: “Dunyo davlatchiligi tarixidan ma’lumki, davlat boshqaruviga kelgan har bir rahbar o‘z faoliyatini islohotlardan boshlaydi, boshqaruv tizimiga, qonunchilikka turli o‘zgarishlar kiritilishiga harakat qiladi. Ammo bu harakatlarning barchasi ham kutilgan natijani bermaydi. Buning sababi shuki, islohotlar bir kishining xohish-istagini emas, butun xalqning, el-yurtning, jamiyatdagi barcha qatlamlarning, sodda qilib aytganda, kattayu kichik, yoshu qari, sog‘lom va dardmanning xohish-istagini, davlat, jamiyat va millat manfaatlarini, yondosh va jondosh qo‘shnilar, uzoq-yaqindagi hamkorlar, strategik sheriklar bilan bo‘ladigan aloqalar rivojiga uyg‘un va hamohang bo‘lsagina amalga oshadi. Bunday xususiyatlarga ega bo‘lmaganlari esa qog‘ozlarda qolib ketadi”. Axir, bu har bir ongli fuqaro dilidan kechayotgan o‘ylarga hamohang fikr-ku. 
2017 yilda www.kitobdunyosi.uz saytida Ahmadjon Meliboevning qator publitsistikalari yoritildi va ularni o‘quvchilar katta qiziqish bilan kutib oldilar. Adibning “Aytmatov afsonasi” sarlavhali publitsistikasida “Yozuvchi xalqimiz tarixi va madaniyatini, boy ma’naviy merosimizni yaxshi biladi, chuqur his etadi, buyuk allomalarimiz bilan o‘zbek xalqi kabi faxrlanadi. Uning qissa va romanlarida, publitsistik maqolalarida O‘zbekiston, o‘zbek xalqi, qadim tariximiz, ajdodlarimizning buyuk ma’naviy merosi, Samarqand va Buxoro tarixi bilan faxrlanish, Orol ko‘lining taqdiri bilan bog‘liq o‘rinlar ko‘plab uchraydi, publitsistik maqolasi g‘oyat ahamiyatlidir” degan fikrlari har bir o‘quvchida iftixor tuyg‘usini jo‘sh urdiradi. 

15. Mavzu: Sohaga oid ilmiy maqolalardan biriga taqriz yozish.

Biz kimning avlodimiz? “Insoniyatning qisqacha tarixi”

asariga taqriz.

Tarix bu o‘tmish voqealarining ketma-ketligi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligini, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fandir. Rivojlangan davlatlar darsliklarida bu bog‘liqliklar o‘quvchilarga o‘tiladi. Ammo bizning tarix kitobimiz quyidagicha (ko‘pchilikka tushunarli bo‘lishi uchun, asosan “O‘zbekiston tarixi”ni nazarda tutyapman) eramizdan avval: To‘maris, Shiroq, yunonlar istilosi, Spitamen; eramizdan keyin: turk hoqonligi, arablar kelishi, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar, so‘ng mo‘g‘ullar bosqini, Amir Temur davlati, keyin Temuriylar va Shayboniylar ziddiyati, xonliklar, shu bilan ruslar istilosiga o‘tib ketamiz. Bu voqealar va shaxslar faoliyatining bugungi kunimizga ta’siri haqida nechtamiz bilamiz? Masalan, men deyarli bilmayman, ammo bilgim keladi. Aniqrog‘i, biz tarixni voqealar va sanalar shaklida bilamiz, ularning rivojlanish qonuniyati, o‘zaro bog‘liqligi va bugunimizga ta’sirini bilmaymiz va bilishga urinmaymiz. Keling, savollar qo‘yaylik: barmoqlarimiz soni sakkizta bo‘lganda bugun sakkizlik sanoq tizimini qo‘llayotgan bo‘larmidik? Turkiston Muxtoriyati saqlanib qolganda bugun qanday davlatda yashayotgan bo‘lardik? Shayboniyzodalar shialar bilan urushmaganda bugun e’tiqodda shia bo‘larmidik? Chor Rossiyasi va sovetlar o‘lkamizni paxtaga emas za’faron yetishtirishga yo‘naltirganda sanoat va infrastrukturamiz qanday holatda bo‘lardi? Shunga o‘xshash savollar. Faktlarni to‘plash, ularni tizimlashtirish va sabab-oqibat tarozisida o‘lchash hamda qonuniyatlarini aniqlash bu fanning xususiyatidir.

