17-mavzu. Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar Reja

Ilk bolalik davrida fiziologik va jismoniy rivojlanish, harakat malakalari, kognitiv rivojlanishi
Ilk bolalik davri: go`daklik davridan so`ng rivojlanishning yangi bosqichi - ilk bolalik (1-3 yosh) davri boshlanadi. Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatga molik, uning kelajakdagi psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning to`g`ri yurishi, muloqotga kirishishi va predmetli faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Tikka va to`g`ri yura olish imkoni bolani, doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni egallashga zamin bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar o`z xatti-harakatlari bilan juda faol va kattalar bilin muloqotga kirishishga intiluvchan bo`ladilar.
Yurishni o`rganish bolaning jismoniy o`sishi uchungina emas, balki uning psixik taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Bolaning mustaqil harakat qilishi - yurishi tufayli ko`plab predmetlarga duch keladi, ularning nimalarga ishlatilishini “amal”da ko`rib biladi va o`zi ham ulardan kerakli o`rinda foydalana boshlaydi. Bola yurishni o`rgangach, fazoni ham bila boradi. Kichkintoy bolalar “yaqindagi” fazoni qo`llarining harakati yordamida bilib oladilar, bunda ko`z ham ishtirok eta boshlaydi. Bog`chagacha yoshdagi bola “uzoqdagi” fazoni orientirovka qila boshlaydi. Bola yura boshlaganda, o`z oyog`i yordamida masofa va yo`nalish bilan tanishadi, uning ko`z, qo`l va oyoqlarining o`zaro kelishib harakat qilishi, boshlang`ich ko`z o`lchovi o`sadi hamda masofa va predmetlarning turgan joylarini birmuncha aniq aytib berish ko`nikmasi vujudga keladi.
Bog`chagacha bo`lgan yosh davrining birinchi yarmida bolalar predmetlar bilan harakat qilib, tanishib boradilar. Harakatlarning barcha koordinatsiyasi bolada barqaror diqqatning rivojlanishiga, idrokning aniq bo`lishiga va iroda kuchining o`sishiga olib keladi. Ammo bolalarning harakatlari kattalarning harakatlariga taqlid qilish harakteriga ega bo`ladi. Biror bir harakatni o`z vaqtida o`zlashtirishi bilan bola uni asta-sekin mustaqil bajara boradi, bu harakat unda dadillik, ishonch va sabr-matonatlilik kabi ijobiy xislatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Bola hayotining uchinchi yilida, ya’ni organizmning intensiv o`sishi va rivojlanishi davrida harakatlarning kam bo`lishi bolaning umumiy o`sishiga salbiy ta’sir etadi.
Shu sababli asosiy harakatlar (yurish, yugurish, predmetlarga tirmashib chiqish) bilan birgalikda, qo`l harakatlarning ham to`g`ri va o`z vaqtida rivojlanishi haqida g`amxo`rlik qilish zarurdir. Bolaning harakatlarini asosan uning kundalik faioliyati jarayonida o`stirib borishga e’tibor berish kerak. Masalan, mustaqil ravishda yuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigienik mashqlar, o`yin va boshqalar.
Hag xil harakatlarni bajarish va predmetlar bilan harakat qilish tevarak-atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmetlarning fazodagi o`rni, joylanishi, sifati, hajmi, shakli va holatlari bilan tanishadi. Bularning hammasi sezgi organlarining o`sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bir yoshlik bola nisbatan yaxshi rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bog`cha davrining boshlanishida ba’zi tovushlarni, o`ziga yaqin kishilarning ovoz tempini aniq ajrata oladi, ba’zi bir narsalarning ta’mi va hidini farq qiladi, ranglarni taniy boshlaydi. Bu yosh davrida ko`rish va eshitish analizatorlarining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga yetadi. Bola asosiy ranglarni bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglarning nomini aytishga qaraganda, ularni bir-biridan ajratish osonroqdir. Bolalar ranglarni bilsalar ham, bu sohadagi o`z bilimlaridan yetarli darajada yaxshi foydalana olmaydilar. Bolalar qizil rangni osonlik bilan ajrata oladilar-u, binafsha rangni ajratishda ko`pincha yanglishadilar. Ko`pincha bolalar har bir rangning tusini, tovlanishini yaxshi ajrata olmaydilar.
