13-mavzu. Oligopoliya va monopolistik raqobat Reja

Kurno modeliga misol. Faraz qilaylik, duopolik bozorda ikkita firma harakat qiladi. Duopolistlarning bozor talabi chizig`i chiziqli

funksiya orqali ifodalangan:
Q  40  P
yoki,
^{P  40  Q} , bu yerda Q

ikkala firmaning umumiy ishlab chiqarish hajmi:
Q  Q₁  Q_{2 .}

Faraz qilaylik, ikkala firmaning ham chekli xarajatlari 4 ga teng

MC₁  MC₂
^{ 4} . Bu holda birinchi firmaning ikkinchi firma ishlab

chiqarish hajmidan bog`liq ishlab chiqarish chizig`ini aniqlaymiz, ya′ni ^Q₁ ^(Q₂ ⁾ ni. Firma foydani maksimallashtiradi, agar u chekli daromadni chekli xarajatga tenglashtiradigan hajmda mahsulot ishlab chiqarsa.
Birinchi firmaning umumiy daromadi:

TR  P  Q  (40  Q)  Q
 40  Q  (Q  Q )  Q
 40  Q  Q²  Q  Q

1 1 1
1 1 2 1
1 1 1 2

Chekli daromad
MR₁
- bu daromad funksiyasidan olingan hosila

bo`lgani uchun
MR_1
 R₁
Q₁
 40  2  Q₁
 Q_{2 .}

Endi
MR₁ ni
^MC₁ ga tenglashtirib birinchi firmaning foydasini

maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmini topamiz:

MR₁  MC₁  4 _;
40  2 Q₁  Q₂
^{ 4} dan.

Birinchi firmaning ishlab chiqarish chizig`i
^Q₁ ^(Q₂ ⁾ ni topamiz:

Q  18  ¹  Q
(1).

1 ₂ 2
Xuddiy shunday hisob-kitoblar orqali ikkinchi firmaning ishlab

chiqarish chizig`ini aniqlaymiz:
Q  18  ¹  Q
(2).

2 ₂ 1
Ishlab chiqarishning muvozanat hajmlarini (1) va (2) tenglamalarni bir-biriga tenglashtirib echib topamiz, nima uchun deganda muvozanat hajmlar birinchi va ikkinchi firmalarning ishlab chiqarish chiziqlari

kesishgan nuqtaning koordinatalari
^Q₁ va
^Q₂ lar hisoblanadi:

18  ¹  Q
 18  ¹  Q _;
Q  Q _.

₂ 2 ₂ 1 _{2 1}

1. 
   ifodaga
   
16. 
     Q
    

ni qo`ysak,

Q  18  ¹  Q
 12 _.

_{2 1} 1 ₂ 1

Demak, muvozanatli ishlab chiqarish hajmi quyidagicha:
Q₁  Q₂  12 _.

Demak, ikkala firma tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi

Q  Q₁  Q₂
 24
birlik va mahsulot narxi
P  40  Q  16 _.

Umumiy foydani aniqlaymiz:
  ₁   _{2 .}

Birinchi firmaning foydasi quyidagiga teng:
₁  16 12 12  4  144 _.

Ikkinchi firmaning foydasi esa
₂  144
ga teng.

Umumiy foyda miqdori
  ₁   ₂
 144 144  288
ga teng.

Kurno chiziqlarini va Kurno muvozanatini grafikda tasvirlaymiz (16.6-rasm).

Q₁
36

30
20

18

12
9

9 12
18 20
³⁰ 36 ^Q2

16.6-rasm. Bozordagi duopoliyani ifodalovchi grafik

Rasmda
^Q₁ ^(Q₂ ⁾ chizig`i birinchi firmaning Kurno chizig`i.
Q₂ (Q₁ )

chiziq ikkinchi firmaning Kurno chizig`i. Kurno chiziqlari kesishgan E nuqta, Kurno muvozanatini bildiradi. Bu nuqtada har bir firma o`z raqobatchisining ishlab chiqarish hajmi berilganda o`z foydasini maksimallashtiradi.
Ikkita firma bir-biri bilan raqobatda ekanligini yuqorida faraz qilgan edik. Endi faraz qilaylik, ikkala firma birgalikda kelishib harakat qilsin. Ular o`zlarining ishlab chiqarish hajmlarini umumiy foydani maksimallashtiradigan qilib tanlaydi va olingan foydani teng bo`lib olishsin. Bunday kelishib harakat qilishni trestga qarshi (qo`shilib harakat qilishga qarshi) qonun ishlamaganda amalga oshirish mumkin. Ma′lumki, umumiy foydani maksimallashtirish mumkin, agarda ular umumiy chekli daromad bilan umumiy chekli xarajatni tengligini ta`minlaydigan umumiy ishlab chiqarish hajmiga erishsa, ya′ni MR  MC  4 bo`lsa.
Ikkala firmaning umumiy daromadi:

TR  P Q  (40  Q) Q  40Q  Q²
ga teng. Chekli daromad

MR  ^R
Q
 40  2  Q _;
MR  MC  4 _dan
40  2 Q  4

va bundan umumiy

foydani maksimallashtiradigan umumiy ishlab chiqarish hajmi
Q  18 _.

Endi aytish mumkinki, ikkala firmaning ishlab chiqarish hajmlari yig`indisi 18 birlikni beradigan har qanday ishlab chiqarish hajmlari umumiy foydani maksimallashtiradi.

