11 mavzu: Asosiy organik sintez texnologiyalari

Formal’degid
HCHO-rangsiz utkir xidli gaz qaynash xarorati -19,2
o
C, suyuq 
xolatda zichligi -20
o
C da 0,815 t/m
3
xavo bilan 34,5% xajmdagi aralashmasi 
portlaydi. U suvda, spirda yaxshi eriydi, benzol, efir, aralashmasida kam eriydi. 

---

Alifati uglivodorodda erimaydi. Oson polimerlanadi (paraform to’g’ri chiziqli 
tuzilishga ega).
nHCHO+ H
2
O 

H-(-O-CH
2
-)
n
-OH. (p=8-100) 
Polimerlanish jarayoni qaytar bo’lib, paraform osonlikcha kislota va ishqorlar 
ta’sirida depolimerlanadi. Zaharli CHXK si 0,05 mg/ m
3
.
Formaldegid odatda 37% li suvli eritma shaklida ishlab chiqariladi, qaysikim 
unda formaldegid gidrat (HCHO*H
2
O) shaklida va polioksimetilenglikol (kichik 
molekulyar massala polimer) shaklida bo’ladi. Formaldegid yuqorimolekulyar 
massali polimerga aylanmasligi uchun (cho’kma tushib apparatlarni to’ldirib tiqilib 
qolmasligi uchun ) unga 6-15 % gacha metanol qo’shiladi. 
Formaldegid dunyoda ko’p miqdorda ishlab chiqariladi. Dunyoda 1980- yilda 
2 mln. t. dan ortiq formaldegid ishlab chiqarilgan. U organik sintez sanoatida 
zaharsizlantiruvchi modda sifatida ishlatiladi, undan fenolo-, karbamido- va 
melamidoformaldegidli polimerlar ishlab chiqarishda, yarim mahsulot sifatida 
izopren, pentaeritrit, urotropin sintezlashda ko’p ishlatiladi. U yana kimyoviy tola, 
ko’p atomli spirtlar, bo’yoqlar, portlovchi moddalar, formatsevtik preparatlar 
olishda ishlatiladi.
Formaldegid metan va uning gomologlarini havo yoki kislorod bilan oksidlab 
yoki metanoldan olinadi. Metan oksidlanganda quyidagicha reaktsiya boradi. 
CH
4
+0,5O
2
= CH
3
OH -

H (a) 
CH
3
OH+0,5O
2
=HCHO+H
2
O-

H (b)
(b) reaktsiya mis va kumush birikmalari katalizatori ishtirokida tez boradi. 
Ammo kislorodni kam miqdorda olish kerak, aks holda hosil bo’lgan formaldegid 
ham oksidlanadi:
HCHO +0,5O
2
=HCOOH (v) va 
HCOOH+0,5O
2
=CO
2+ 
H
2
O (g) 
SHuning uchun xamda formaldegid unumining pastligi sababli formaldegid 
asosan metanoldan ikki usulda: oksidlanib degidrogenlash va oksidlab olinadi.