11-Mavzu: Estetika kategoriyalari Reja: 1

Mehnat estetikasi. 
Mehnat – insonning aqliy yoki jismoniy kuchi bilan amalga 
oshiriladigan maqsad faoliyati. U kundalik ma‟naviy va moddiy jihatdan odamzot 
hayotini farovonlashtirish, ma‟naviy hamda moddiy qadriyatlarni yaratish vositasi. 
Mehnatda inson ayni paytda ham aqliy ham jismoniy tomondan tarbiyalanib, 
ma‟naviy yuksalib boradi. Biroq mehnat og`ir majburiyatga aylangan joyda uning 
bu xususiyatlari yo‟qoladi. Shu sababli mehnat har jihatdan yuksak samara borishi 
uchun erkin bo‟lishi, mehnat jarayoni ijodiy va qiziqarli kechishi lozim. Zotan 
o‟ziga yoqqan, erkin mehnat turini bajarayotgan kishilarning “Bu ishni men o‟ynab 
qilib qo‟yaman” qabilidagi gaplari, erkin mehnatni o‟yinga qiyoslashlari bejiz 
emas. O‟yin – san‟atning asosi ekanini nazarda tutsak, bu bilan o‟z kasbini, ishini 
sevgan odamlar uni ijod darajasiga ko‟tarishga harakat qiladi. Zotan sevmoq – 
erkinlik, ijod esa erkinlik mevasi. Mehnat erkinligini, unga erkin munosabatni 
shakllantirish hamma zamonlarda ham muhim masala bo‟lib kelgan. Og`ir 
mehnatni engillashtirish, erkinlashtirish maqsadida inson qadimdan uni 
badiiylashtirishga, estetiklashtirishga intilgan. Bunga halq og`zaki ijodidagi 
mehnat turlariga bag`ishlangan qo‟shiqlar yaxshi misoldir. Ular mehnat 
jarayonining qiziqarli, “ichdan” bo‟lmasa ham, unga “tashdan” go‟zallik, 
musiqiylik, badiiylik ko‟rishiga xizmat qilgan.
 

---

Hozirgi paytda mehnat jarayonining ham “ichdan”, ham “tashdan” go‟zal 
bo‟lishini ta‟minlashni uyg`un tarzda amalga oshirish dolzarb ahamiyat kasb etgan. 
Bunda yana dizaynning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini ta‟kidlash lozim. 
Mehnat estetikasida dizaynga bo‟lgan talab ko‟pyqlamalik tabiatiga ega. Unda 
faqat texnikaviy go‟zallik emas, botunisicha texnologik jarayon va ishlab chiqarish 
joyi – makon go‟zalligi ham dizayn qonun-qoidalariga bo‟ysunishi: inson – texnika 
– makon tizimining estetiklashishi ro‟y beradi. 
Mehnat bilan nafosatning o‟zaro aloqasi to‟g`risida ukrainalik estetik olim D.Yu. 
Kucheryuk diqqatga sazovar fikrlar bildiradi: “Mehnatning mazmuni aynan o‟zini 
qadriyat sifatida namoyon qilishi bilan belgilanadi, – deb yozadi u. – Nafosat ham 
mehnatning mazmuniy jihatiga aloqador”