Kitob inson avlodining paydo bo‘lishi, jamoalarga to‘planib yashay boshlashi, o‘zaro munosabatlar, kognitiv inqilob (ya’ni inson bilimining oshib ma’lum bosqichga yetishi va buning vositasida jamiyatni o‘zgartirishi), agrar inqilob (odamzot ekin yetishtirishni o‘rganib o‘zini ta’minlay olgani), o‘zaro xabarlashuv imkoniyati tufayli birlashib yashashga intilishi, ilmiy inqilob, kapitalizm va boshqa masalalarga to‘xtaladi. Va bu jarayondagi birlamchi sabablarni sharhlashga urinadi. Hararining uqtirishicha, inson jamiki mavjudotlar hukmdoriga aylanishiga uning o‘zaro axborot almasha olish va birlasha olish qobiliyati sabab bo‘ldi (shu qobiliyat boshqa mavjudotda bo‘lganda hozir yer yuzining hukmdori u bo‘lardi). Harari deydiki, insonlar birlashgan barcha ijtimoiy tuzilmalar xoh kompaniya, xoh davlat, xoh din, xoh siyosiy partiya – barchasi xayolot mahsuliga (ruschada “mif” va “vimisel”, ya’ni “to‘qima”, “uydirma”, “ertak” ma’nosida tarjima qilingan. Men ayni so‘zni “xayolot mahsuli” deb oldim, chunki bu yerda aynan mif-ertak so‘zi tushmaydi, ma’no ko‘proq “g‘oya”, “aqida” so‘ziga tortadi, nazarimda. Shunday bo‘lsa-da, dinni xayolot mahsuli deb atash islomiy aqidamizga zidligini eslatib o‘taman, e’tibor berish kerak nuqtalaridan biri shudir) ishonish oqibatida yuzaga keladi.

Kitob garchi ilmiy bo‘lsa-da, sodda uslubda yozilgan. Hatto, rus yoki ingliz tilini yangi o‘rgangan o‘quvchi ham qiynalmasdan tushunadi. Muallif muayyan voqelikni ravshanroq tushuntirish uchun badiiylikka yaqin tasvirlardan foydalanadi, sarlavhalarni qiziqarli tanlaydi: “Odam va Havoning bir kuni”, “Pejo afsonasi, “Ruhlar bilan muloqot”, “Urushmi tinchlik?” va hokazo.

Marksizmdan ma’lumki, Karl Marks kishilik jamiyatini beshta ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga bo‘ladi. Bunday tasnifga u iqtisodchi sifatida ishlab chiqarish vositalariga egalik nuqtai nazaridan yondashadi. Harari “aql-idrokli odam” (Xomo Sapiyens) tarixini to‘rt davrga bo‘ladi: kognitiv inqilob (taxminan eramizdan avvalgi 70-12 ming yillar oralig‘i, bu davrda odamzod tasavvuri rivojlanib aqlini tanigan), qishloq xo‘jaligi inqilobi (taxminan er.av 12 asrdan to eramizgacha, bu davrda qishloq xo‘jaligi rivojlandi), insoniyatning siyosiy tashkilot va imperiyalarga birlashuvi (taxminan eramizdan to 1500 yillargacha) va ilmiy inqilob davri (1500 yildan hozirgacha ilm-fan taraqqiy topish davri). Harari insoniyat tarixini bo‘laklarga ajratishda iqtisod emas, tabiiy fanlar, xususan, biologiya nuqtai nazaridan yondashadi, ya’ni odamni bir biologik tur deb qaraydi.
Harari o‘zaro bir-birini tanib munosabat o‘rnatib guruhga uyusha oladigan odamlar soni uzog‘i bilan 150 nafarga yaqin deydi. Guruhda odamlar soni 150 nafardan ortsa, boshqarish murakkablashadi, yetakchi ularni adashtira boshlaydi. Xo‘sh, shunday ekan, odamlar ming, mln kishilik birlashmalarga qanday uyushadi? Chunki ularni o‘zaro bir “xayolot mahsuli”ga ishonch birlashtiradi, deydi u. Bir-birini mutlaqo tanimaydigan ikki serb o‘zaro gaplashib ketishi mumkin, chunki ular serb xalqi, serb mamlakati va bayrog‘i borligiga shubha qilmaydi. Googlening ikki xodimi tanish bo‘lmasa-da, birgalikda samarali ishlaydi, chunki ular Google nomli kompaniya borligiga, uning aksiyalari va pullari mavjudligiga ishonadi. Ko‘rib turganingizdek, barchasini odamzot o‘ylab topgan xayolot mahsuliga ishonch birlashtiradi.
Kitobda nazariyalarga ko‘p erk berilgani uchun ishonchsiz tuyuluvchi joylari ham uchraydi. Muallif ba’zan o‘zidan avvalgi olimlarning fikrlariga “barchasi ertak” deb bepisand yondashadi. Ayniqsa, insonning odamsimon maymundan kelib chiqishi da’vosi insoniyat Odam Atodan tarqagan deb ishonuvchilarga yoqmasligi tabiiy. Ammo musulmon olimlar orasida Odam Ato birinchi jismoniy odam emas, undan avval ham odamlar bo‘lganligi, Odam Ato esa birinchi payg‘ambar va Yaratganning elchisi sifatida tanlanganligini aytuvchilar ham borligini (Rossiya Islom qo‘mitasi raisi Haydar Jamolning fikrini ko‘ring) unutmasligimiz kerak. Bu haqda turk tafsirchi olimi Mehmet Okuyanning ham qiziqarli fikrlari bor.

