11-mavzu: pedagogik diagnostika reja

11-MAVZU: PEDAGOGIK DIAGNOSTIKA
REJA:

1. Pedagogik diagnostika va uning ahamiyati. Pedagogik diagnostikaning predmeti, mohiyati, asosiy vazifa va kategoriyalari.

2. . Pedagogik diagnostika metodlari va bosqichlari.
3. Ta’lim olganlikni tashxis qilish. Ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholashga qo’yiladigan talablar.
4. Nazorat turlari, shakllari va metodlari


Diagnostika va nazorat
Tashxisning mohiyati haqida ga`irishdan oldin tashxisni umumiy yondashuv hamda tashxislashni amaliy pedagogik faoliyat jarayoni sifatida farqlab olaylik.
Diagnostika (tashxis)—bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas.
Ta’lim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib olinadi. Shuningdek, ta’lim olganlik tashxislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxislashningmaqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog`liq holda, o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat.
Yuqoridagilardan ma`lum bo’ladiki, tashxis ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini anpanaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma`no kasb etadi. Ta’limni baholash yoki tekshirish faqat natijalarni qayd etadi, biroq ularning kelib chiqishini izohlamaydi. Tashxis natijalarni ularga erishish yo’llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi.Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma`lumotlar to’plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o’z ichiga oladi.

Tashxislash
Nazorat	Ma'lumotlarni tahlil qilish
Tekshirish	Dinamika
Baholash	Tendentsiyalarni aniqlash
Statistik ma’lumotlarni to'plash	Voqelikning keyingi rivojini taxmin qilish

17-chizma. Tashxislashning asosiy tarkibiy qismlari

O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ular pedagogik texnologiyaning ancha qadimiy usullaridir. Nazorat va baholash maktab amaliyoti rivojining doimiy hamrohi bo’lib kelgan. Shunga qaramay, bugun ham baholashning mazmuni, texnologiyalari haqida qizg`in munozaralar davom etmoqda. Avval bo’lgani kabi pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini aniqlashga urinmoqdalar. Ular baho nimani ko’rsatishi lozimligi: ta’lim oluvchi o’zlashtirishning qat’iy belgilovchisi sifat ko’rsatkichi bo’lishi kerakmi, yo aksincha, u yoki bu ta’lim tizimining ustunligi va kamchiliklarining ko’rsatkichi bo’lishi kerakmi degan masalada bahslashib kelmoqda.

Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug`ilishini buyuk , pedagog Ya.A.Komenskiy ham ta`kidlab o’tgan edi. U pedagoglarni o’zlari ega bo’lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning obyektiv bo’lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi.
Olimlarning ta`kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo’lmasligi lozim. Didaktik nazorat o’qitishning o’ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo’nalganlikga ega bo’lishi, o’z-o’zini nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta’lim oluvchining o’zi uchun zarur va foydali bo’lishi lozim.
Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko’nikma va malakalarni nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o’qishga undashning eskirgan shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O’quvchilarning o’quv mehnatini rag`batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to’plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashxislash tizimida baho rag`batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega bo’ladi. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo’llanishi mumkin bo’lgan tashxislash natijalari shaxsning o’z darajasini belgilashga ko’maklashadi, bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim (shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o’tmishda ko’plab o’quvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting — insonning jamiyatdagi mavqei ko’rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi.
Bilimlar, asosan, yakka tartibda va kichik jamoalarda, ustoz-shogird maktablarida mutolaa, mushoira, muzokara tariqasida amalga oshirilgan. O‘sha davrda ham talabalarni baholovchi mezonlar bo‘lgan. Jumladan, talaba berilgan vazifalarni bajarib, o‘z fikrini ongli ravishda bayon qila olsa, ustozi talabalar oldida unga “tashakkur” yoki “tasanno” deyish orqali baholagan. Agar talaba berilgan vazifalarni yuqori darajada bajarib, to‘la o‘zlashtirib, talabalar orasida yorqin, ravon bayon qilib ayta olsa, ustozi uni “barakallo” deb rag‘batlantirgan. Agar talaba berilgan vazifa va topshiriqlarni a’lo darajada bajarib, amaliyotda uni bemalol qo‘llay olsa, unga yuqori baho berib, “ofarin” deb rag‘batlantirgan.
Bularning zamirida nozik ruhiy qo‘llash, o‘ziga ishonch hissini uyg‘otish, unda ichki motivatsiyani vujudga keltirish orqali yangi bilimlarni egallash sari etaklangan. Agar talaba vazifalarni yaxshi o‘zlashtirmay kelsa, unga qayta mutolaa qilish zarurligi haqida tanbeh berilgan.
YUqorida keltirilgan baholash tizimida rag‘batlantirishning har bir turi o‘quvchi qay darajada o‘zlashtirganligiga mezon vazifani bajargan. Bunday rag‘batlantirish talabani mutolaa qilishga bo‘lgan zavqini oshirib, yangi bilimlarni egallash sari chorlagan.
Pedagogik diagnostikani ilmiy asosda tahlil etish va yo‘lga qo‘yish XX asr boshlarida amalga oshirilgan. O‘sha davrlardayoq, pedagogik diagnostika bilimlarni o‘zlashtirish asosidir deyishgan.
O‘tgan asrlarda u o‘quvchi bilimini baholash orqali amalga oshirilganini kuzatamiz. Unga 1864-yilda AQSH olimlari D.Fisher va R.Reeslar asos solganlar. 1908-yildan boshlab, olim T.Stoun arfmetikadan test orqali o‘quvchi bilimining sog‘lom tizimini tadbiq etgan. Nemis olimi Linner “test shaxsning turli holatlarini, shaxsiy xususiyat, imkoniyat va qobiliyatlarini aniqlovchi ilmiy metoddir” deb ta’riflaydi.
Alabama davlat maktablarida sinf 12- ta o‘quvchidan iborat guruhlarda kasblar bo‘yicha tarmoqlar va muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy ish ko‘nikmalarini ilmiy-asoslangan chora-tadbirlar ACT WorK Keys baholariga birinchi marta muhokama qilindi. Ular ish qidiruvchilar, xodimlarning, ish beruvchilar, talabalar, o‘qituvchilar, rahbarlar ishlab chiquvchilar tomonidan ko‘'proq, e’tiborga olingan. ACT WorK Keys baholash kadrlarga bo‘lgan ehtiyoji uchun zarur bilim va kognitiv ko‘'nikmalarini o‘lchash. Talabalar axborotlashtgan ta’lim orqali o‘qish, va axborot test loyhalarni uch baholash to‘g‘risidagi kasb ballar asosida talabalar bronza, kumush, oltin, yoki Platinum sertifikat olish uchun tegishli harakat qilishlari mumkin¹.