11-ma`ruza: raqobatlashuvchi firma va tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanati va tarmoqning taklifi reja: Raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanati

11.4-rasm. Raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli oraliqdagi
muvozanat holati ( -muvozanat nuqta).
Raqobatlashuvchi firma tarmoqqa qarashli bo`lgani uchun (11) shart tarmoqning ham uzoq muddatli oraliqdagi (raqobatlashgan bozorda) muvozanat holatini ifodalaydi.

11.4-rasmdan ko`rish mumkinki, firmaning iqtisodiy foydasi uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatida nolga teng. Lekin, bu firma umuman foyda olmaydi degani emas, aslida firma o`zining qo`ygan (qo`shgan) kapitaliga ko`ra real normal foyda oladi. Iqtisodiy foyda al’ternativ xarajatni ham hisobga oladi, ya`ni firma egasining o`z kapitalini boshqa bir sohaga qo`yish natijasida oladigan foyda. Shuning uchun ham aytish mumkinki, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli oraliqdagi o`rtacha xarajatlari o`z ichiga normal foydani (tarmoq bo`yicha o`rtacha foydani) oladi. Firma egasining iqtisodiy foydasi nol’ degani, u o`z kapitalini boshqa sohaga qo`yganda ham shu miqdorga teng normal foydani olar edi, demak uning al’ternativ xarajati nolga teng. Agar firma egasining al’ternativ xarajati noldan yuqori, ya`ni musbat bo`lsa, u o`z kapitalini ushbu tarmoqdan olib, boshqa iqtisodiy foyda beradigan tarmoqqa qo`ygan bo`lar edi.

Shunday qilib, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli o`rtacha xarajati narxga teng bo`lsa ham (nolga teng iqtisodiy foyda olsa ham), u o`z ishini (normal foyda olgani uchun) to`xtatmaydi. Raqobatlashgan bozorda tarmoqqa kirish va undan chiqish erkin bo`lgani uchun va tarmoqning o`zi ham raqobatlashuvchi bo`lganda firmalarning iqtisodiy foydasi nolga yaqinlashish tendentsiyasiga ega.


2. Tarmoqning muvozanat holati va tarmoq taklifi
Uzoq muddatli oraliqda tarmoqnig tipik vakili bo`lgan firma o`z foydasini shunday ishlab chiqarish hajmida maksimallashtiradiki, bu hajmda uzoq muddatli chekli xarajat mahsulot narxiga teng bo`lsa (11.5-rasm).

11.5-rasm. Uzoq muddatli oraliqda raqobatlashuvchi firmaning
ishlab chiqarish hajmini tanlashi.
Firmaning foydasi ishlb chiqarish hajmi ga teng bo`lganda maksimal bo`ladi va u to`rtburchak yuziga teng. Ishlab chiqarish hajmiin dan oshirish yoki kamaytirish firmaning umumiy foydasini qisqartirdi. Nima uchun deganda, agar ishlab chiqarish hajmi dan kichik bo`lsa, ( ) qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotning chekli daromadi chekli xarajatdan ko`p, demak ishlab chiqarishni oshirish maqsadga muvofiqdir. Ammo ishlab chiqarish hajmining dan yuqori bo`lgan har qanday hajmida chekli xarajat chekli daromaddan yuqori, shuning uchun qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot foydani qisqartiradi.

Umuman olganda ko`rish mumkinki, bozor narxi qancha yuqori bo`lsa, albatta xarajatlar o`zgarmaganda, firma shuncha ko`p foyda oladi. Xuddi shunday bozor narxi bo`lganda, firma foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi nuqta, ya`ni uzoq muddatli o`rtacha xarajatlarning minimumi bilan aniqlanadi. Bunday holda firmaning iqtisodiy foydasi nolga teng. Lekin, firma, biz yuqorida aytganimizdek, iqtisodiy foyda nol bo`lganda ham investitsiya qilgan kapitaliga normal foyda oladi. Uzoq muddatli oraliqda, raqobatlashgan bozorda nafaqat firma raqobatlashuvchi bo`ladi, balki tarmoqning o`zi ham raqobatlashuvchi bo`ladi. Tarmoqdan chiqish yoki tarmoqqa kirish, firmalar uchun erkin bo`lgani uchun, firmalarning iqtisodiy foydasi nolga yaqinlashish tendentsiyasiga ega. Shuning uchun tarmoqda uzoq muddatli muvozanat holatiga erishiladi, qachonki mahsulot narxi tarmoqning tipik vakili bo`lgan firmaning uzoq muddatli o`rtcha xarajati minimumiga teng bo`lsa (11.6-rasm).

Firma nolga teng iqtisodiy foyda olganda, unda tarmoqdan chiqib ketishga hojat qolmaydi, boshqa firmalarning ham tarmoqqa kirib kelishidan manfaatdor emas. Uzoq muddatli muvozanat holat quyidagi o`rtacha shart bajarilganda sodir bo`ladi. Birinchidan, tarmoqdagi barcha firmalar o`z foydalarini maksimallashtiradi. Ikkinchidan, hamma firmalar nolga teng iqtisodiy foyda olgani uchun har bir firma tarmoqqa kirishdan va undan chiqishdan manfaatdor emas. Uchinchidan, mahsulotning narxi shundayki, bu narxda umumiy taklif (tarmoq taklifi) umumiy iste`mol talabiga teng.
. (1)