. Bunga misol tariqasida u inson o‟z 
ruhiy-fiziologik quvvatining mehnat jarayonini boshqarish mahoratiga egaligidan 
ruhlanishini va butun vujudi bilan estetik quvonchni his etishini ta‟kidlab o‟tadi. 
Darhaqiqat, bunday holatda insonning ijodiy munosabati, ruhiy ko‟tarinkiligi 
mehnat bilan estetikaning uyg`unlashib ketishiga olib keladi, nafosat mehnat 
jarayonini jonlantiradigan hodisaga, uni go‟zallashtiradigan qudratga aylanadi. 
Buning uchun inson – texnika – makon tizimida dastgohlardan tortib, devoru 
imoratlargacha, gultuvakdan tortib, darpardalargacha dizaynerning ijodiy 
yondashuvi lozim bo‟ladi; bunda ranglar nafosati ham alohida rol o‟ynaydi. 
Nima uchundir biz, mehnat estetikasi deganda, ko‟pincha faqat jismoniy-moddiy 
mehnat jarayonlaridagi nafosatni tushunamiz va asosan uni zo‟r berib tadqiq 
etishga urinamiz. Vaholanki, ma‟naviy-aqliy sohalardagi mehnat ham jiddiy 
e‟tiborga, estetik tahlilga loyiq. Masalan, teatr san‟atidagi mehnatni olib ko‟raylik. 
Ulug` rejissyorimiz Mannon Uyg`ur yangi spektaklni tayyorlashda “o‟zi ham 
tinmagan, boshqalarni ham tindirmagan”. Repetistiya paytida tushlikka chiqishga 
vaqt topolmaganidan unga uyidan ovqat olib kelishgan. Spektakldan so‟ng tunlari 
tahlil bilan shug`ullangan, teatr san‟atining muhim masalalariga doir qoidalarini 
qog`ozga tushirgan. Buyuk franstuz yozuvchisi Balzakninng esa kuniga 14-16 
soatlab ishlagani hammaga ma‟lum. Mehnat tufayligina san‟atkor o‟z iste‟dodini 
namoyon qila oladi, ayni paytda ana shu “o‟zini qiynash”dan u butun borlig`i bilan 
quvonch hissini tuyadi. Badiiy ijod estetik faoliyat sifatida san‟atkor uchun doimo 
“shirin azob”, “go‟zal a‟mol” – estetik zavq manbai. 
Fanda ham mehnatning o‟rni, u olimga beradigan estetik zavq, quvonch 
san‟atdagidan kam emas. Ilmiy mehnat tabiatan estetik kechinmalarga boy, chunki 
unda bilimga bo‟lgan ishtiyoqni, ijod hissini va insonning hayratlanish qobiliyatini 
namoyon qiluvchi botiniy kuch mavjud. To‟g`ri, bir paytlar fan hissiyotga 
berilmasdan, sovuqqon va holisona haqiqatni bilishga asoslanadi, degan fikr 
hukmron edi, buni sababi qilib uning majoziy tafakkurdan yiroqligi ko‟rsatilardi. 
Hozirgi paytda uning aksi isbot talab qilmaydigan haqiqatga aylangan. Zotan fan 
tarixi unda ikki sifatni – axloqiy-shaxsiy va estetik ibtidoning mavjudligini 
ta‟kidlab turadi. Buni V.A. Engelgart shunday ifodalaydi: “Ijod... – san‟atning 
mohiyati. U xuddi shu darajada fanning ham mohiyatidir. Har ikki holatda 
insonning yaratish, ya‟ni, o‟zligini namoyon qilish qobiliyati muhim. Ilmiy 

Кучерюк Д.Ю. Эстетика труда. Киев. Виша школа. 1989. С. 276. 

---

kashfiyot, huddi san‟at kabi, ijodkorning muayyan xususiyatlarini o‟zida saqlab 
qoladi va keyingi hayoti davomida butun insoniyat boyligiga aylanadi”

. Zotan 
ijodiy mehnatni o‟z hayotining ma‟nosi deb bilgan ilm fidoyisigina haqiqiy 
olimdir. 
Hozirgi kunda san‟atkor va olimning ijodiy mehnati faqat ichki, hissiyotlar bilan 
aloqador shaklda emas, balki tashqi – texnika nuqtai nazaridan ham estetiklashgan. 
Chunonchi, bugungi yozuchi o‟z mehnat jarayonini kompyutersiz, diktofonsiz 
tasavvur qilolmaydi, rassomlar, qo‟shiqchilar va boshqalar kompyutpr 
texnologiyasidan foydalanadilar, elektron cholg`u asboblari ham ma‟lum ma‟noda 
texnikaning estetiklashuvidan dalolat beradi. Bunday misollarni ko‟plab keltirish 
mumkin, barcha hodisalarda dizayner tomonidan mukammallashtirilgan go‟zallik 
ijodkorning ma‟naviy-ruhiy ko‟makchisiga aylanishini ko‟rish mumkin. 
Mehnat estetikasi texnika estetikasi kabi atrof-muhitni go‟zallashtirish tizimi bilan 
bog`liq. Korxona hovlisidagi yashil olam, favvora, daraxtlar, haykallarning 
uyg`unligi ichkaridagi binolar peshtoqlari va devorlarida aks etgan ko‟rgazmali 
amaliy san‟at namunalari, binolar ichining yuksak did bilan bezatilishi – hammasi 
inson mehnatini go‟zallashtirishga, mehnat jarayonining estetik zavq bilan amalga 
oshuvini ta‟minlashga xizmat qiladi. 
Shunday qilib, mehnat estetikasi mehnat jarayonidagi nafosatni faqat sanoat ishlab 
chiqarishi bilan chegaralanmaydi, dizayndan keng foydalangan holda o‟zini atrof-
muhitni go‟zallashtirish tizmidagi asosiy omillardan biri sifatida namoyon etadi va 
texnika estetikasi bilan doimiy hamkorlikda ish olib boradi.