13 мавзу: Ички секреция безларининг тузилиши

Ichki sekretsiya bezlarining tuzilishi


Reja:

1. 
   Ichki sekretsiya bezlari haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Qalqonsimon qalqon orqa va ayrisimon bezlar.
   
3. 
   Buyrakusti me’daosti va jinsiy bezlar.
   

Tashqi, ichki va aralash sekretsiya bezlari haqida umumiy tushuncha.

Odam organizmida uch xil bez bo‘ladi:

1. Tashqi sekretsiya bezlariga teridagi ter, yog‘, sut, so‘lak (quloq oldi, til osti va jag‘ osti), ko‘z yosh hamda me'da va ichaklarning shilliq qavatidagi shira ajratuvchi bezlar kiradi. Bularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizm bo‘shliqlariga yoki tashqi muhitga chiqariladi. Shuning uchun bu bezlar tashqi sekretsiya bezlari deb ataladi. Jigar ham eng katta tashqi sekretsiya bez hisoblanadi, ya'ni unda ishlab chiqariladigan o‘t suyuqligi o‘n ikki barmoq ichakka quyiladi va najas bilan tashqariga chiqariladi.

2. Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo‘lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizmning ichki muhitiga, ya'ni qon va limfaga o‘tadi. Shuning uchun bu bezlar ichki sekretsiya bezlari deb ataladi. Ichki sekretsiya bezlariga gipofiz, epifiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi.

3. Aralash bezlar. Bularning to‘qimasi ikki qismdan iborat bo‘lib, bir qismida ishlab chinariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekretsiya bezlaridagiga o‘xshab tashqi muhitga chiqariladi, ikkinchi qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik esa xuddi ichki sekretsiya bezlaridagi singari organizmning ichki muhitiga o‘tadi. Bularga me'da osti va jinsiy bezlar kiradi.

Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati.

Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo‘lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqlik gormon deb ataladi. Bezlarda ishlab chiqariladigan gormon bevosita bezning to‘qimasidan o‘tayotgan qon va limfaga quyiladi. Ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqariladigan gormonlar nihoyatda oz miqdorda, ya'ni grammning milliard qismiga teng. Ammo shunga qaramay, ular odam organizmidagi barcha moddalar almashinuvi jarayonlarida, to‘qima va a'zolar funksiyasining boshqarilishida, bolalar hamda o‘smirlar organizmining o‘sishi va rivojlanvshida, ular balog‘atga yetishida, odam nasl qoldirishida muhim ahamiyatga ega. Ichki sekretsiya bezlarining hammasi birga qo‘shilgan holda organizmning endokrin tizimini tashkil etadi. Bu bezlar odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo‘lsa ham, ularning funksiyasi bir-biriga chambarchas bog‘liq. Shuning uchun odam organizmining endokrin tizimini orkestrga o‘xshatish mumkin, ya'ni har qaysi bezning ish faoliyati boshqa bezlarning funksiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu bog‘liqlikni gipofiz bezi boshqaradi, ya'ni uni "orkestr"ning dirijyoriga o‘xshatish mumkin.

Gipofiz va epifiz bezlari.

Gipofiz bezi. Bu no‘xatsimon, massasi 0, 5 - 0, 6 g ga teng bo‘lib, bosh miyaning ostki sohasida, kalla suyagining turk egarchasi deb atalgan qismida joylashgan. Gipofiz uch bo‘lakdan iborat: oldingi, oraliq va orqa bo‘laklar. Gipofizning oldingi bo‘lagidan olti xil: somatotrop, adrenokortikotrop, tireotrop, gonadotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop gormoni (STG) bolalar va o‘smirlarning o‘sishni, rivojlanishini, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba'zi sabablarga ko‘ra bolalar va o‘smirlarda bu gormon ko‘p ishlab chiqarilsa, bo‘y normadan ortiq o‘sib ketadi. Bu holatga gigantizm, bunday odamni gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq ishlab chiqarilsa, bo‘yiga o‘sish sekinlashadi, bunday holga nanizm deb ataladi. Bunday bo‘yi past odamlar gipofizar pakana deb ataladi. Ularning bo‘yi past bo‘lsa ham aqliy faoliyati normal bo‘ladi. Bo‘y o‘sishi to‘xtagan katta odamlarda somatotrop gormoni ko‘p ishlab chiqarilsa, akromegaliya kasalligi sodir bo‘ladi. Bunda odamning burni, labi, iyagi, tili, qo‘l va oyoq panjalarining hajmi kattalashadi.