Bu yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan predmet obrazlarining bir-biriga o`xshashib ketishi xarakterlidir. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir butunligicha tanish, lekin bola olmaning rangini ham, shaklini ham alohida holda ajrata olmaydi. Predmetni har tomonlama ko`ra bilish, ya’ni uni qismlarga ajratish, belgi va turlariga qarab farqlash — uni analiz qilish demakdir. Bu esa bolaga butunlikni tushunish imkonini beradi. Shu sababli, bolalarni yangi predmetlar bilan tanishtirganda, ularni bir-biridan ajratib turadigan shakli, rangi va qismlariga e’tibor berish lozim. Mana shunday tarbiyaviy ta’sir natijasida bolalarning predmetlar haqidagi tasavvurlari o`sadi. Bola bir yarim yoshga borganda, o`zlari tez-tez uchratib turgan predmetlarni, ularning rangi, hajmi, shaklining o`zgarishidan qat’iy nazar, xatosiz tanib oladilar.
Bola ikki yoshga to`lay deganda, tanish kuy va tovushlarni bilib oladi. Borliqni bilish jarayonida bola o`z hayotida va tevarak-atrofidagi kishilar turmushida o`rnatilgan tartibni tushuna boshlaydi, Bu olamni bilishning eng muhim tomoni bolgan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos bo`ladi. Bolaning organizmi ma’lum tartibga ko`nika boshlaydi, bu vaqt bilan tsinishishdagi dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlarning kundalik hayoti singari tushxuichalarni anglay boshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar bolalarning e’tiborini hayotning muhim belgilariga qaratishi lozim. Bolaning har bir sezgan va idrok etgan narsalari o`ziga xos sezgilar bilan mustahkamlanishi kerak. So`z bolaning ko`rayotgan predmetlarini tushunib olishini osonlashtiradi, predmetni so`z yordamida bilib dish ko`z va quloq ishini kuchaytiradi.
Bolaning aqliy jihatdan o`sishida makon va zamon haqidagi tushunchalarni anglashga yordam beradigan so`zlarni o`zlashtirib olishi muhimdir. Predmetlar o`rtasida mavjud bo`lgan har xil fazoviy belgilarning (masalan, katta oraliq, tor oraliq) va. turli fazoviy munosabatlarning nomlarini (o`ngda, chapda, orqada, bir qatorda) bilib olish natijasida bolalar predmetlar o`rtasidagi bu munosabatlarni ajratib olishga o`rganadilar. Shu tariqa, nutq predmetlarning belgilarini differensiyalash va umumiylashtirish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Lekin, shu bilan bir qatorda, so`z birinchi signal sistemasi bilan bevosita bog`lanmog`i lozim. Ikki-uch yashar bolalardagi idrok o`zining yetarli darajada o`smaganligi va beqarorligi bilan ajralib turadi hamda bir kuzatish ob’ektidan ikkinchi kuzatish ob’ektiga tez-tez ko`chib turishi bilan harakterlanadi. Yaltiroq, chiroyli, ko`zga tez tashlanadigan predmetlar bola diqqatini o`ziga jalb qiladi. Bog`chagacha bo`lgan yosh davridagi bolalar idrokarini qo`yilgan vazifa asosida tashkil eta olmaydilar, ulardagi bu xil idrok juda qisqa muddatli bo`ladi. O‘zlaridan uzoqda turgan predmetlarni idrok qilishda ayniqsa ko`p xato qiladilar. Bolada idrok asta-sekin mustaqillashib, ma’lum maqsadga tayangan bo`ladi, kuzatuvchanlik rivojlana boradi. Bola o`zini qiziqtirayotgan narsaga uzoq vaqt qarab, uni kuzatishi, o`sha predmet to`g`risida biror narsani so`rashi mumkin.
Lekin bola hali predmet va hodisalarni har tomonlama kuzatib, uning asosiy, muhim tomonlarini ajratib, ayrim elementlarini o`zaro bog`lab olishning uddasidan chiqa olmaydi. Bolada kuzatuvchanlikni o`stirishda sayr va ekskursiyalar muhim ahamiyatga egadir. Bunda bolalar kattalarning rahbarligida tevarak-atrofdagi predmet va hodisalarda o`zlari uchun yangi bo`lgan muhim va qiziqarli narsalarni aniqlashga o`rganadilar, Rasmlarga qarash, o`simlik va hayvonlarni parvarish qilish idrokning o`sishiga juda yaxshi ta’sir etadi. Ilk yoshdagi bolalarning yetakcki faoliyat turi – predmetlarni o`rganish, predmetlar bilan manipulyativ harakat hisoblanadi.