Q₁  Q₂
 18
tenglamani ifodalovchi chiziq kontrakt chizig`i

bo`lib, u ikkala firmaning umumiy ishlab chiqarish hajmi 18 ni beradigan va umumiy foydani maksimallashtiruvchi har xil ishlab chiqarish hajmlari
( <sup>Q</sup><sub>1</sub> va <sup>Q</sup><sub>2</sub> ) kombinatsiyalarini ifodalaydi.
Ushbu kontrakt chizig`i ham yuqoridagi rasmda keltirilgan (AB) chizig`i. Firmalar teng miqdorda mahsulot ishlab chiqarib, umumiy

foydani teng bo`lib olishlari mumkin, ya′ni
Q₁  Q₂
 9 _.

Tovar narxi
P  40 18  22
ga teng. Firmalarning umumiy

foydasini hisoblaydigan bo`lsak, u
  22 18 18 4  324
pul birligiga

teng bo`ladi. Demak, firmalar kelishib harakat qilsa, Kurno muvozanati holatida oladigan foydadan ko`proq foyda olishi mumkin bo`ladi.
Ko`rinib turibdiki, agar ikkala firma kelishib harakat qilsa, Kurno muvozanati holatidagi ishlab chiqarish hajmidan kamroq hajmda mahsulot ishlab chiqarib maksimal foyda olishi mumkin. Demak, duopolistik bozordagi Kurno muvozanati holati ikkala firma uchun raqobatlashgan bozor muvozanati holatiga ko`ra yaxshiroq, lekin kelishib harakat qilishga nisbatan foydali emas. Raqobatlashgan bozordagi mahsulot miqdori

MC  P
shartga ko`ra aniqlanadi va MC<sub>1</sub> = MC<sub>2</sub> = MC = 4 bo`lgani uchun

4 = 40 – Q, bundan Q=36.

Tovar narxi
P  4
pul birligiga teng. Firmalar raqobatlashgan

bozorda harakat qilganda, umumiy foyda nolga teng. Chunki chekli xarajat o`zgarmas bo`lib 4 ga teng.

Qisqa xulosalar

Raqоbatlashgan mоnоpоlistik bоzоridagi talab chizig`i elastikligi raqоbatlashgan bоzоrdagi talab chizig`i elastikligidan pastrоq, ammо sоf mоnоpоliyadagi talab chizig`i elastikligidan yuqоrirоq bo`ladi. Raqоbatlashgan mоnоpоlistik bоzоrda talab chizig`ining elastiklik darajasi raqоbatchilar sоniga va mahsulоtning turlari sоniga bоg`liq. Raqоbatchilar va mahsulоt turlari qancha ko`p bo`lsa, talab chizig`ining elastiklik darajasi shuncha yuqоri bo`ladi.
Oligopolistik firmalar ko`proq narxlarni barqaror bo`lishini, yoki narx qattiq o`rnatilgan bo`lsa, uni o`zgartirmaslikka harakat qiladilar. Bozor talabi va xarajatlar pasayganda ham firmalar narxni o`zgartirishga (kamaytirishga) shoshilmaydilar, nima uchun deganda narxni birorta firma tomonidan pasaytirilishi ―narxlar jangi‖ga olib kelishi mumkin, ya′niboshqa firmalar ham bozordagi ulushini yo`qotmaslik uchun narxlarni pasaytirishga harakat qiladi. Bozor talabi va xarajatlar oshganda ham firmalar narxni oshirishdan cho`chiydilar, bordi-yu ular narxni oshirsa boshqa firmalar o`z narxlarini oshirmasligi mumkin.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Raqobatlashgan monopol bozor muvozanatini belgilovchi ko`rsatkichlar nimalardan iborat?
   
2. 
   Raqobatlashgan monopol bozorning samaradorligi to`g`risida so`zlab bering.
   
3. 
   Oligopolistik bozor qanday xususiyatlarga ega?
   
4. 
   ―Narxlar jangi‖ orqali oligopolistik bozor muvozanati shartini tushuntiring.
   
5. 
   Kurno muvozanatini izohlab bering.
   
6. 
   Duopolik bozorda harakat qilayotgan firmalar uchun quyidagilardan qaysi biriga erishish afzalroq: Kurno muvozanatiga, raqobatlashgan muvozanatga va kelishgan holda harakat qilishga?
   
7. 
   ―Qamalga shaxs muammosi‖ nimani bildiradi va uni iqtisodiy masalalarni echishga qo`llash tartibini tushuntirib bering.
   
8. 
   Narx belgilashda liderlikning ahamiyati nimalardan iborat?
   
9. 
   Kelishuv echimi deganda nimani tushunasiz?
   
10. 
    Lider firma bozordagi o`z ulushini qanday aniqlaydi?
    

Asosiy adabiyotlar ro`yxati

7. 
   Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics: Principles, Problems and Policies. -19 th ed. – New York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2015. P. 604.
   
8. 
   Аддреу ас-Колелл и др. икроэкономическая теория. Учебник. – .: Дело и Сервис, 2016. - 630 стр.
   
9. 
   Тарануха .В. икроэкономика. Учебник. – .: Дело и Сервис, 2011. - 580 стр.
   
10. 
    Пиндайк Р., Рубинфильд Д. икрэкономика. / Пер. с англ. – СПб.: Питер, 2011. - с. 608.
    
11. 
    Нуриев Р. . Курс микроэкономики: учебник/ 2-е изд. – .: Норма, 2012. - с. 576.
    
12. 
    Sаlimov B.T., Muхitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov
    

B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. – T.: TDIU, 2005. - 230 b.