Adrenokortikotrop gormoni buyrak usti bezining ishini boshqaradi, ya'ni kortikosteroid gormonlarni ishlab chiqarilishini tartibga soladi. Tireotrop gormoni qalqonsimon bezning ishini, ya'ni undan ajraladigan tiroksin gormoni ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormoni erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o‘smirlarda esa balog‘atga yetish belgilari paydo bo‘lishida ishtirok etadi. Laktotrop g‘ormoni ayollarda sut bezlarining funksiyasini boshqaradi. Lyuteinlovchi gormon homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishini boshqaradi.

Gipofizning oraliq bo‘lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil bo‘lishini boshqaradi. Gipofizning oraliq bo‘lagidan ikkita gormon ajraladi (oksitotsin va vazopressin). Oksitotsin gormoni homilador ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug‘ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin, ya'ni antidiuretik gormon (ADG) organizmda suv almashinuvini boshqaradi, ya'ni u buyrakning egri-bugri kalavasimon kanalchalarida birlamchi siydikning 98,5 - 99 % i qonga qayta so‘rilishini (reabsorbsiya jarayonini) boshqaradi. Bu gormon kam hosil bo‘lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so‘rilnsh jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir bo‘ladi. Bu kasallikda odam ko‘p suv iste'mol qiladi va ko‘p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 l va undan ko‘p). Shuni alohida ta'kidlash kerakki, gipofiz organizmdagi barcha ichki sekretsiya bezlarining ishini tartibga soluvchi hukmron bez bo‘lishi bilan birga, uning funksiyasi markaziy nerv tizimi tomonidan, ya'ni oraliq miyada joylashgan gipotalamusdan ajraladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi.

Epifiz bezi. Epifiz bosh miyaning asosida o‘rta miya sohasida joylashgan bo‘lib, uning massasi 0,2 g. Unda melatonin gormoni ishlab chiqariladi.Bu gormon gipofizning oraliq bo‘lagadan ajraladigan intermedin gormoni singari, odam organizmida pigment almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, epifizdan ajraladigan gormon gipofizning gonadotrop funksiyasini tormozlab, bolada vaqtidan ilgari balog‘atga yetish jarayonini susaytiradi. Epifizning funksiyasi bola 7 yoshga kirguncha kuchayib boradi, undan keyin uning faoliyati asta-sekin pasayib, balog‘atga yetish davri oldidan butunlay to‘xtaydi. Agar bu bezning funksiyasi oldinroq pasaysa. Gipofizning gonadotrop funksiyasa kuchayib ketib, bolada vaqtidan ilgari balog‘atga yetish belgilari pavdo bo‘ladi.

Qalqonsimon, qalqonoldi va ayrisimon bezlar.

Qalqonsimon bez. Bu bez bo‘yinning oldingi qismida joylashgan bo‘lib, hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning massasi chaqaloqda 1 g, 5-10 yoshli bolalarda 10 g, kattalarda 25-30 g gacha bo‘ladi. Qalqonsimon bezda tiroksin gormoni ishlab chvqariladi. Tiroksinning 65 % dan ko‘prog‘i yod moddasidan iborat. Bu gormon organizmda moddalar almashinuvi jarayoni normal o‘tishida muhim rol o‘ynaydi. U yurak ishining gumoral yo‘l bilav boshqarilishida ishtirok etadi. Tiroksin bolalarning o‘sishi va rivojlanishida, nerv tizimi funksiyasining normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega. Qalqoshimon bez funksiyasining susayishi gipotireoz deb ataladi. U yosh bolalarda ham, kattalarda ham og‘ir kasallikka sabab bo‘ladi. Gipotireoz, ya'ni qalqonsimon bez funksiyasining pasayishi bola tug‘ilgandan keyin turli yoshlarda va xatto, katta odamda ham ayrim sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Bunday odamda terining quruqlashganligi, ich qotishi, xatto issiq vaqtda ham sovqotish, doimo bo‘shashganlik, kunduzlari uyqusirash kabi belgilarni aniqlash mumkin. Kasallikning og‘ir ko‘rinishlarida bemorning tanasi shishadi, aqliy faoliyati zaiflashadi, ya'ni esda saqlash, o‘zlashtirish qobiliyati pasayadi. Bolalar va kattalarda kasallikning yuqorida qayd etilgan belgilari sezilsa, endokrinolog shifokorga murojaat etish zarur.