16.MAVZU: Sohaga oid ixtiyoriy ilmiy mavzuda tezis tayyorlash.
Ushbu atamani tushuntirish uchun ikkita fikr mavjud. Ba'zilar tezisni katta hajmli matn asosida tuzilgan mazmunli material deb hisoblashadi. Boshqalar esa, aksincha, batafsil materiallar tezislarga muvofiq yaratilgan deb da'vo qiladilar. Ikkala fikr ham to'g'ri, tezislar ikkalasi uchun ham qo'llaniladi.
Ko'pincha ilmiy tezislar mavjud, chunki murakkab mavzu qisqa shaklda taqdim etilishi kerak. Qisqalik haqida gapiradigan bo'lsak, agar siz bu ikki so'z deb o'ylasangiz, adashasiz. Asosiy shartlar bir nechta sahifalarda yozilgan. Misol uchun, agar ular biron bir konferentsiya uchun tuzilgan bo'lsa.
Agar siz tezisning katta maqola yaratish uchun ishlatiladigan ikkinchi ma'nosiga qarasangiz, ko'pincha bu savollarga javoblar to'plamidir. Misol uchun, mijoz kompaniya haqida matn yozishni so'raydi. Kopirayter kompaniya nima bilan shug'ullanayotganini, nima sotayotganini, bozorda nimalar ajralib turishini va hokazolarni qanday biladi.
Kerakli ma'lumotlarni olish uchun, Mijozga savollar beriladi:

• 
  nima sotiladi;
  
• 
  u qanday ishlab chiqariladi;
  
• 
  xususiyatlari va xususiyatlari;
  
• 
  Afzalliklar va kamchiliklar;
  
• 
  analoglardan qanday farq bor;
  
• 
  sifatni nima tasdiqlaydi;
  
• 
  maqsadli auditoriya.
  

Qabul qilingan javoblarni tezislar deb hisoblash mumkin va ular bo'yicha katta hajmli materiallar tuzilgan. Umuman olganda, yirik kompaniyalar ushbu ma'lumotni keyinchalik mualliflarga topshirish uchun oldindan tayyorlashga harakat qilishadi, aks holda maqola etarli darajada ma'lumotga ega emas.
YAXSHILIK VA SHAFQATSIZLIK YO'NALISHIDAGI TEZISGA MISOL
Biz quyidagilarni taklif qilamiz argumentlar:

1. 
   ichki qattiqlashuv sodir bo'lganda odamlarda paydo bo'ladi.
   
2. 
   Odamlar shafqatsiz munosabatda bo'lganlari uchun shafqatsiz bo'lishadi.
   
3. 
   hammaga berilmaydigan tabiiy sovg'a.
   

Tasviriy maqsadlar uchun mos misollar A. S. Pushkinning “Kapitanning qizi” qissasidan, N. V. Gogolning “Taras Bulba” qissasidan, F. M. Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanidan, M. A. Sholoxovning “Jim Don” dostonidan.
Rodion Raskolnikov yaxshi bola edi. Matushka ibodatning so'zlarini aytib, qanday yig'laganini eslaydi. U o'sib ulg'aygan sari, hayotning qanchalik adolatsiz ekanligini tushunib, ijtimoiy tuzum qonunlari haqida ko'p o'ylay boshladi. Raskolnikov shaxsning olomon ustidan hukmronligi haqidagi zamonaviy g'oyalarga berilib ketdi.
Bir kishining qudrati haqidagi fikrlarida bema'nilik darajasiga yetib, u og'ir jinoyatga qo'l urdi. Uning shafqatsizligini tushuntirish va oqlash mumkin emas va dahshatli vijdon azobi ko'rinishidagi jazo bir zumda ergashdi.
Taxminan bir vaqtning o'zida Sankt-Peterburglik talaba marhum Marmeladovning bevasi Katerina Ivanovnaga yordam beradi, uning bolalariga hamdard bo'ladi. Shunday qilib, bir odamda chuqur aldanishlar natijasida orttirilgan tabiiy mehr va shafqatsizlik birga yashaydi.

17. Sohaga oid ixtiyoriy ilmiy maqolaga rezyume tayyorlash.

Shuning uchun rezyumeni bir qancha jihatlarga eʼtibor bergan holda yozish muhimdir:

• 
  aniq;
  
• 
  toʻliq;
  
• 
  tuzilmali.