Endemik bo‘qoq. Ba'zi joylarda, ayniqsa, buloq suvidan foydalaniladigan joylarda suv va tuproq tarkibida yod moddasi kam bo‘ladi. Shuning‘ uchun bu joylarda yashovchi aholi o‘rtasida endemik bo‘qoq ko‘p uchraydi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, bo‘yinning oldingi qismida shish (bo‘qoq) hosil bo‘ladi. Uning hajmi yong‘oqdan to katta choynakkacha bo‘lishi mumkin, Ural, Kavkaz, Tyanshan va Pomir tog‘lari, Farg‘ona vodiysining ayrim tumanlarida ilgarilari endemik bo‘qoq ko‘p tarqalgan edi. Ichiladigan suvga va tuzga kaliy yodid qo‘shilishi va maktab o‘quvchilariga antistrumin dorisi berilishi natijasida keyingi yillarda bo‘qoq kasalligi ancha kamaydi.

Tireotoksikoz qalqonsimon bez funksiyasining oshishi, tiroksin gormoni normadan ko‘p sintezlanishi natijasida sodir bo‘ladigan kasallikdir. Uni aniqlagan olimning nomi bilan Bazedov kasalligi deb yuritiladi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, ba'zan bo‘yinning oldingi sohasi bo‘rtib chiqadi. Bemorda ko‘zming chaqchayishi, ko‘p terlash, nerviylashish, uyqusizlik, ozish, yurak o‘ynash holatlari sodir bo‘ladi. Kasallik o‘z vaqtida davolanmasa, bemor nerviylashadi, juda ozib ketadi. Kasallikning og‘ir turida bemor jarroxlik yo‘li bilan davolanadi(qalqonsimon bezning bir qismi olib tashlanadi). Qizlar balog‘atga yetish davrida (12-15 yoshda) qalqonsimon bezning funksiyasi ma'lum darajada kuchayadi. Shuning uchun ularda tireotoksikoz holatning yengil ko‘rinishlari yuzaga kelishi mumkin, ya'ni tez jahl chiqishi, uyquning buzilishi, ishtahaning pasayishi, terlash, ayniqsa, qo‘lning kafti ko‘p terlaydi. Bunday vaqtda ko‘proq ochiq havoda sayr qilish, aqliy mehnatni kamaytirish tavsiya etiladi, bu holat dorisiz asta-sekin o‘tib ketadi.

Qalqonoldi bezlari. Bu bezlar to‘rtta bo‘lib, qalqonsimon bezning orqa yuzasiga yopishib turadi. Ularning umumiy massasi 100-120 mg ni tashqil qiladi. Qalqonoldi bezlaridan paratireoidin yoki paratgormon ishlanib chiqadi. Bu gormon odam organizmida kalsiy—fosfor almashinuvini tartibga solib turadi. Gormon kam ishlab chiqarilsa, nerv muskul tizimining qo‘zg‘aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qo‘llari qaltiraydi. Gormon juda kamayib ketsa, soch to‘kiladi, suyaklar yumshab, egiluvchan bo‘lib mo‘rtlashadi, tez sinuvchan bo‘lib qoladi, nerv muskul tizimining qo‘zg‘aluvchanligi juda ortib ketib, odam tanasining umumiy qaltirashi, ya'ni tutqanoq (tetaniya) holati yuzaga keladi. Qalqonoldi bezlarining funksiyasi ortib, paratgormon ishlab chiqarilishi ko‘paysa, nerv— muskul tizimining qo‘zg‘aluvchanligi pasayib, tana muskullari bo‘shashib qoladi, odam umumiy holsizlanadi, tez charchaydi.

Ayrisimon bez. Bu bez to‘sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning massasi chaqaloqlarda 12 g bo‘lib, to balog‘atga yetish davrigacha (14 - 15 yoshg‘acha) kattalashib, 30-40 g ga yetadi. So‘ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boshlaydi va u yog‘ moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning massasi 25 g gacha kamayadi, 60 yoshda 15 g, 70 yoshda 6 g bo‘ladi. Ayrisimon bezda timozin gormon ishlab chiqariladi. U bolalarning o‘sishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, jinsiy bezlar funksiayasini pasaytirib, bolada balog‘atga yetishni susaytiradi. Bundan tashqari, timozin limfotsitlar hosil bo‘lishini kuchaytirib, organizmning immunitet xususiyatini oshiradi. Balog‘atga yetish davridan (14-15 yosh) boshlab jinsiy bezlarning funksiyasi kuchayadi, ayrisimon bezning funksiyasi esa susaya boshlaydi. Ba'zi sabablarga ko‘ra, ayrisimon bezning funksiyasi kuchayadi va balog‘at yoshiga yetmagan bolada vaqtidan ilgari balog‘atga yetish belgilari paydo bo‘ladi, ya'ni 8-10 yoshli bolaning soqoli chiqadi, qizlarning ko‘krak bezi kattalashadi va hokazo. Bunday holatlarda zudlik bilan endokrinolog shifokorga murojaat qilish kerak.

Buyrak usti, me'da osti va jinsiy bezlar.

Buyrak usti bezlari. Bu bezlar ikkita bo‘lib, nomiga monand o‘ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashgan. Ularning birgalikdagi massasi 10-20 g. Buyrak usti bezlari ikki qavatdan: ustki - po‘stloq va ichki - miya qavatdan iborat. Buyrak usti bezlarining ustki - po‘stloq qavatida uch guruh kortikosteroid gormonlari ishlab chiqariladi. 1. Mineralokortikoid gormonlari organizmda mineral tuzlar almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. 2. Glyukokortikoid gormonlari organizmda oqsil va uglevodlar almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Ular ta'sirida qonda qand, jigarda glikogen miqdori ortadi. Bundan tashqari, bu gormonlar odamda allergik reaksiya va yallig‘lanish jarayonining yuzaga kelishini susaytiradi. Shuning uchun bu gormonlardan tayyorlangan dorilar (prednizolon, gidrokortizon va boshqalar) allergaya kasalliklarida hamda og‘ir o‘tadigan turli xil xastaliklarni davolashda ishlatiladi. 3. Androgen va esterogen gormonlari erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini kuchaytiradi. Buyrak usti bezlarining ichki - miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta'siri bir xil bo‘lganligi uchun ular birgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. Bu gormonlar arterial qon bosimini oshiradi, yurak qisqarishini tezlashtiradi, to‘qimalarda moddalar almashinuvini kuchaytiradi. Odam hayajonlanganda, achchiqlanganda, qo‘rqqanda katexolamin hosil bo‘lishi kuchayadi, Shuning uchun bunday holatlarda odamning arterial qon bosimi ortadi, teridagi qon tomirlari torayadi va rangi oqarib, yurak urishi tezlashadi. Odam qattiq ta'sirlanib, stress holati yuzaga kelganda buyrak usti bezining funksiyasi kuchayadi, uning po‘stloq va miya qismlarida gormonlar ko‘p hosil bo‘ladi. Buning natijasida organizmning noqulay ta'sirlarga nisbatan chidamligi ortadi, Shunday qilib, buyrak usti bezlari organizmni himoya qilishda ishtirok etadi. Buyrak usti bezining shish kasalligi (gipernefroma) da, uning tashqi po‘stloq qavatida ishlab chiqariladigan androgen gormoni ko‘p hosil bo‘ladi. Natijada yosh bolada balog‘atga yetish belgalari paydo bo‘ladi. Ba'zan keksaygan ayollarning bu bezida shish paydo bo‘lsa, ularning iyagida soqol o‘sadi, ovozi erkaklarnikiga o‘xshab qoladi. Bemor jarrohlik yo‘li bilan davolanadi.

Me'da osti bezi. Bu bez me'daning pastki va orqa sohasida birinchi bel umurtqasi ro‘parasida joylashgan bo‘lib, uzunligi 16-20 sm, massasi 70-80 g. Me'da osti bezi aralash bez bo‘lib, to‘qimasining 98-99 % i tashqi sekretsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarni ishlab chiqaradi. Bez to‘qimasining 1-2 % i, ya'ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funksyasini bajaradi. Bezning Langergans orolchasida glyukagon, insulin, gastrin gormonlari ishlab chiqariladi. Glyukagon gormoni jigar va muskullarda zaxira holda to‘plangan glikogen moddasini parchalab, glyukozaga aylantiradi va u qonga o‘tib miya, yurak hamda boshqa a'zolarning hujayralariga oziq modda sifatida o‘zlashtiriladi. Insulin gormoni qondagi qand moddasining ortiqcha qismi jigar va muskul to‘qimalarida glikogen moddasi sifatida zahira holda to‘planishini ta'minlaydi. Gastrin g‘ormoni qon orqali me'daning‘ ferment ajratish funksiyasini boshqarishda ishtirok etadi. Me'da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasi buzilishi aholi o‘rtasida ko‘p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu surunkali kasallik bo‘lib uzoq yillar, aksariyat hollarda umr bo‘yi davom etadi. Bu kasallikda me'da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizmga kerakli bo‘lgan insulin gormoni bezdan qonga o‘tmay qoladi. Buning oqibatida organizmda uglevodlar almashinuvi buziladi, ya'ni ovqat bilan iste'mol qilingan uglevodlarniig parchalanishida hosil bo‘lgan qand (glyukoza) insulin ta'sirida glikogenga aylanmay, uning qondagi miqdori ortib ketadi. Sog‘lom odam qonida qandning normal miqdori 80-120 mg % bo‘ladi, qandli diabet kasalligada esa uning miqdori 150-250 mg % ga ko‘tarilib, undan ham ortib ketishi mumkin. Qondagi qandning miqdori normal bo‘lganda, u buyrak orqali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya'ni sog‘lom odamning siydigida qand mutlaqo bo‘lmaydi. Qonda qandning miqdori 140-150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila boshlaydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko‘p suv iste'mol qiladi. Iste'mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to‘qimalarda o‘zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez - tez ovqat iste'mol qilishga majbur bo‘ladi. Aks holda teri ostidagi zahira yog‘ moddalari parchalanib, glyukozaga aylanadi, hatto hujayra va to‘qimalar tarkibidagi oqsil, yog‘ moddalari ham glyukozaga aylanib, qonga o‘tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi. 1921-1922 yillarda kanadalik olimlar Banting va Best sigir va cho‘chqa me'da osti bezining Langergans orolchasi qsmidagi hujayralardan maxsus preparat tayyorlab, uni insulin deb atadilar. Insulin hozirgi paytda qandli diabet kasalligiga uchragan kishilarni davolashda keng qo‘llanilmoqda.

Jinsiy bezlar. Erkaklarning jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug‘don), moyak ortig‘i, prostata bezi kiradi. Moyaklar ellipssimon bo‘lib, massasi katta odamda 20-36 g bo‘ladi. Ularda erkaklik jinsiy hujayralari (spermatozoidlar) va erkaklik jinsiy gormoni (testosteron) ishlanib chiqadi. Moyaklarning bu funksiyasi o‘smirlik davrida (12-15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi. Testosteron gormoni o‘smirlarda balog‘atga yetish belgilari yuzaga kelishiga ta'sir ko‘rsatadi, ya'ni soqol-mo‘ylov o‘sishi, qo‘ltiq osti va qov sohasida jun chiqishi, ovozning o‘zgarishi kabilar. Ba'zi kasalliklar (tepki, gripp, angina kabilar) oqibatida moyak yallig‘lanishi mumkin. Buni o‘z vaqtida davolatmaslik moyaklarning spermatozoid va testosteron ishdab chiqarish fuiksiyasi buzilishiga sabab bo‘ladi. Bu kasallik bolalik davrida sodir bo‘lsa, o‘smirlik davrida balog‘atga yetish belgilari yuzaga kelishini kechiktiradi va hatto kelajakda farzand ko‘rish qobiliyati yo‘qolishi mumkin.

Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi, Tuxumdonlar kichik chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan bo‘lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5-6 g bo‘ladi. Tuxumdon bachadonning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdonda jinsiy gormonlar (progesteron, esteron, estereol, estradiol) ishlab chiqariladi. Bu gormonlar bevosita qonga quyiladi. Ular qiz bolaning o‘smirlik davridan ishlab chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya'ni ayollik jinsiy belgilari hosil bo‘lishini ta'minlaydi. Bundan tashqari, tuxumdonlarda pufakchalar to‘plami - follikulalar bo‘ladi. Ularning ichida jinsiy hujayralar (tuxum hujayralar) paydo bo‘ladi va yetiladi. Follikulalar qiz bola tug‘ilmasdan uning embrional rivojlanish davridayoq paydo bo‘ladi. Qizning tug‘ilish paytida uning tuxumdonidagi follikulalarning soni yuz mingdan ortiqroq, lekin yetilmagan holda bo‘ladi. Ular qiz bola balog‘atga yetishi davridan boshlab keksalik davrigacha (o‘rtacha 50 yoshgacha) birin-ketin yetiladi. Ayolning butun umri davomida uning tuxumdonidagi yuz ming follikuladan o‘rtacha 500 tasi yetiladi, Tuxum hujayra odam organizmidagi barcha hujayralarning eng kattasi. U yumaloq bo‘lib, diametri 0, 2 mm. Tuxum hujayra qiz bolaning 12-13 yoshida yetila boshlaydi. Har oyda tuxumdondagi bitta follikula yetilib yoriladi va undan tuxum hujayra chiqadi. Bu jarayon ovulyasiya deb ataladi. Tuxum hujayra bachadon naychasiga, undan bachadon bo‘shlig‘iga o‘tadi. Agar u urug‘lanmasa, bachadon shilliq qavatining ustki qismiga ajralib, qon bilan birga qin orqali tashqariga chiqadi, ya'ni hayz ko‘rish sodir bo‘ladi. Tez-tez shamollash, angina, gripp kabi kasalliklar tuxumdonning yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi. Kasallik o‘z vaqtida davolanmasa, tuxumdonning funksiyasi buziladi va ayolda farzand ko‘rish xususiyati yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.